10 Июн, 2025, 14 Зулҳижжа, 1446
10 Июн, 2025, 14 Зулҳижжа, 1446
Ҳар бир пайғамбар ўз онасидан ҳам устун бўлади. Шунга қарамай пайғамбарлар ҳам оналарига ҳурмат кўрсатиб, хизматларини қилганлар.
Одоб китобларимизда кофир бўлган ота-онага хизмат қилиш, нафақаларини бериш, зиёрат этиш керак. Куфрга сабаб бўладиган нарсаларни қилдиришидан қўрқса, зиёрат қилишга борилмайди, дейилган. (Баззозия)
Ривоятларда келишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам оналарини эсга олганларида кўзларига ёш тўларди. Бир куни ёнларидаги асҳобларига онадек азиз ва мўътабар зотнинг қадр-қимматини тушунтириб: “Қани энди менинг ҳам онам ёки отам ҳаёт бўлиб, намоз ўқиб турган вақтимда менга “Муҳаммад ўғлим!” деб овоз берсалар-у, мен эса “Лаббай онажон!”, “Лаббай отажон!” деб жавоб берсам” деган эканлар.
Ислом олими Ибн Саъднинг “Табақот-ул Кубро” китобида ёзилишича, ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бир сафар Ҳудайбия Умрасини амалга ошириш учун Маккага кетишларида оналарининг қабрини зиёрат қилган эканлар. Зиёрат чоғида қабрни қўллари билан силаб, тозалаб, кўзларига ёш оладилар. Бунинг сабабини сўраганларида: “Онамнинг менга бўлган шафқат ва марҳаматларини эсладим” деган эканлар.
Сут оналари Сувайба
Ислом тарихнависи Ибну Асирнинг “Ал-Комил фит-Тарих” китобида ёзилишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни Ҳалима хотунга бериб юборилишларидан олдин, оналари Оминадан кейин биринчи бўлиб, маълум вақт эмизган аёл Сувайба хотин бўлади. Сувайба Абу Лаҳабнинг жорияси бўлган. У шунингдек, ўғли Масруҳ билан бирга ҳазрати Ҳамза ва Абу Салама розияллоҳу анҳумоларни ҳам эмизгани китобларда баён қилинган. Шунинг учун ҳам булар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан сут биродар ҳисобланадилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага ҳижрат қилганларидан кейин бироз ўтиб Абу Лаҳаб Сувайбани озод қилади.
Адабиётларда ёзилишча, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умрлари давомида Сувайба хотинни ҳеч қачон унутмаганлар. Маккада бўлган вақтларида унга доимо ҳадиялар, нарсалар бериб турганлар. Мадинага ҳижрат қилганларида ҳам ҳар доим ҳолларидан хабар олиб турганлар, танҳо қолдирмаган эканлар. Ҳайбар урушидан қайтишда Сувайбанинг ва унинг ўғли Масруҳнинг вафот этганини эшитиб, кўзлари ёшланади. “Яқинларидан ким қолган?” деб сўраганларида, “Ҳеч ким қолмаган”, деб айтадилар.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни бор йўғи бир неча кун эмизган бир аёлга умрлари бўйи вафо кўрсатишлари... Йиллар давомида хизматини қилган ўз онасига, ҳатто, бир марталик меҳрли табассумини ҳадия қилмаганлар ҳақида нима ҳам дейиш мумкин?
Сут оналари Ҳалимаи Саъдия (р.а.)
Ҳалима бинти Абу Зуайб (р.а) Саъд қабиласига мансуб бўлган. Ҳалима хотун Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни ўғли Абдуллоҳ билан бирга эмизган ва тўрт ёшларигача унинг ёнида қолганлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётларида қайд этилган ҳайратомуз воқеалар, жумладан, чораваларда сутларининг кўпайиши, ҳар турлик бараканинг ёғилиши, самодаги соябон булут, “қалбни ёриш” ҳодисалари ҳам айнан мана шу муборак хотин оиласида яшаганларида рўй берган.
Ибни Саъднинг “Табақот”ида ёзилишича, бир куни Ҳалима хотун Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Хадича онамизга уйланиб Маккада яшаб турганларида ёнларига келиб: “Қаҳатчилик туфайли ҳаёт кечириш жуда ҳам қийинлашиб кетди, қурғоқчиликдан ҳайвонлар қирилиб кетмоқда”, деб айтадилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Хадича онамиз билан маслаҳатлашиб қирқта қўй, миниб юкларини ташиб кетиш учун битта туя берадилар.
Ҳатто бир куни Ҳалима она ёнларига келганида ўринларидан туриб: “Онажон!, онажон!” деб ҳурмат ва муҳаббат кўрсатганлари, ридоларини ерга солиб унга ўтказганлари ҳам нақл қилинган. Ҳалима хотун (р.а) Мадинадаги Бақия қабристонига дафн қилинган.
Энагалари Умму Айман (р.а.)
Баракот номини олган бу муборак аёл ҳам Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга оналик қилганлар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оналари ҳазрати Омина онамиз Мадинадан қайтишда йўлда вафот этадилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни соғ-саломат боболари Абдулмутталибга олиб келиб топширган ҳам айнан мана шу аёл бўлади. Шунда Пағамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам олти ёшларида бўлганлар.
Асл исми Баракот бўлган, бироқ Айман исмли фарзанди туғилганидан сўнг “Айманнинг онаси” лақаби билан аталган, шу билан асл номи унутилиб, ушбу тахаллуси билан машҳур бўлиб кетган. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оилаларида оталаридан мерос сифатида қолган эди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алаҳи васаллам бу зот ҳақида: “Сиз, онамдан кейин онамсиз!” деб марҳамат қилганлар. Сарвари коинот соллаллоҳу алайҳи васаллам Хадича онамиз (р.а) билан турмуш қурганларидан сўнг, уни озод қилганлар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам энагалари Умму Айманни оналаридек севганлар, оналаридек ўзларига яқин олганлар. Бу ҳолат ўша давр учун жуда ҳам муҳим ҳодиса бўлган. Зеро Умму Айманнинг бутун умр жория мақомида бўлгани ҳолда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг унга “Онам” деб мурожаат қилишлари масаланинг нақадар муҳимлигига ойдинлик киритади. Чунки жоҳилия даврида арабларда жориялар ҳамма инсоний ҳақ ва ҳуқуқлардан маҳрум қилинган эдилар. Ана шундай сиёсий-ижтимоий тузум ҳукмрон бўлган даврда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жория бўлган Умму Айман (р.а)га она сифатида ҳурмат ва эҳтиром кўрсатишлари унинг мақомини юксалтирган эди.
Фотима хотун (р.а.)
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ёш бўлганларида улар учун жуда ҳам катта хизмати синган яна бир аёл бу Абу Толибнинг турмуш ўртоғи Фотима хотун ҳисобланади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга кўрсатилган юксак ҳурмат ва марҳамати туфайли ҳам тез-тез ҳол-аҳволини сўраб турганлар. Саккиз ёшларидан эътиборан шу аёлнинг қарамоғида, унинг болалари билан бир қаторда ётиб-туриб, бирга ҳаёт кечирдилар. Ҳатто Фотима хотун вафот этганларида: “Онам вафот этдилар!” деган иборани ишлатганлар ва кўйлакларини кафанликка бериб, қабрга ҳам ўзлари қўйганлар.
Аҳмад бин Яқуб бин Жаъфарнинг “Тарихи Яқубий” китобида шундай ифода этилади: Фотима хотуннинг вафоти билан боғлиқ ҳодисаларни кўрганлар бунинг сабабини Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўраганларида:
“Абу Толибдан кейин менга бу хотинчалик яхшилик қилган одам бўлмади. Охиратда жаннат кийимларини кийишлиги учун кўйлагимни бердим. Қабрга кўникиши, ўрнашиб олиши учун у ерга бирга кирдим”, деб айтганлар. Ушбу сўзлари эса янада таъсирлидир:
“У менинг онамдир. Ўзининг болалари оч туриб, юзлари буришиб турсалар-да, олдин менинг қорнимни тўйдирарди, сочларимни тараб қўярди, у менинг онамдир!”
Ушбу тарихий ҳақиқатлар назардан ўтказилар экан, бутун оламларга раҳмат қилиб юборилган ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламда оналарга бўлган муҳаббатнинг жуда ҳам кучли бўлганини кўриш мумкин бўлади.
Оналари Оминанинг қабрларини зиёрат қилиб, таъсирланиб йиғлашлари; бир неча вақт бўлса-да сут берган Сувайба хотунга катта илтифотларда бўлганликлари; сут оналари Ҳалима хотунга “Онажоним!, Онажоним!” деб ҳурмат кўрсатиб, ҳар турлик ёрдамларини аямаганликлари; оналари йўқлигини ҳис эттирмасдан қўлидан келган хизматини қилган Умму Айманга “Сиз менинг иккинчи онамсиз!” деб раҳмат билдиришлари; шунингдек, узоқ вақт болалари билан бирга битта дастурхон атрофида ўтирган Фотима хотунни “У менинг онам эди!” деб ҳурмат билан ёд этишлари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламда оналарга бўлган ҳурматнинг нақадар юксак эканлигининг жонли далиллари ҳисобланади.
Улуғбек Султоновнинг
"Ота-онага хизмат қилиш
одоблари" китобидан олинди
ЎМИ Матбуот хизмати
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.Масала: Балоғатга етмаган болалар нисобга етадиган молни мерос сифатида олсалар, ўз номларидан қурбонлик қилишлари вожиб бўлмайди (41).
Масала: Қурбонлик қилишда ўзидан бошқасини вакил ва ноиб қилиш жоиздир. Агар бир киши бошқа одамни қурбонликка вакил ёки ноиб қилса, жониворни сотиб олиш ва сўйиш вақтида вакил ёки ноиб қурбонликни ният қилиши кифоя қилади (129).
Масала: Сафардаги киши бирор юртда ўн беш ёки ундан ортиқ кун муқим бўлиб қолиб, телефон ёки бирор восита орқали ўз юртидаги кишини мени номимдан қурбонлик қилгин деб вакил қилса, вакилнинг қурбонлиги унинг номидан ўтади(130).
Масала: Вафот этган киши қурбонлик қилишни васият қилган бўлса, бутун бир ёки еттидан бир ҳиссани қурбонлик қилишлиги вожиб бўлади ва қурбонлик гўштини барчасини фақир, мискинларга садақа қилиб юбориш ҳам вожиб бўлади (36).
Масала: Нисоб эгаси қурбонлик кунларида жонивор сотиб олишга нақд пули бўлмаса, қарз олиб қурбонлик қилиши зиммасига вожибдир (131).
Масала: Бир киши бир нечта қурбонлик қилса, улардан биттаси вожиб қурбонлик, қолганлари эса нафл қурбонлик бўлади (37).
Масала: Агар аёл кишини тақинчоқлари ва уйдаги кераксиз нарсалари нисоб миқдорига етадиган бўлса, аёл кишининг зиммасига қурбонлик қилиш вожиб бўлади (46).
Масала: Одамлар қурбонлик мақсадида бозордан сотиб олмай уйда боқаётган қўйларини қурбонлик қилишни хоҳласа, улардан биттасини тайин қилиб қурбонлик қилишни ният қилади ва унинг бу нияти билан ўша жониворни қурбонлик қилиши лозим бўлиб қолмайди. Уни сотиб юбориб, ўрнига бошқасини қурбонликка сотиб олиши жоиз бўлади, яъни кимни мулкида аввалдан қўй-моллари бўлиб, уларни қурбонлик қилишни ният қилсада, уларни қурбонлик қилиш лозим бўлиб қолмайди (47).
Масала: Бой одам қурбонлик кунлари ичида қурбонлик қила олмаса, бир қўй ёки эчкини қийматини садақа қилиши вожиб бўлади. Агар қурбонликка жонивор сотиб олган бўлса, ўша жонворни тириклигича садақа қилиши вожиб бўлади. Агар билмай қурбонлик кунлари ўтиб кетган бўлса ҳам сўявераман деб сўйиб қўйган бўлса, гўштини ўзи емай фақирларга садақа қилиши вожибдир (57).
Масала: Фақир одам қўй сотиб олаётган пайтда қурбонликни ният қилмай сотиб олгандан кейин қурбонлик қилишни ният қилса, ўша жониворни қурбонлик қилиши вожиб эмас (58).
Масала: Бир неча киши ўртага пул ташлаб бирор тижорат ёки ишлаб чиқариш қилса ва уларнинг барчасини ўртадаги пули нисобга етса, лекин ўртадаги пулдаги ҳар бирининг улуши нисобга етмаса, бирортасини зиммасига қурбонлик қилиш вожиб бўлмайди (62).
Масала: Бир кишини учта ёки тўртта ўғиллари бўлиб, улар билан биргаликда тижорат қилсалар ва уларни еб-ичиши, турар жойлари бир жойда бўлса, асл мол отаники бўлиб, фарзандлар отага ёрдамчи бўлсалар, бундай ҳолатда отанинг зиммасига қурбонлик вожиб бўлади. Фарзандларга эса, қурбонлик вожиб бўлмайди. Агар фарзандлари нисоб эгалари бўлсалар, уларнинг зиммасига ҳам қурбонлик қилиш вожиб бўлади (62).
Масала: Қурбонлик қилувчи киши қурбон ҳайитини ўқиб, қурбонлик қилганидан кейин сочи ва тирноқларини олиши мустаҳаб бўлади (63).
Масала: Вожиб бўлган қурбонликни ўзгалар томонидан қилишлик учун уларнинг ижозати зарур. Акс ҳолда уларнинг қурбонликлари адо бўлмайди. Агар ака-укалар йўқлигида бири бошқаси томонидан қурбонлик қилиб қўйиш одати бўлса, ижозат беришидан олдин қурбонлик қилиши жоиз бўлади. Ўзгалар томонидан нафл қурбонлик қилинаётган пайтда уларнинг ижозатини сўрашлик шарт эмас. Тирикларга ва ўликалар номидан нафл қурбонликлар қилиш жоиз. Уларнинг ижозатлари шарт эмас. Чунки, қурбонликнинг эгаси ҳайвоннинг эгаси бўлиб, у бошқаларга савобини бағишламоқда (78).
Масала: Бир неча кишилар битта ҳайвонни қурбонлик қилаётганларида сўювчи ҳаммаларини номма-ном санаб фалончи ва фалончилар номидан деб тилга олиши шарт эмас. Лекин, улар томонидан сўйилаётганини қалбдан ўтказилади (82).
Масала: Бир неча киши шерик бўлиб, қурбонлик қилинаётган суратда судхўр ва шу каби ҳаромдан мол топгувчиларни шерик қилинса, ҳеч бир кишининг қурбонлиги дуруст бўлмайди. Лекин улар бирортасидан ҳалол пул олиб шерик бўлсалар, жоиз бўлади. Шунингдек, шериклардан бирортаси гўшт арзон тушиши мақсадида шерик бўлса, бирортасини ҳам қурбонлиги жоиз бўлмайди (91).
Масала: Ҳозирги кунда жуда кўп аёллар тақинчоқ ва ортиқча нарсалари ҳамда ўлик моллари ҳисобланса, нисоб соҳибига айланадилар. Гарчи закот бермасаларда, уларнинг зиммаларига қурбонлик қилиш вожиб бўлади. Ўлик молларга уламоларимиз уч сидра кийимдан ортиқчасини ҳам ҳисобга олганлар. Ундан ташқари уйда ишлатилмай турадиган идиш-товоқлар, сувенирлар нархи 85 г тилло 612 г кумушнинг қийматига етса, зиммаларига қурбонлик қилиш вожиб бўлади (96).
Масала: Кўпчилик бўлиб қурбонлик қилинаётган суратда шериклардан бири ўтган йилни қазосини ният қилса, шерикларнинг қурбонлиги адо бўлади. Лекин, қазони ният қилган кишининг қурбонлиги нафл бўлиб, қазо қурбонлик ўрнига ўтмайди ва жониворни гўштини ҳаммасини садақа қилиб юбориш вожиб бўлади. Қазо қурбонлик эвазига бошқа қурбонлик қилиши вожиб бўлади (133).
Масала: Нисобга эга бўлган киши маҳбус бўлса, зиммасига қурбонлик қилиш вожиб бўлади. Хоҳ ётган жойида бўлсин ёки ташқарида бўлсин. Ташқарида бўлган суратда ўзидан бошқасини вакил ёки ноиб қилади (133).
Масала: Агар маҳбус ўз юртидан ташқарида сафар масофасича узоқликда бўлса, зиммасига қурбонлик вожиб бўлмайди (133).
Масала: Нисобга эга бўлган киши қурбонлик кунлари қурбонлик қилишдан аввал вафот топса, зиммасидан қурбонлик соқит бўлади ва меросхўрлар мулкига жонлиқ ўтиб кетади. Агар меросхўрлар ичида балоғатга етмаган болалар бўлмаса ва оталари номидан фарзандларқурбонлик қилишга ижозат беришса, оталари номидан қурбонлик дуруст бўлади. Агар меросхўрлар ичида балоғатга етмаган бола бўлса, унинг ижозати эътиборга олинмайди ва ўша ҳайвонни қурбонлик қилиш жоиз бўлмайди (98).
Масала: Нисобга эга бўлган киши қурбонлик қилишидан олдин ва қурбонлик вақти чиқишидан олдин фақирга айланиб қолса, зиммасидан қурбонлик соқит бўлади (99).
Масала: Қурбонлик қилиш фақат закот берувчиларнинг зиммасига эмас, балки садақаи фитр вожиб бўлган кишиларга ҳам вожибдир (99).Масала: Нисобдан деб ҳисобланмайдиган нарсалар ҳожати аслиялар деб номланади. Улар: еб ичадиган, уч сидра киядиган кийим, яшаш жойи, хунармандларнинг асбоб-анжомлари, миниб турган улови, фабрика-заводларнинг станоклари кабилардир. Улардан ташқарисининг қиймати ҳисобланиб, нисобга етса, қурбонлик вожиб бўлади (100).
Масала: Шериклардан баъзиси қурбонликни ва яна баъзиси ақиқани ният қилиши жоиздир (102).
Масала: Аксарият кишилар вафот этувчилар томонидан қурбонлик қилаётганларида фотиҳага келганлар таомланиб кетсинлар деб ҳайт намоздан аввал ёки арафа куни жонлиқни сўйиб қўядилар. Бу суратда сўйилган ҳайвон қурбонлик ўрнига ўтмайди (105).
Масала: Нисобга эга бўлмаган киши қурбонлик қилганидан кейин қурбонлик кунлари чиқиб кетишидан аввал бой бўлиб қолса, яна бошқа қурбонлик қилиши вожиб бўлади (107).
Масала: Нисоб эгаси бўлмаган киши қурбонлик қилиш ниятида ҳайвон сотиб олса, уни қурбонлик қилиши вожибдир. Лекин, қурбонлик қилишдан аввал жонивор йўқолиб ёки вафот этиб қолса, вожиб зиммасидан соқит бўлади. Ўрнига бошқа олиб қурбонлик қилиши вожиб эмас. Йўқолган жонивор кейинчалик топилиб қолса, қурбонлик қилиши зиммасига вожиб бўлади.
Масала: Қурбонлик оқил, болиғ, муқим, закот ёки мулкида ҳожати аслийсидан ортиқча 85 г тилла ёки (612) 595 г кумуш қиймати баробарида нарсаси бор кишиларга вожиб бўлади. Ҳожати аслийдан ташқариларга яшаб турган ҳовлисидан ташқари ҳовлилар, пулни банд қилиш учун сотиб олинган уйлар, уловлар, тижорат моллари, астатка таврлар барчаси кириб кетади. Шунингдек, нисобга эга бўлганига бир йил тўлиши ҳам шарт эмас.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа