O`zbekiston musulmonlari idorasi

Abul Mo‘iyn an-Nasafiy adashgan firqalarga qanday raddiyalar bergan?

2.04.2018 4785 8 min.

Ma’lumki, ko‘hna Nasaf diyoridan yetishib chiqqan alloma Abul Mo‘iyn an-Nasafiy kalom ilmining mustaqil fan sifatida rivojlanishi, islom dunyosida moturidiya ta’limotining keng tarqalishi yo‘lida olib borgan ulkan ishlari bilan ajralib turadi. Alloma qoldirgan ilmiy-ma’naviy meros nafaqat o‘z zamonasi, balki turli xil oqimlar, firqalar o‘z buzg‘unchi g‘oya va maqsadlarini davom ettirayotgan hozirgi davr uchun ham dolzarb hisoblanadi. U kezi kelganda Iroqda ahli sunna doirasida moturidiya bilan bir vaqtda vujudga kelib, u bilan ayrim qarashlarida juz’iy ixtiloflarga borgan ash’ariylarga ham asosli raddiyalar bergan.
Shuningdek, alloma asarlarida o‘rta asrlarda keng yoyilgan qadariya, xorijiya, jahmiya, qirmitiya, shia, mushabbiha, mu’taziliya va karromiya kabi adashgan oqimlarga qarshi kurashilgan. E’tiborli jihati, ushbu g‘oyalar ISHID, soxta salafiylik, Hizbut-tahrir singari adashgan zamonaviy to‘dalarga ham qarshi kurashish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. «Qashqadaryo» nashrining bildirishicha, bu borada allomaning yaqinda o‘zbek tiliga tarjima qilinib, keng kitobxonlar e’tiboriga havola etilgan “At-tamhid li qavoidi-t-tavhid” kitobi muhim ahamiyatga egadir.
Tadqiqotlarga ko‘ra, jahon kutubxonalarida mazkur asarning 7 nusxasi bo‘lib, ular Arab davlatlari universitetiga qarashli arabiy qo‘lyozmalar institutida, Misr kitoblar uyi hamda Istanbul universitetida saqlanadi.
Avvalo, shuni ta’kidlash joiz, Abul Mo‘iyn an-Nasafiy aksar aqidaviy ixtiloflar sabab vujudga kelgan xunrezliklar barham topib, barcha ishlar ahli sunna aqidasiga ko‘ra qaror topgan, turli notinchliklar, fitna va kurashlardan xoli bir davrda yashagan.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy kitob muqaddimasida keltirishicha, hokimlardan biri ahli sunna val-jamoat aqidasini yozib berishni iltimos qilgan. Muallif hokimning kimligini aytmasdan, uni ulug‘ sifatlar bilan tavsiflaydi. Ayni paytda har bir masalaning ko‘z yumib bo‘lmaydigan asosiy jihatlarini va ulardan eng muhimlari, hujjatlarning eng to‘g‘risini keltirishni ta’kidlaydi.
Umuman, Nasafiy asarlariga xos xususiyat shuki, ularda muxolif firqa va mazhablarning nohaqligini isbotlashda kichik – ahamiyatsiz dalillardan voz kechilgan, iboralar o‘quvchiga malol keluvchi uzundan uzoq ham emas, tushunishga qiyin bo‘ladigan juda qisqa ham emas, balki barchaga birdek anglashiladigan o‘rtacha yo‘l tanlangan.
“Tamhid” barcha zamonlarda dolzarblik kasb etgan aqidaviy masalalarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, unda takvin, kalom sifatlari, payg‘ambarlik isboti, amallar xususida batafsil bayon qilingan.
Kitobning nomidan ko‘rinadiki, u faqat tamhid, ya’ni muqaddima. Shuning uchun unda tavhidning umumiy qoidalari bayon qilingan. Muallif asarni qism – boblarga ajratib, fasllar tartib beradi. Shunga ko‘ra, kitob narsalarning haqiqatlari va ilmlar haqidagi fasl bilan boshlanadi. Bu bo‘limda narsalarning haqiqatini inkor qiluvchi safsatachilar bilan munozara qilinadi. Toki bu inkor ularga foyda bermasligi, aksincha, shu inkorlarning o‘zi bir haqiqatni e’tirof etish ekanini anglasinlar.
Bilamizki, inson zoti ilmu hikmatni qabul qilishga tayyor, o‘sish va kamolot darajalariga ko‘tarilishga layoqatli qilib yaratilgan. Biroq u turli johillik va nodonliklardan ham chetda emas, shuning uchun insoniyat orasiga elchi, ya’ni payg‘ambarlar jo‘natiladi. Biroq ayrim adashgan firqalar payg‘ambarlikni rad etishgan.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy olamni yaratishdan maqsad inson ekani, payg‘ambarlarni yuborish yo‘li bilan xalq uchun chiroyli oqibat hosil bo‘lishi va odamlar orasida bekorchilik va buzg‘unchilikka chek qo‘yilishini ta’kidlaydi.
Ahli sunna va mu’taziliylar orasida ixtilofli masalalardan biri rizq bo‘lib, bunda quyidagi savollar tug‘iladi: “Harom ham rizqmi?”, “Kishi boshqa birovning rizqini yeyishi mumkinmi?”
“Rizq” so‘zi “mulk” ma’nosida sharhlansa, harom rizq bo‘lmaydi va kishi boshqa birovning ham rizqini yeyishi mumkin bo‘ladi. Bu – mu’taziliya e’tiqodi.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy bu tushunchani botil hisoblab, “rizq” so‘zini foydalaniladigan (yeyiladigan va ichiladigan) narsa, deb tafsir qiladi. Shunga binoan harom ham rizqdirki, har kim o‘z rizqini – halolmi, harommi – to‘la qilib tugatadi. Hech kim boshqaning rizqini yeyolmaydi.

Nasafiy rofiziylarning “Imomlik faqat Hoshim avlodlariga xos yoki faqat Ali va uning avlodlariga xos” degan fikrlarini rad etadi. Misol uchun, o‘z davrida barcha Abu Bakrning imomligiga iqtido qilgan, vaholanki u hoshimiy bo‘lmagan. Nasafiy Abu Bakr Siddiq qurayshiy bo‘lishi bilan birga imomga kerak bo‘lgan dindorlik, ilm va parhezkorlik kabi sifatlarni o‘zida jam qilganini aytadi. O‘z navbatida alloma rofiziylarning “Abu Bakr Alidan imomlik haqqini tortib olgan”, degan da’volari asossiz ekanini qayd etadi. Chunki Abu Bakr birovning haqqini tortib olmas va o‘z o‘rnida, Ali ham zulmga rozi bo‘lib, jim turmas edi. Yaxshilikka buyurish va 92 yomonlikdan qaytarish bilan sifatlangan sahobalar ham Abu Bakr zo‘ravonlik qilayotgan bo‘lsa, Aliga yordam berishdan tiyilib turmas edilar.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy o‘z kitobi va uning fasllari, masalalarini joylashtirishga e’tibor bilan yondashgan, takrorlar uchramaydi. Bir-biriga o‘xshash masalalar chiqib qolsa, gap cho‘zilishidan qochib va mavzudan chiqib ketmaslik uchun bu masalani oldin zikr qilganini aytadi. Agar tafsilotga ehtiyoj sezsa, “Tabsiratu-l-adilla” kitobiga yoki shu mavzuga tegishli boshqa asarlarga havola qiladi. Muxoliflar bilan munozara qilishda aqlga tayansa-da, ba’zan lug‘at bilan ham dalillar keltiradi.
Mu’taziliylar o‘lim boshqa, o‘ldirish boshqa, deydi. Ka’biyning: “O‘lim – Allohning fe’li, qatl (o‘ldirish) esa bandaning ishidir” degan gapi ham noto‘g‘ri, deydi Nasafiy. Alloma fikricha, qatl qilingan kishi ham o‘z ajali bilan o‘lgan. Ya’ni Alloh bandaning o‘ldirilishini o‘z ilmi azaliysi bilan bilib, shu o‘ldirilish vaqtini unga ajal muhlati qilib belgilagan.
Muallif ma’rifat – bilish yo‘li bilan bo‘lgan ilm sabablarini bayon qilib, ularni uchga bo‘ladi: besh sezgi, to‘g‘ri xabar, aql. Besh sezgi (ta’m, ko‘rish, eshitish, hid, sezish)dan har birining o‘z vazifasi bo‘lib, boshqa vazifaga o‘tolmaydi. Bu sezgilar bilan ilm hosil bo‘lishi shu darajada aniqki, uni inkor qiluvchi o‘z qaysarligini ochiq bayon qiluvchi mutakabbirdir.
Muallif to‘g‘ri xabarni ikkiga bo‘ladi: birinchisi – tasdiqlangan, ketma-ket keluvchi xabar. Unga ko‘ra, axborot shunday odamlar tomonidan yetkaziladiki, avvalo, uni yetkazuvchilar son jihatdan ko‘pchilikni tashkil qiladi. So‘ng ularning bir vaqtda bir makonda to‘planishi mumkin bo‘lmagani bois biror yolg‘on ma’lumotni tarqatish imkoni bo‘lmaydi.
Ikkinchisi – mo‘jiza bilan quvvatlangan payg‘ambarning xabari. To‘g‘ri xabarning bu turi dalillarga qarab hosil bo‘ladigan ilmni hosil qiladi.
Nasafiy zolimlik ham, nodonlik ham odamlarning o‘zi tomonidan sodir bo‘lishi, har qanday odam zarur bo‘lganida, o‘zining nimalarga majbur va nimalarda ixtiyoriy ekanini ajrata olishini ta’kidlaydi. Demak, bu masalada jabariylar bilan bahslashib o‘tirishning ma’nosi yo‘q. Chunki ularning e’tiqodiga ko‘ra, bahslashuvchi, so‘rovchi va javob beruvchi yaratganning o‘zi bo‘lib qoladi, bu esa aqlan botil. Abul Mo‘iyn an-Nasafiy bu firqa inqirozga uchrab, uning birorta ham tarafdori qolmaganini aytadi.
Umuman olganda, buyuk vatandoshimiz Abul Mo‘iyn an-Nasafiy tomonidan adashgan firqalarga berilgan asosli raddiyalar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganki, allomaning “At-tamhid li qavoidi-t-tavhid” kitobini o‘qigan kishi bunga yaqqol ishonch hosil qilishi mumkin.

Dilafro‘z Muqimova, Qarshi davlat universiteti o‘qituvchisi
O‘zbekiston musulmonlari idorasi matbuot xizmati

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

110 yillik muammoga yechim

7.01.2025 4893 9 min.

Maxluqotlar ichida eng mukarram zot qilib yaratilgan insonning eng go‘zal xulqlaridan biri isrofdan saqlanish, Alloh o‘ziga rizq qilib bergan bergan ne’matlarni o‘rinsiz, behuda sarflamaslikdir. Bu fazilat har birimizning ezgu odatlarimizdan biriga aylansa, shubhasiz, hayotimizdagi juda ko‘p muammolarning eng maqbul yechimini topgan bo‘lar edik.

O‘zbekiston musulmonlari idorasi Ulamolar kengashining yaqindagina e’lon qilingan murojaatini o‘qib, bunga yana bir karra amin bo‘ldim va beixtiyor bunda roppa rosa bir yuz o‘n yil muqaddam, ya’ni 1915 yilda taniqli adibimiz Abdulla Qodiriyning “To‘y” she’rini esladim. Unda, jumladan, quyidagi misralar bor:

Qildi bu vaqt bizda javlon to‘y,

Oqchasi yo‘qni etdi hayron to‘y.

Bir-biridan oshurdilar to‘yni,

Topdi ravnaq g‘ayrat ila boyon to‘y.

Besh kun o‘tmay to‘yni so‘ngidin

Ketibon mulklar bois fig‘on to‘y.

Boyon to‘yig‘a yerlilar qarab,

Etdi sarf toki tandagi jon to‘y...

Ming taassuflar bo‘lsinki, bu holatlar bugungi kunimizda ham davom etmoqda. Eng achinarlisi, yildan yilga to‘ylar, oilaviy tantanalar, marhumlar xotirasi, haj va umraga borib-keluvchilarni kutib olishga bag‘ishlangan yig‘inlar turi yanada ko‘payib, sarf-xarajati oshsa-oshyaptiki, kamaymayapti. Abdulla Qodiriy bobomiz ta’kidlaganlaridek, “Boyon to‘yig‘a yerlilar qarab, Etdi sarf toki tandagi jon to‘y” bo‘lmoqda. Ko‘pincha, bor-budini sarflab, to‘y qilgan kishidan shu kungacha nechta kitob o‘qib chiqqanligi yoki farzandlariga qaysi kitoblarni olib berganligini so‘rasang, javob bera olmaydi. Uyida farzandlari kitob o‘qishi, vazifa tayyorlashi uchun sharoit ham yaratib berilmagan. Ayrimlar bilan suhbatlashsangiz, maktab uchun zarur bo‘lgan daftar-qalam kabilarning narxi oshib ketganidan, kitoblar qimmatligidan noliydi, lekin qizining bir kunlik to‘y libosiga, o‘nlab mashinalar saf tortgan nikoh kortejiga, dabdabali to‘y bazmiga g‘ing demay millionlarni sarflab yuborishga tayyor.

Yillar davomida, ko‘pincha, xorijda ishlab topganini ana shunday behuda, bu dunyo uchun ham, oxirat uchun ham hech qanday manfaat keltirmaydigan ishlarga sarflab yuboradi-da, qarzlarini uzish uchun yana chetga otlanadi yoki umuman o‘sha yerdan turib, to‘yni “moliyalashtiradi”, ming orzu-havaslar bilan qilgan to‘yida o‘zi ishtirok etmaydi. To‘y-ma’rakalarimizdagi isrofgarchiliklar zamiridagi eng katta muammolardan yana biri ayrim oilada farzandlar voyaga yetishi bilan ularni o‘qitib olim qilish uchun emas, balki pul topish uchun xorijga jo‘natishdir.

Bugun bunday yoshlarimizning ko‘pchiligi biror sohani tanlab, chuqur va har taraflama bilim olish uchun o‘qish o‘rniga xorijda kasbsiz-hunarsiz kimlarningdir qo‘liga qaram bo‘lib qolayotgani hech kimga sir emas. Murojaatda “...bir-biridan o‘tib tushadigan, kimo‘zarga, riyoga, isrofga to‘la ishlar xalqimizning jiddiy muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda” deya ta’kidlanishdan maqsad to‘y-ma’rakalarimizning xuddi ana shu jihatlariga e’tibor qaratishdir.

Murojaatda ta’kidlangan yana bir jihat diqqatimni o‘ziga tortdi: “Shu o‘rinda, ziyolilar, yoshi keksa otaxonu onaxonlar, nuroniylarga aytar so‘zimiz, keling, birgalikda yurtimiz aholisiga, ayniqsa, yuqoridagi kabi isrofgarchilik va dabdaba qilayotganlarga tushuntirish ishlarini ko‘paytiraylik, bu kabi illatlarga birgalikda barham beraylik. Alloh taolo ato etgan mol-dunyoni isrof qilish – katta gunoh, ekanini uqtiraylik! Buning o‘rniga topganlarimizni savobli ishlarga sarflab, beva-bechora, nochor, muhtojlarga yordam beraylik, ana shunda ulkan savobga ega bo‘lamiz, inshoaalloh!” – deyiladi unda.

Darhaqiqat, bu muammolarni hal etish bir-ikki kishining qo‘lidan keladigan ish emas. Unga barchamiz bir yoqadan bosh chiqarib, bir tan, bir jon bo‘lib kirishishimiz, yoshlarimizga bugungi xatti-harakatlari, kuch-g‘ayratlari, bilimlarini bir-ikki kunlik to‘y-tomosha uchun mablag‘ topish, so‘ng hammaning “havasini keltiradigan” to‘y uchun emas, balki kelajakda o‘zining birovga muhtoj bo‘lib qolmasligi uchun intilishga qaratishlari zarurligini uqtirishimiz kerak.

Shu o‘rinda Hazrat Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi “Hotami Toy” haqidagi hikoyati esga tushadi. Unda aytilishicha, o‘zining o‘ta saxiyligi bilan dong taratgan Hotami Toydan: “Siz o‘zingizdan ham himmatliroq kishini ko‘rganmisiz?” – deb so‘rashibdi. Shunda u bir kuni yuz tuya va hisobsiz qo‘y-qo‘zilarni so‘yib, elni chorlab, juda katta ziyofat uyushtirganini, orada biroz nafas rostlash uchun ko‘chaga chiqqanini va yelkasida bir bog‘ o‘tin, qo‘lida hassa bilan har qadamda bir nafas rostlab kelayotgan qariyani ko‘rganini aytadi. O‘zining unga: “O‘zingni buncha qiynab nima qilasan. Eshitmadingmi, bugun Hotami Toy juda katta bazm uyushtirib, butun elni chorlab, ziyofat bermoqda. Tashla o‘tiningni, kir, sen ham bu ziyofatdan bahramand bo‘l!” – deganini aytadi. Shunda qariyaning javobini tinglang:

...K-ey solibon hirs ayog‘ingg‘a band,

Ozu tama’ bo‘ynuga bog‘lab kamand.

Vodiyi g‘ayratg‘a qadam urmag‘on,

Kunguri himmatg‘a alam urmag‘on.

Sen dog‘i chekkil bu tikan mehnatin,

Tortmag‘il Hotami Toy minnatin.

Bir diram olmoq chekibon dast ranj,

Yaxshiroq andinki birov bersa ganj...

Demak, haqiqiy himmat kimgadir qaram bo‘lish, kimlardandir nimaningdir ilinjida yashash emas, balki o‘z kuchi, g‘ayrati, bilimi bilan hayotdagi orzu-maqsadlariga erishishdir. Shu o‘rinda orzu-maqsadlarning ham qanday bo‘lishiga e’tibor qaratish zarur.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, to‘y-tomosha, turli tadbir va ma’rakalarni el ko‘ziga, “odamlar nima deydi” uchun tashkil qilish emas, balki, ortiqcha sarf-xarajatlarsiz, dabdabalarsiz o‘tkazish, ortib qolgan mablag‘ni o‘zining, farzandlarining ilm olishlari uchun sarflashni maqsad qilish ayni muddao bo‘lar edi. Chunki Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam: «Albatta, amallar niyatga bog‘liqdir. Albatta, har bir kishiga niyat qilgan narsasi bo‘ladi...» dedilar».

Demak, biz nimani niyat qilib, ishga kirishsak, shubhasiz, o‘sha maqsadimiz amalga oshadi. Hotami Toy birovlarning minnatli taomidan ko‘ra, o‘z mehnati bilan topgan bir dirhamni afzal ko‘rgan ana shu o‘tinchi cholni o‘zidan ko‘ra himmatliroq hisoblagan ekan. Albatta, har bir jamiyatda bo‘lgani kabi bizning oramizda ham u yoki bu sabab tufayli sog‘lom kishilar bilan birga imkoniyati cheklangan kishilar borligi ayni haqiqat. Biroq ko‘rib turibmizki, bunday kishilarning hammasi ham kimlargadir muhtoj bo‘lib yashashni emas, o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda bilim olish, kasb-hunarga ega bo‘lish va o‘z ehtiyojlarini o‘zi qondirishni afzal ko‘rmoqdalar. Aksincha, ba’zida to‘rt muchasi sog‘lom kishilar kambag‘allikni o‘ziga “imtiyoz” sanab, tinimsiz ravishda turli idoralarga “shikoyatlar” yog‘dirmoqdalar. Murojaatda ta’kidlangan xayru saxovatni amalga oshirishda bunday “imtiyoz” egalari emas, haqiqatan ham shunga muhtoj oilalarni izlab topish va “otaliqqa olib, ularning farzandlarini o‘quv kurslarida o‘qitishi, kasb-hunarga o‘rgatishi va doimiy daromadga ega bo‘lishiga ko‘maklashish” zarur. Ha, ayni ko‘maklashish, ya’ni ularni xayru saxovatga o‘rgatib, kimlarningdir yelkasiga yuklab qo‘yish emas, balki kelajakda to‘g‘ri yo‘l topib olishlari uchun moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash kerak.

Albatta, har bir hududda o‘ziga to‘q, boy-badavlat kishilar bor. Allohga hamdlar bo‘lsinki, yurtimizda yaratilayotgan shart-sharoitlar natijasida bunday oilalarning soni oshib bormoqda. Ularning ko‘pchiligi xayru saxovatli insonlar ekanligi ham hech kimga sir emas. Murojaatdan ko‘zlangan yana bir xayrli maqsad shuki, imom-xatiblarimiz o‘z hududlaridagi ana shunday saxovatpesha insonlarni yaxshi tanishadi va bilishadi. Shuning uchun ularni o‘z hisoblaridan yoshlarimizning ilm olishlariga ko‘maklashish, buning uchun maktablarimizni zarur asbob-uskunalar bilan jihozlanishiga ham o‘z hissasini qo‘shishga chaqirish ham savobdi ishlardan biridir.

Murojaatda ta’kidlangan yana bir jihat biz imom-xatiblar uchun juda muhim ekanligini e’tirof etish kerak deb, o‘ylayman. Unda “imom-xatiblar tomonidan to‘y-ma’raka marosimlardagi isrofgarchilik, umra ziyoratidan qaytgandan keyin har xil xo‘jako‘rsin marosimlari uyushtirishdek illatlarning oldini olish yuzasidan targ‘ibot ishlarini amalga oshirish” belgilab qo‘yilgan. Bu vazifani amalga oshirishda, avvalo, har bir imom-xatibning o‘zi shaxsiy namuna ko‘rsatishi, o‘zlari qilayotgan, shuningdek, masjidlar hududida o‘zlari ishtirok etayotgan to‘y-marosimlarini ortiqcha dabdabalarsiz, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymasdan o‘tkazilishiga erishishi kerak. Shundan keyin targ‘ibot olib borilsa, ko‘ngildagidek bo‘ladi. Aks holda xalq orasida turli mish-mishlar, fitnalar avj olishi va natijada qosh qo‘yaman deb, ko‘z chiqarishi ham hech gap emas.

So‘zimga yakun yasar ekanman, Adiy ibn Hotam roziyallohu anhudan rivoyat qilingan quyidagi hadisni eslashni lozim topdim. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Yarimta xurmo (ni infoq qilib) bo‘lsa ham, do‘zaxdan saqlaninglar”, (Imom Buxoriy, Imom Muslim rivoyati).

Alloh har birimizni xayru saxovatli bandalaridan qilsin!

Alisher domla NAIMOV,

Farg‘ona viloyati bosh imom-xatibi o‘rinbosari

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati