07 Январ, 2025, 7 Ражаб, 1446
07 Январ, 2025, 7 Ражаб, 1446
Маълумки, кўҳна Насаф диёридан етишиб чиққан аллома Абул Мўъийн ан-Насафий калом илмининг мустақил фан сифатида ривожланиши, ислом дунёсида мотуридия таълимотининг кенг тарқалиши йўлида олиб борган улкан ишлари билан ажралиб туради. Аллома қолдирган илмий-маънавий мерос нафақат ўз замонаси, балки турли хил оқимлар, фирқалар ўз бузғунчи ғоя ва мақсадларини давом эттираётган ҳозирги давр учун ҳам долзарб ҳисобланади. У кези келганда Ироқда аҳли сунна доирасида мотуридия билан бир вақтда вужудга келиб, у билан айрим қарашларида жузъий ихтилофларга борган ашъарийларга ҳам асосли раддиялар берган.
Шунингдек, аллома асарларида ўрта асрларда кенг ёйилган қадария, хорижия, жаҳмия, қирмития, шиа, мушаббиҳа, муътазилия ва карромия каби адашган оқимларга қарши курашилган. Эътиборли жиҳати, ушбу ғоялар ИШИД, сохта салафийлик, Ҳизбут-таҳрир сингари адашган замонавий тўдаларга ҳам қарши курашиш йўлларини кўрсатиб беради. «Қашқадарё» нашрининг билдиришича, бу борада алломанинг яқинда ўзбек тилига таржима қилиниб, кенг китобхонлар эътиборига ҳавола этилган “Ат-тамҳид ли қавоиди-т-тавҳид” китоби муҳим аҳамиятга эгадир.
Тадқиқотларга кўра, жаҳон кутубхоналарида мазкур асарнинг 7 нусхаси бўлиб, улар Араб давлатлари университетига қарашли арабий қўлёзмалар институтида, Миср китоблар уйи ҳамда Истанбул университетида сақланади.
Аввало, шуни таъкидлаш жоиз, Абул Мўъийн ан-Насафий аксар ақидавий ихтилофлар сабаб вужудга келган хунрезликлар барҳам топиб, барча ишлар аҳли сунна ақидасига кўра қарор топган, турли нотинчликлар, фитна ва курашлардан холи бир даврда яшаган.
Абул Мўъийн ан-Насафий китоб муқаддимасида келтиришича, ҳокимлардан бири аҳли сунна вал-жамоат ақидасини ёзиб беришни илтимос қилган. Муаллиф ҳокимнинг кимлигини айтмасдан, уни улуғ сифатлар билан тавсифлайди. Айни пайтда ҳар бир масаланинг кўз юмиб бўлмайдиган асосий жиҳатларини ва улардан энг муҳимлари, ҳужжатларнинг энг тўғрисини келтиришни таъкидлайди.
Умуман, Насафий асарларига хос хусусият шуки, уларда мухолиф фирқа ва мазҳабларнинг ноҳақлигини исботлашда кичик – аҳамиятсиз далиллардан воз кечилган, иборалар ўқувчига малол келувчи узундан узоқ ҳам эмас, тушунишга қийин бўладиган жуда қисқа ҳам эмас, балки барчага бирдек англашиладиган ўртача йўл танланган.
“Тамҳид” барча замонларда долзарблик касб этган ақидавий масалаларни ўз ичига олган бўлиб, унда таквин, калом сифатлари, пайғамбарлик исботи, амаллар хусусида батафсил баён қилинган.
Китобнинг номидан кўринадики, у фақат тамҳид, яъни муқаддима. Шунинг учун унда тавҳиднинг умумий қоидалари баён қилинган. Муаллиф асарни қисм – бобларга ажратиб, фасллар тартиб беради. Шунга кўра, китоб нарсаларнинг ҳақиқатлари ва илмлар ҳақидаги фасл билан бошланади. Бу бўлимда нарсаларнинг ҳақиқатини инкор қилувчи сафсатачилар билан мунозара қилинади. Токи бу инкор уларга фойда бермаслиги, аксинча, шу инкорларнинг ўзи бир ҳақиқатни эътироф этиш эканини англасинлар.
Биламизки, инсон зоти илму ҳикматни қабул қилишга тайёр, ўсиш ва камолот даражаларига кўтарилишга лаёқатли қилиб яратилган. Бироқ у турли жоҳиллик ва нодонликлардан ҳам четда эмас, шунинг учун инсоният орасига элчи, яъни пайғамбарлар жўнатилади. Бироқ айрим адашган фирқалар пайғамбарликни рад этишган.
Абул Мўъийн ан-Насафий оламни яратишдан мақсад инсон экани, пайғамбарларни юбориш йўли билан халқ учун чиройли оқибат ҳосил бўлиши ва одамлар орасида бекорчилик ва бузғунчиликка чек қўйилишини таъкидлайди.
Аҳли сунна ва муътазилийлар орасида ихтилофли масалалардан бири ризқ бўлиб, бунда қуйидаги саволлар туғилади: “Ҳаром ҳам ризқми?”, “Киши бошқа бировнинг ризқини ейиши мумкинми?”
“Ризқ” сўзи “мулк” маъносида шарҳланса, ҳаром ризқ бўлмайди ва киши бошқа бировнинг ҳам ризқини ейиши мумкин бўлади. Бу – муътазилия эътиқоди.
Абул Мўъийн ан-Насафий бу тушунчани ботил ҳисоблаб, “ризқ” сўзини фойдаланиладиган (ейиладиган ва ичиладиган) нарса, деб тафсир қилади. Шунга биноан ҳаром ҳам ризқдирки, ҳар ким ўз ризқини – ҳалолми, ҳаромми – тўла қилиб тугатади. Ҳеч ким бошқанинг ризқини еёлмайди.
Насафий рофизийларнинг “Имомлик фақат Ҳошим авлодларига хос ёки фақат Али ва унинг авлодларига хос” деган фикрларини рад этади. Мисол учун, ўз даврида барча Абу Бакрнинг имомлигига иқтидо қилган, ваҳоланки у ҳошимий бўлмаган. Насафий Абу Бакр Сиддиқ қурайший бўлиши билан бирга имомга керак бўлган диндорлик, илм ва парҳезкорлик каби сифатларни ўзида жам қилганини айтади. Ўз навбатида аллома рофизийларнинг “Абу Бакр Алидан имомлик ҳаққини тортиб олган”, деган даъволари асоссиз эканини қайд этади. Чунки Абу Бакр бировнинг ҳаққини тортиб олмас ва ўз ўрнида, Али ҳам зулмга рози бўлиб, жим турмас эди. Яхшиликка буюриш ва 92 ёмонликдан қайтариш билан сифатланган саҳобалар ҳам Абу Бакр зўравонлик қилаётган бўлса, Алига ёрдам беришдан тийилиб турмас эдилар.
Абул Мўъийн ан-Насафий ўз китоби ва унинг фасллари, масалаларини жойлаштиришга эътибор билан ёндашган, такрорлар учрамайди. Бир-бирига ўхшаш масалалар чиқиб қолса, гап чўзилишидан қочиб ва мавзудан чиқиб кетмаслик учун бу масалани олдин зикр қилганини айтади. Агар тафсилотга эҳтиёж сезса, “Табсирату-л-адилла” китобига ёки шу мавзуга тегишли бошқа асарларга ҳавола қилади. Мухолифлар билан мунозара қилишда ақлга таянса-да, баъзан луғат билан ҳам далиллар келтиради.
Муътазилийлар ўлим бошқа, ўлдириш бошқа, дейди. Каъбийнинг: “Ўлим – Аллоҳнинг феъли, қатл (ўлдириш) эса банданинг ишидир” деган гапи ҳам нотўғри, дейди Насафий. Аллома фикрича, қатл қилинган киши ҳам ўз ажали билан ўлган. Яъни Аллоҳ банданинг ўлдирилишини ўз илми азалийси билан билиб, шу ўлдирилиш вақтини унга ажал муҳлати қилиб белгилаган.
Муаллиф маърифат – билиш йўли билан бўлган илм сабабларини баён қилиб, уларни учга бўлади: беш сезги, тўғри хабар, ақл. Беш сезги (таъм, кўриш, эшитиш, ҳид, сезиш)дан ҳар бирининг ўз вазифаси бўлиб, бошқа вазифага ўтолмайди. Бу сезгилар билан илм ҳосил бўлиши шу даражада аниқки, уни инкор қилувчи ўз қайсарлигини очиқ баён қилувчи мутакаббирдир.
Муаллиф тўғри хабарни иккига бўлади: биринчиси – тасдиқланган, кетма-кет келувчи хабар. Унга кўра, ахборот шундай одамлар томонидан етказиладики, аввало, уни етказувчилар сон жиҳатдан кўпчиликни ташкил қилади. Сўнг уларнинг бир вақтда бир маконда тўпланиши мумкин бўлмагани боис бирор ёлғон маълумотни тарқатиш имкони бўлмайди.
Иккинчиси – мўъжиза билан қувватланган пайғамбарнинг хабари. Тўғри хабарнинг бу тури далилларга қараб ҳосил бўладиган илмни ҳосил қилади.
Насафий золимлик ҳам, нодонлик ҳам одамларнинг ўзи томонидан содир бўлиши, ҳар қандай одам зарур бўлганида, ўзининг нималарга мажбур ва нималарда ихтиёрий эканини ажрата олишини таъкидлайди. Демак, бу масалада жабарийлар билан баҳслашиб ўтиришнинг маъноси йўқ. Чунки уларнинг эътиқодига кўра, баҳслашувчи, сўровчи ва жавоб берувчи яратганнинг ўзи бўлиб қолади, бу эса ақлан ботил. Абул Мўъийн ан-Насафий бу фирқа инқирозга учраб, унинг бирорта ҳам тарафдори қолмаганини айтади.
Умуман олганда, буюк ватандошимиз Абул Мўъийн ан-Насафий томонидан адашган фирқаларга берилган асосли раддиялар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганки, алломанинг “Ат-тамҳид ли қавоиди-т-тавҳид” китобини ўқиган киши бунга яққол ишонч ҳосил қилиши мумкин.
Дилафрўз Муқимова, Қарши давлат университети ўқитувчиси
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
«Бу каби ихтилофли масалалар фақат бизда, Ўрта Осиёда ёки МДҲ давлатларида эмас, бошқа ерларда ҳам борлигининг далили сифатида Миср Араб Жумҳурияти бош муфтийси шайх Али Жума ҳазратларининг «Замонавий фатволар» номли китобларидан таржима қилинган матнни келтиришга ижозат бергайсиз.
Савол: Дафн давомида ёки ундан кейин қабр олдида Қуръон ўқишнинг ҳукми нима? Маййитга Қуръон талқин қилинишининг ҳукми нима? Баъзи бир кишилар: «Бундай иш бидъат бўлиб, на Қуръон, на ҳадис ва на эргашиш лозим бўлган хабарда келмаган, Қуръон қабрлар олдида тиловат қилиш учун нозил қилинмаган», дейишади. Бу ҳақда шариатнинг ҳукми нима?
Жавоб: Қуръон тиловати шариат буйруғида умумлаштирилган ҳолда айтилган. Умумий буйруқ эса жамики макон, замон, шахс ва ҳолатларни ўз ичига олади. Ушбу умумийликни фақат далил билан чеклаш мумкин, холос. Агар далил келтирмасдан чекланса, бидъат ишни қилган бўлиб, Аллоҳ ва Расули кенг қилиб қўйган ишни торайтириш бўлади.
Шунга биноан, қабр олдида, дафндан олдин ёки кейин Қуръон тиловат қилиш шаръий амал бўлиб, насс(матн)ларнинг умумийлиги ҳам шунга далолат қилмоқда. Бунга яна қўшимча равишда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари ва салаф солиҳлардан ворид бўлган кўплаб асарлар бордир.
Имом Абу Бакр Ҳаллол Ҳанбалийнинг (ҳижрий 311 йилда вафот этган) «Жомеъ» китобининг «Қабрлар олдидаги қироат» номли жузида, Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдулвоҳид Мавдисий Ҳанбалийнинг китобидаги ушбу масалага оид жузда, имом Қуртубий Моликийнинг (ҳижрий 671 йилда вафот этган) «Охират иши ва ўликлар ҳолати хусусида эслатма» номли китобида, Ҳофиз Суютий Шофеъийнинг (ҳижрий 911 йилда вафот этган) «Ўликлар ва қабр ҳолатини шарҳлашда қалб очқичи» номли китобида, Ҳофиз Абдуллоҳ ибн Сиддиқ Fиморийнинг (ҳижрий 1413 йилда вафот этган) «Қуръон савоби етишида баённинг очиқ-ойдин бўлиши» китобида ва бундан бошқа бир қанча китобларда бу масала хусусида сўз айтилган.
Бу хусусда очиқ-ойдин келган саҳиҳ ҳадислар ҳам кўп. Қуйида улардан баъзиларини келтирамиз.
Абдурраҳмон ибн Ало ибн Лажлаждан, у отасидан ривоят қилинади:
«Отам менга: «Эй ўғилчам! Агар вафот этсам, мени лаҳадга қўйгин. Лаҳадимга қўйиб бўлгач: «Бисмиллаҳи ва ъала миллати Расулиллаҳ», деб устимга тупроқ тортгин. Кейин бош томонимда Бақара сурасининг аввали ва охирини ўқигин, чунки мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мана шундай деяётганларини эшитганман», деди».
Табароний ривоят қилган.
Худди мана шу ҳадисни Ибн Умар мавқуф ҳолатда ривоят қилган. Шунингдек, Ҳаллол ҳам «Қабрлардаги қироат» жузида, Байҳақий «Сунанул Кубро»да ва бу икковларидан бошқалар ҳам ривоят қилишган. Имом Нававий ва Ибн Ҳажар бу ҳадисни ҳасан дейишган.
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади.
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар сизлардаи бирор киши вафот этса, уни ушлаб турманглар. Қабрига тез олиб боринглар. Бош томонида «Китобнинг очувчиси» (Фотиҳа) ўқилсин. Қабрнинг оёқ томонида Бақара сурасининг охири ўқилсин», дедилар».
Табароний ва Байҳақий ривоят қилишган.
Имом Ибн Ҳажар «Фатҳул Борий»да «Китобнинг очувчиси» деган жумланинг ўрнига «Бақаранинг бошланиши» деб айтилган ривоятни келтирганлар. Бу масалада бошқа ҳадислар ҳам бор, лекин бироз кучсиздир.
Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Ким қабрлар олдидан ўтаётиб, «Қул ҳуваллоҳу аҳад»ни ўн бир марта ўқиса, сўнгра унинг савобини ўликларга бағишласа, унга ўликлар ададича савоб берилади».
Ушбу ривоятни Ҳаллол «Қабрлардаги қироат» номли китобида, Самарқандий «Қул ҳуваллоҳу аҳаднинг фазилати» китобида ривоят қилишган.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким қабристонга кирса, сўнгра Фотиҳа, «Қул ҳуваллоҳу аҳад» ва «Ал ҳаакумут такаасуру» сураларини ўқиса, кейин: «Аллоҳим! Ушбу каломингдан ўқиган нарсаларнинг савобини қабристондаги мўмин ва мўминаларга атадим», деса, Аллоҳга у хусусида шафоатчи бўлишади», дедилар».
Абул Қосим Занжоний «Фавоид» номли китобида ривоят қилган.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилганлар:
«Ким қабристонга кириб, Ёсин сурасини ўқиса, у ердагиларнинг азоби енгиллатилади ва унга у ердагилар ададича ҳасанот ёзилади».
Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдулвоҳид Мақдисий Ҳанбалийнинг бу масаладаги қисмда таълиф этган нарсалари қуйидагичадир: «Ушбу мавзудаги ҳадислар заиф бўлса ҳам, уларнинг мажмуаси асли борлигини билдиради. Барча ўлка ва асрдаги мусулмонлар ҳеч қандай инкорсиз ижмоъ қилган ҳолларида ўликларига Қуръон ўқийдилар».
2. Суннатда Ёсин сурасини ўликларга қироат қилиш хусусида қуйидагилар айтилган.
Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ўликларингизга Ёсин сурасиии ўқинглар», дедилар».
Имом Аҳмад «Муснад»ида ривоят қилган.
Қуртубий бу ҳадисни шарҳлаб: «Ушбу қироат маййит ўлган вақтда ёки қабри ҳузурида бўлиши мумкин», деган.
Ибн Ҳажар Ҳайтамий «Фатво» номли китобида: «Ёсин қироати юқоридаги икки ўринда ҳам мандуб», деган.
3. Шунингдек, шариат ҳам жанозада Фотиҳа сурасини ўқишни айтган. Чунки бунда маййитга хос манфаат бор бўлиб, раҳмат ва мағфират ҳам мужассамдир. Аммо ундан бошқа сураларда ундай эмас.
Убода ибн Сомит розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уммул Қуръон» сураси бошқа сураларнинг ўрнини босувчидир. Лекин бошқа суралар унииг ўрнини боса олмайди», дедилар».
Дорақутний ривоят қилган. Имом Ҳоким саҳиҳ деган.
Шунинг учун имом Бухорий ҳам «Саҳиҳ» китобларида «Фотиҳани ўликка ўқиш боби» деб алоҳида боб очганлар. Демак, у жаноза намози ёки унинг ташқарисида бўлишдан умумийроқдир.
Жаноза намозида Фотиҳа сурасини ўқишга далолат қилувчи бошқа ҳадислар ҳам бор. Бундан ташқари, Фотиҳа сурасини дафн пайтида ёки ундан кейин ўқишга далолат қилувчи ҳадислар ҳам мавжуд.
Умму Афиф Надийя розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга аёллар байъат қилганида, биз ҳам байъат қилдик. Ўша байъатда фақат маҳрам эркаклар билан гаплашишга ва ўликларимизга Фотиҳа сурасини ўқишга буюрдилар».
Табароний ривоят қилган.
Умму Шарик розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўликка Фотиҳа сурасини ўқишимизни буюрдилар».
Ибн Можа ривоят қилган.
4. Уламолар қабр олдида Қуръон қироат қилишга Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган қуйидаги ҳадисни ҳам далил қилиб келтиришади:
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам икки қабрнинг ёнидан ўтаётиб: «Мана шу иккови азобланмоқда. Катта нарса учун азобланаётгани йўқ. Улардан бири пешобидан тўсинмас эди, бошқаси эса чақимчилик қилиб юрар эди», дедилар. Сўнгра бир ҳил хурмо новдасини опкелтирдилар-да, иккига бўлиб, бунисига бирини, унисига бирини суқиб қўйдилар. Сўнгра: «Шояд, булар қуригунча икковидан (азоб) енгиллатиб турилса», дедилар».
Бухорий ва Муслим ривоят қилишган.
Хаттобий: «Бу қабрлар олдида Қуръон тиловат қилиш маҳбуб эканига далилдир. Чунки дарахт(шоҳи) нинг тасбеҳидан маййит наф олганидан кейин, Қуръон тиловатидан ундан ҳам кўп фойда ва барака умид қилинади», дейди.
Имом Қуртубий айтади: «Баъзи уламолар қабр олдида Қуръон қироат қилинишига икки новда ҳадисини далил қилишади ва қабрларга дарахт экиш ҳамда Қуръон тиловатининг фойдали эканини таъкидлашади. Дарахтлар азобни енгиллатганидан кейин, қандай қилиб мўмин кишининг Қуръон тиловат қилиши фойда бермасин! Шунинг учун уламолар «Қабр зиёрати мустаҳаб, тиловат зиёратчидан маййитга туҳфадир», дейишган».
Имом Нававий «Саҳиҳи Муслим»нинг шарҳида: «Уламолар қабр олдида Қуръон тиловат қилишни мана шу ҳадисга асосан мустаҳаб дейишган. Шоҳнинг тасбеҳи билан азоб енгил бўлгач, Қуръон тиловати билан азобнинг енгиллашиши янада аълороқдир», деган.
5. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир неча марта қабр устида жаноза намози ўқиганлар. Ушбу ҳабар икки «Саҳиҳ» ва бошқа китобларда келган. Намоз эса Қуръон тиловати, салавот, зикр ва дуоларни ўз ичига олади. Демак, буларнинг барчаси жоиз бўлган ўринда баъзиси жоиз бўлиши табиийдир.
Шунингдек, уламолар қуйидагиларни айтадилар:
«Маййитга қироат савобининг етиб боришини ҳажнинг савоби маййитга етиб боришига қиёс қилиб олганлар. Чунки ҳаж хам намоз амалини ўз ичига олади. Ўз-ўзидан, намозда Фотиҳа ва бошқа суралар бор. Демак, буларнинг барчаси етиб борганидан кейин, баъзиси, яъни тиловат етиб бориши табиийдир. Баъзилар тортишса ҳам, мана шу охирги маъно ҳақдир. Лекин аксар уламолар: «Қироат қилувчи киши маййитга қироатининг савоби ададича савоб берилишини сўраса, Аллоҳ Ўз изни билан ўшанча савоб беради. Чунки агар Карим сифатли Зотдан сўралса, У албатта беради. Ва дуо қилинса, ижобат этади», дейилади.
6. Мана шу ҳеч қандай инкорсиз, авлоддан авлодга, салафдан халафга ўтиб келаётган амал бўлиб, эргашилаётган мазҳабларда эътимодли нарсадир. Ҳаттоки Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдул Воҳид Мақдисий Ҳанбалий ҳамда Шайх Усмонийлар ҳам китобларида қуйидагича нақл қилишган: «Албатта, истиғфор, дуо, садақа, ҳаж ва қул озод қилишда маййитга манфаат бўлиб, савоби унга етиб туради. Қабр олдида Қуръон тиловат қилиш эса мустаҳаб амалдир».
Ўтган солиҳларнинг ушбу мавзудаги асарлари:
Ибн Абу Шайба «Мусаннаф» номли китобида имом Шаъбийдан қилган ривоятда: «Ансорийлар маййит ҳузурида Бақара сурасини ўқишар эди», деб айтилган.
Имом Халлол «Қабрлардаги қироат» номли китобларида: «Агар бирор киши ўлса, ансорийлар унинг қабрига навбат билан қатнаб, у ерда Қуръон ўқишар эди», деб айтганлар.
Халлол Иброҳим Нахаъийдан ривоят қилиб: «Қабрлар олдида Қуръон қироат қилишнинг зарари йўқ», деб айтганлар.
Ҳасан ибн Саббоҳ Заъфаронийдан ривоят қилиб: «Шофеъийдан қабрлар олдида қироат қилиш хусусида сўрадим. Шунда у зот «Зарари йўқ» дедилар», деб айтади.
Али ибн Мусо Ҳаддоддан ривоят қилинади:
«Мен Аҳмад ибн Ҳанбал ва Муҳаммад ибн Қудома Жавҳарий билан жанозада эдим. Маййит дафн этилгач, кўзи ожиз бир киши қабр олдида ўтириб, тиловат қила бошлади. Шунда Аҳмад ибн Ҳанбал: «Эй фалончи! Қабр олдидаги қироат бидъатдир», деди.
Қабристондан чиққач, Муҳаммад ибн Қудома Аҳмад ибн Ҳанбалга:
«Эй Абу Абдуллоҳ! Мубашшир Ҳалабий хусусида фикрингиз қандай?» деди. Имом Аҳмад:
«У ишончли, - дедилар. Сўнг: - Сиз у кишидан бирор нарса ёзиб олганмисиз?» деган эдилар, Муҳаммад ибн Қудома қуйидагича жавоб берди:
«Мубашшир Абдурраҳмон ибн Алодан, у эса отасидан ривоят қилади. Отаси васият қилиб: «Агар дафн қилсангиз, маййитнинг бошида Бақара сурасининг боши ва охирини ўқинглар. Чунки мен Ибн Умарнинг шундай васият қилганларини эшитганман», деган экан».
Шунда имом Аҳмад:
«Бориб, халиги одамга айтинг, тиловат қилаверсин», дедилар».
Кейинги мавзу:
Эргашилатётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа