12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
Сийрат борасида гап кетаркан, у ҳақда ёзилган китобларни эсламай иложимиз йўқ.
Бу илмни бизгача етиб келишида асосан икки муҳим омил: омонатдор уламолар ва уларнинг ёзган мўътабар асарлари хизмат қилган.
Сийрат борасида кўп китоблар ёзилган. Лекин, уларнинг ҳаммаси ҳам бизгача етиб келмаган. Турли сабабларга кўра, баъзилари йўқолган, яна баъзилари қайсидир кутубхоналарда қўлёзма сифатида тадқиқот ўтказилишини кутиб ётибди.
Бизгача етиб келган сийрат манбалари орасида «Шифо» китобининг алоҳида ўрни бор.
Дарҳақиқат, сийрат китоблари орасида «Шифо»чалик кўп ўқилгани бўлмаса керак. Ёзилганига қариб 917 йил бўлган бу ноёб асар сийрат борасида муҳим қўлланма бўлиб келаётир.
Мана неча асрлар ўтган бўлсада сийрат мутахассислари унга турли катта – кичик шарҳлар, ҳошиялар битиб келмоқда. Ҳаттоки, уни ихчамлаштириб мухтасар ва назм – шеърий кўринишга келтирганлар ҳам бор.
Уламоларнинг эътирофига қараганда энг кўп шарҳ ёзилган китоб ватандошимиз имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳнинг «Саҳиҳ»лари экан. Биз ўрганаётган «Шифо» китоби ҳам ана шундан энг кўп шарҳ қилинган китоблар сарасига кирар экан. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича «Шифо»га ҳозирга қадар 144 та шарҳ ёзилган.
Уламоларнинг мақтовлари:
Саъд Тилимсаний раҳматуллоҳи алайҳ «Ан-нажм ас-сақиб» китобида келтиради: «Солиҳлардан баъзиси Қози Абулфазлни вафотидан сўнг тушида кўрганини айтади.
У катта қаср ичида оёқлари тиллодан бўлган тахт устида ўтирарди. Шунда менга бир масала ҳақида савол қилган эди, айтдимки, эй жанобим, у ҳақда «Шифо» номли китобингизда мана бундай, мана бундай дегансиз.
Менга:
– Сенда ўша китоб борми? деди.
– Ҳа, дедим мен.
– Ундай бўлса уни қўлингдан қўйма. У сабабли Аллоҳ мени манфаатлан-тирди ва менга кўриб турган нарсангни берди, деди Қози Иёз.
Доктор Муҳаммад ибн Муҳаммад Абу Шубҳа ўзининг «Ас-сийрату фи зовил Қуръон вас Сунна» китобида ёзади: «У шундай китобки, агар уни тилло билан ёзилса ёки торозида гавҳар билан ўчанса албатта, оз ҳисобланарди...
Ҳой ўқувчи! Уни маҳкам тут. Уни қўлингдан қўйма».
Франсуз шарқшуноси Луи Массиньон:
«Овропа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг фазилат ва гўзал сифатларини таниши учун «Шифо» китобини европа тилларининг бирига ўгириш кифоя», деган эди.
Овропалик бир инсофли шарқшунос суюкли Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни шундай мадҳ этиб, сийратини ўрганиш ва ўргатишга ундаб турса–ю, биз умматлар ўрганиш ва танишга ҳақли бўла туриб у зотни яхши танимасак...
«Кашфуз зунун» китоби муаллифи айтади:
«Бу – манфаати катта, фойдаси кўп, Исломда унга ўхшаши ёзилмаган китобдир».
Аллома Муҳаммад ибн Муҳаммад Махлуф раҳматуллоҳи алайҳ айтади:
«(Муаллиф) уни ёзишда янгилик қилган. Одамлар китобни ташиб кетишган. Унинг нусхалари шарқ–у ғарбга ёйилган».
Баъзи Мавританиялик уламолар Робиъул аввал ойида мажлис қуриб «Шифо» китобини ўқишни одат қилганлар.
Ибн Носируддин Димашқий у ҳақда ҳақли сўз айтган:
«Агар Қози Иёзнинг «Аш шифа битаърифи ҳуқуқил Мустофа» китобидан бошқа таснифлари бўлмаганида ҳам унинг қадри баланд, шуҳрати олий бўлшига кифоя қилар эди. Чунки у бу борада янгилик қилган. «Шифо» муҳим манба эканига ижмо қилинган, беллашганлар унинг ўзи кифоя қилиши билан таслим этилган, унга муҳаддис ва фақиҳ суянадиган, бобида ягона эканлигида тортишган киши маломат қилинадиган, Ислом шаҳарларидан бирортасида йўқ бўлиши мумкин бўлмаган китобдир».
Каттоний раҳматуллоҳи алайҳ қаламига мансуб «Фиҳрисул фаҳорис»да келади:
«Турра (шаҳри)да «Ан нажм ас соқиб фима ли авлияиллаҳи минал мафохир вал маноқиб» китобининг қадимий қўлёзмасини ҳошияси билан топдим. Унда:
«Баъзи машойихлар айтади: Инсонларга қуёш машриқдан чиқиб, мағрибга ботади. Биз Машриқликларга узоқ Мағрибдан бошқа бир қуёш чиқди. У Қози Иёзнинг «Шифо» китобидир», деб ёзилган.
Қанчадан – қанча сийратга доир китоблар бор. Лекин, «Шифо»дек эмас.
«Шифо»нинг донғи етти иқлимга таралган. Уммат уни чиройли қабул қилган ва қилиб келмоқда. Ундан хос – у ом бирдек фойдаланади. У деярли барча уйларда, кутубхоналарда, масжидларда бўлган. Ҳаттоки, у ҳақда зорбул масаллар ҳам айтилган: «Шифо» бўлмаганида Мағриб танилмаган бўларди ёки «Шифо» бўлмаганида Қози Иёз танилмаган бўларди.
Баъзи аҳли илмлар ўз талабаларига «Шифо»ни ўқитишга алоҳида урғу бериб, эҳтимом қаратадилар.
Олдинлари Мағриблик зобитлар аскарлик хизматини бажарганларидан кейин Бухорий ва «Шифо»ни бўлиб олиб (ўқишар) эканлар.
Демак, хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, «Шифо» китоби сийрат илми борасида ёзилган нодир манба, дурдона асардир. Уни ўрганиш бугунги кунда уммат олдидаги муҳим ва долзаб вазифа ҳисобланади. Айниқса, ислом ниқоби остида ўз қарашларини ёйиб, турли бузунчилик қилишга ёки «исламафобия» номи билан муқаддас Ислом динимизни ёмонотлиқ қилишга уринишлар авж олган бир даврда.
Одамларга динимизнинг асл моҳиятини ўргатиш, сийрат илми борасида тўғри тушунча бериш, адашганларга раддияларни асл манбалардан келтиришда «Шифо» китоби муҳим қўлланма ҳисобланади.
Сиз ҳам «Шифо»ни ўқиб ўзингиздаги жаҳолат касалини даволанг. Зеро, жаҳолатни кетказиш маърифат ҳосил қилиш билан бўлади.
Кимнинг қалби ва танида бўлса дард,
Гар «Шифо»ни ўқиса қолмагай гард.
Андижон шаҳар “Ҳазрати Билол” жоме масжиди
имом-хатиби
Равшанбек Ўринбоев
Бу зотнинг тўлиқ исми Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Абу Лайс ас-Самарқандий ал-Ҳанафийдир. Самарқандда таваллуд топгандир. Самарқанд ўзининг кўп олимлари билан машҳур бўлган ҳамда Самарқанд аҳли илмни яхши кўрган. Бу маълумотлар Нажмиддин Умар ибн Муҳаммад Насафийни “Ал қанд фий уламаи Самарқанд” асарида келтирилган.
Абу Лайс Самарқандий бошланғич таълимни Самарқандда олган. Сўнг уламоларининг кўплиги билан машҳур бўлган Балхга кетади. Илмни мустаҳкамлаб Самарқандга қайтади. Абу Лайс нафақат Самарқанд ва Балх уламолари орасида илмий мавқега эга, балки Ҳанафий уламоларининг орасида ҳам ўз мавқега эгадир. Бунга бир қанча мисоллар далолат қилади:
У яшаган даврда юртимизда луғат, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари ривожланган. Мана шундай илмий муҳитда яшаб ижод этган аллома самарали мерос қолдирган. Унинг “Баҳр ал-улум” (“Илмлар уммони”), “Уюн ал-масойил” (“Масалалар сарчашмаси”), “Танбеҳул-ғофилин” (Ғофилларга танбеҳлар”), “Бўстон ал-орифин” (“Орифлар бўстони”) каби асарлари бизгача етиб келган ва нашрлар этилган.
Алломанинг туғилган йили сифатида муаррихлар ҳижрий 301-310 йиллар ораси ва 911-милодий йилни кўрсатадилар. Олимнинг куняси Абу Лайс, яъни “Лайснинг отаси”. “Лайс” луғатда шер, арcлон маъносини беради. У зотнинг Лайс деган фарзандлари бўлганми ёки “Абу Туроб” сингари мажозий лақабми, номаълум. Ҳар ҳолда куня экани аниқ. Куняси билан лақаби қўшиб айтилар эди, масалан: "Фақиҳ Абу Лайс айтди" каби. Лақабларидан бири “ал-Фақиҳ” бўлиб, шу лақаб билан машҳур бўлган. Аллома фиқҳ илмида юксак мартабага эришган, ўз замонасида унга тенг келадиган олим топилмас эди. Фақиҳ сўзининг
олдида араб тилидаги “ал” артикли қўшилиб, уни “ал-Фақиҳ” деб аталиши ҳам шунга ишоратдир.
Абу Лайснинг ўзи ҳам “ал-Фақиҳ” лақабини яхши кўрар эди. Чунки, ривоятларга қараганда, “Танбеҳул ғофилин” китобини ёзган маҳалларида бир кеча у кишининг тушларига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб, ёзган китобларини тутқазиб: "Ё Фақиҳ! Китобингни ол!” дейдилар. Уйғонганларида китобларида Пайғамбаримиз алайҳиссалом муборак қўлларини, изларини кўрадилар. Шундан кейин “Фақиҳ” деган номни яхши кўрди ва у туфайли кўп барокатларга ноил бўлади. Иккинчи унвони “Имомул-ҳуда”. Бу лақаб билан яна бир буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий ҳам аталган.
Абу Лайснинг вафоти ҳақида ҳам муаррихлар турли саналарни кўрсатадилар. Довудий ўзининг “Табақот ал-Муфассирин” китобида 393-ҳижрий йилнинг жумод ал-охир ойининг сешанба 11-кечасида вафот этган, деган. “Жавоҳир ал-мўзиъа” асарида 373-сешанба кечасида, “Кашф аз-зунун” асарида 376, ёки 383, ёки 375-ҳижрий йилда вафот этган дейилади. Араб мероси тарихида 373, ёки 375, ёки 393-ҳижрий вафот этган дейилган.
Яъни, аллома 985 ва 1003-милодий йиллар орасида вафот этган. Манбаларда унинг оиласи ҳақида ҳеч нарса ёзиб қолдирилмаган. Абу Лайс Самарқандий Самарқандда шайхул-ислом даражасига кўтарилган. Лекин унинг расман қози бўлгани ҳақидаги маълумот манбаларда кузатилмайди. У ўз даврида энг зарурий илм – фиқҳни эгаллагани боис, фатволар айтишга лойиқ бўлган ва унинг фатво ҳамда ҳикматли сўзлари кишилар орасида тарқалган. Жумладан, Салоҳиддин Ноҳий унинг фиқҳий асарлари матни тузилишига кўра ўз тадқиқотида алломани мадрасаларда мударрислик қилганини тахмин қилади. Шунингдек, Абу Лайс тафсирида ҳадислар, ривоятлар, қироатлар, луғавий манбаларга алоҳида аҳамият берилиши ҳам унинг мударрислик қилганини тасдиқлаши мумкин. Абу Лайс Самарқандий илмий салоҳиятининг шаклланишида аввало олим оиласида таваллуд топгани таъсир кўрсатган бўлса, кейинчалик Балх, Самарқанд ва Бухоро каби муҳим илмий мавқега эга бўлган шаҳарлар олимларининг таълим-тарбиялари сезиларли бўлган. Абу Лайс Самарқандий Балхлик олимларнинг Самарқандга келиши, у ерга сафар қилиш муносабати билан илм ўрганган бўлса, айрим ҳолларда уларнинг асарларини мутолаа қилиш ва ўрганиш орқали уларни ўзининг устози деб ҳисоблаган.
Абу Лайс Самарқандий шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Кўпчилик тарожум асарларида Абу Лайс Самарқандийнинг икки ёки уч устози зикр этилади холос. Бунга сабаб балки олимга кўпроқ таҳсил берган устозини зикр этиш билан кифояланиш бўлса керак. Унинг асарларида ўз давридаги кўплаб олимларнинг сўзлари, ривоятлари келтирилган. Олим уларни ўз асарларида зикр этган. Тадқиқот доирасида Абу Лайс Самарқандийнинг 24 устози аниқланди. Тафсирида 20 устози, “Танбиҳ-л-ғофилин”да 4 устози зикр этилган. Олимнинг барча устозлари ҳанафий мазҳаби уламолари бўлиб, уларнинг кўпчиликларининг силсиласи Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасанга бориб тақалади. Бу устозларнинг баъзилари ҳақидаги маълумотлар тарожум асарларида зикр этилган. Муҳаммад ибн Фазл Бухоро ва Самарқандга келгани ва Самарқандда вафот этгани, Халил ибн Аҳмад Фарғона қозиси бўлгани ва шу ерда ёки Самарқандда вафот этгани, Абу Жаъфарнинг Бухоро ва Самарқандга келгани ва Бухорода вафот этгани ҳақидаги маълумотлар уларнинг Самарқанд илмий муҳити билан боғликлигини кўрсатади. Улар ўз замонларининг етук олимлари бўлиб, Абу Лайс Самарқандийга устозлик қилганлар Абу Лайс Самарқандий тафсирининг ЎзРФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган нусхасининг биринчи варағида шундай маълумот мавжуд: “Абул-Маҳомид Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Ануш Ҳасийрий “Ҳодий Ҳасийрий” асарининг охирги қисм иккинчи – “Фатво беришда эҳтиёт қилиш” номли фаслида шундай ёзади: 258/872 санада вафот этган Самарқанд ҳофизи фақиҳ Абу Лайс: “Самарқандда 40 йил фатво бердим, ушбу 40 йилда фақат илгари ўтган уламоларнинг сўзларига таяндим. Менинг китобимдан қиёмат куни ғийбатдан бирор нарса чиқмайди. Ўнг қўлимни чап қўлимдан ажратганимдан буён ёлғон гапирмадим, ҳеч кимга қушнинг бошини сувга солиб кўтарганда бошида қолган сувчалик ёмонлик истамадим”, деган.
“Абу Лайс фозил, тақводор, буюк имом бўлиб, юз минг ҳадисни ёд билган. Вакиъ, Муҳаммад ибн Ҳасан, Ибн Муборак, Абу Юсуф ва бошқа олимлар китобларини мутолаа қилар эди. Унинг кўплаб асарлари бор”.
Барча манбаларда Абу Лайс Наср ибн Сайёр ҳофиз, Наср ибн Муҳаммад эса фақиҳ деб аталган. Юқоридаги маълумотда Абул-Лайс Наср ибн Муҳаммад билан ҳофиз Абу Лайс Наср ибн Сайёр ибн Фатҳ ҳақидаги маълумотлар чалкаштириб юборилган. Шунингдек, кўрсатилган вафот йили ҳам ҳофиз Абул-Лайс вафот этган йилига яқинроқ келади. Шу каби ушбу икки алломани адаштириш ҳоллари манбаларда учрайди.
Жумладан, у иккисини бир олим деб кўрсатилган ўринлар ҳам мавжуд. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандийнинг Муҳаммад Шайбонийнинг китоби билан танишганлиги, ўз ижодида Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Вакиъ, Ибн Муборакларнинг силсилалар орқали ривоятларини кўп келтирганлиги сабабли бу маълумотлар Абу Лайс Наср ибн Муҳаммадга тегишли деб ҳисоблаш мумкин. У ўзининг тафсирида Муҳаммад ибн Ҳасан “Ас-Сияр ал-Кабир” асаридан маълумот келтиради.
Туғилган жойи Самарқанддир. “Баҳр ал-улум” тафсирининг кириш қисмида у шаҳар ҳақида бундай дейилади: “Араблар уни Сирон ҳам дейдилар. Сафд водийсининг жанубида жойлашган бу жой иқлими яхши ва катта шаҳардир”. Бир шоир бу ер ҳақида шундай деган эди:
Инсонлар учун охиратда жаннат бордур,
Бу дунёнинг жаннати Самарқанддур.
Бу шаҳар толиби илмлар маскани бўлган. Бу ерга уламо-ю фуқаҳолар, тасаввуф аҳллари сафар қилар эдилар. Шунинг учун бу ер бошқа юртлар ичида муҳим илмий ўрин эгаллаб турар эди, чунки Абу Лайс Самарқандий қаторида у кишининг олимлардан бўлган шериклари ва дўстлари ҳам кўп эди.
ТИИ талабаси Мирзақосим Саидмирзаев
[1] Тарихи ат-турас ал-арабий. 1-жилд, 3-жуз, 107 ва ундан кейинги саҳифалар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа