Уламолар, «الأمور بمقاصدها» – «Ишлар мақсадларига боғлиқдир» деган фиқҳий қоиданинг шарҳида қуйидагиларни келтирадилар. الأمور нинг бирлиги أمر бўлиб, у феъллар ва сўзларни умумлаштирувчи лафздир. Қуръони Каримда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади.
وإليه يرجع الأمر كله
Барча иш Унгагина қайтарилур (Ҳуд сураси 123-оят).
Мазкур қоиданинг умумий маъноси: Мукаллафларнинг айтадиган сўзлари ва қиладиган иш-ҳаракатлари уларнинг ниятлари ва мақсадларига боғлиқдир.
Ушбу қоида фиқҳий қоидалар ичида энг муҳим қоидалардан бири ҳисобланади. Уламолар бу қоидага катта эътибор қаратганлар. Зеро, шаръий ҳукмларнинг катта қисми ушбу қоида атрофида айланади.
قال السيوطي في الأشباه: واتقن الإمام الشافعي وأحمد ابن حنبل وابن المهدي وابن المديني وأبو داود والدار قطني وغيرهم على أن حديث: «إنما الأعمال بالنيات». ثلث العلم. ووجه البيهقي كونه ثلث العلم: «بأن كسب العبد بقلبه ولسانه وجوارحه فالنية والقصد أحد أقسامها الثلاثة؛ لأنها قد تكون عبادة مستقلة وغيرها يحتاج إليها». ومن هنا فقد ورد: «نية المؤمن خير من عمله
Имоми Суютий “Ал ашбоҳ ван назоир” да айтадилар: “Имом Шофеий, Аҳмад ибн Ҳанбал, Ибн Маҳдий, Ибн Мадиний, Абу Довуд ва Доруқутний роҳимаҳумуллоҳлар “Албатта амаллар ниятга боғлиқдир” ҳадисини мукаммал даражада ўрганиб, бу ҳадисни “илмнинг учдан бири” деганлар. Байҳақий раҳматуллоҳи алайҳ бу ҳадисни илмнинг учдан бири эканлигини шундай асослаганлар: “Банданинг касби (амали) унинг қалби, тили ва аъзолари билан содир бўлади. Ният ва қасд қилиши ушбу уч қисимнинг биридир. Зотан ният мустақил ибодат бўлиб, бошқа амаллар унга муҳтож бўлади. Шунинг учун ҳадиси шарифда:
نية المؤمن خير من عمله
“Мўминни нияти унинг амалидан яхшидир” дейилган.
Ушбу фиқҳий қоиданинг асли икки шайх ва бошқа муҳаддислар Умар ибн Ҳаттоб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган саҳиҳ хадисдир.
عن عمر بن الخطاب – رضي الله عنه – قال: سمعت رسول الله – صلى الله عليه وسلم – يقول: «إنما الأعمال بالنيات وإنما لكل امرئ ما نوى …
Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, амаллар ниятга боғлиқдир. Албатта, ҳар бир кишига ният қилган нарсаси бўлади…””
Ушбу фиқҳий қоидадан қуйидаги масалалар чиқариб олинади.
1) Бир кимса тарнов тагига сув тўплаш учун челак қўйган. Агар уни бошқа жойга олиб бориб тўкиш ёки ҳеч қандай сабабсиз қўйган бўлса, челакдаги сув уники ҳисобланмайди. Агар уни тўплаб, ўзи ёки ҳайвонларига ичириш мақсадида қўйган бўлса, челакдаги сув унинг мулки ҳисобланади.
2) Бир кимса тўрни сувга ҳеч мақсадсиз ташлаб қўйган бўлса, унга илинган балиқ уники бўлмайди, агар уни балиқ овлаш учун ташлаб қўйган бўлса, илинган балиқ унинг мулки ҳисобланади.
3) Йўқолган нарсани биров топиб олса-ю эгасига қайтаришни ният қилса, унинг қўлида у омонат ҳисобланади, агар уни ўзи ишлатиш мақсадида олса, у ғасб бўлади.
Авазхўжа БАҲРОМОВ
Тошкент тумани “Холмуҳаммад ота”
жоме масжиди имом-хатиби
ЎМИ Матбуот хизмати
Баъзи оталар аёли, болаларидан ўзининг айшу ишрати ва улфатчилигини устун қўядилар, гоҳида ўша тарафга бутунлай бурилиб кетадилар.
Эй муҳтарам ота! Нима учун оилангиз ва болаларингиздан қочяпсиз?! Нима учун кўзингиздаги нурга парда ташлаяпсиз, фарзандларингиз сизни тун қоронғусидан бошқа маҳал кўра олишмаяпти.
Барчалари сизни излайдилар. Ёш болаларни ўпсангиз, катталар даврасида бўлсангиз, табассумингизга сабабчи бўлувчи аёлингизга эътибор қаратсангиз, қандай ҳам гўзал!
Зиммангиздаги уларнинг ҳақларига беэътибор бўлманг. “Емак-ичмак, кийим-кечагини тўкиб-сочиб қўйсам бўлди, вазифамдан қутулдим”, деб ўйламанг. Улар сиз томонингиздан етказилувчи маънавий, руҳий озуқага муҳтождирлар.
Эй муҳтарам ота! Оилангиз беэътибор қолса, кўзи очларнинг ҳирслари уларни еб битириши мумкин. “Бошсиз қолган жасад тирик туради”, деб ўйламанг. Сиз оилангиз учун тананинг бошидексиз, бош танадан жудо бўлса, руҳ танадан ажрайди ва ҳаёт тугайди.
Оилангизга мустаҳкам қўрғон бўлинг. Унутмангки, қиёмат куни ҳар бир раҳбар ўз қўл остидагилари борасида жавоб беради.
Барча масъулиятни аёлингизга юклаб қўйманг. Тарбия машаққатини унинг елкасига юкламанг.
Ўтинаман, зое бўлаётган умрингизга, оилангизга қайтинг! Аввал Роббингизга қайтинг ва қилган гуноҳу исёнларингизга тавба қилинг. Намозга маҳкам бўлинг. Қалбингизда иймон қайта барқ уриб, раҳмат вужудингизга сизиб кириши учун тун қоронғусида туриб таҳажжуд ўқинг.
Ҳар гал болаларингизни, аёлингизни кўрсам, уларнинг кўзидаги маҳзунлик мени тилка-пора қилади. Бунинг таъсиридан сизга айтадиган охирги гапим:
Ердагиларга раҳм қил, самонинг Эгаси сенга ҳам раҳм қилади. Сенга шукрини адо қилолмайдиган даражада неъматлар ато этган Роббингга яқинлаш. Оила деб аталмиш неъматдан юз ўгирдинг. Оилангни ташлаб кетдинг, улар қаёққа борарини билмай қолишди.
Ачинарли бир воқеани келтирай: Ота-онаси ишга кетиб ёлғиз қолган болаларнинг шўхликлари авжига чиқиб, ораларидан бири пичоқ ўйнаб хонадаги чарим диван ва курсини йиртиб, тешди. Ота ишдан келиб боланинг қилган ишини кўрди ва қаттиқ ғазабланиб боланинг қўл-оёқларини маҳкам боғлаб қўйди.
Бола тинмай йиғлаб, бўшатиб юборишларини ўтиниб сўради. Лекин бари бефойда эди. Ғазабланган отага ҳеч нарса таъсир қилмади. Лекин она боғичларни ечишга уринди. Ота унга: “Агарда ечсанг, талоқсан”, деди.
Бола тинмай йиғлайверганидан тинкаси қуриди ва ухлаб қолди. Унинг қўл-оёқларининг ранги ўзгара бошлади ва кўкариб кетди.
Ота қўрқиб кетганидан боғични ечди ва болани дарҳол шифохонага олиб борди. Бола кома ҳолатида эди. Шифокорлар боланинг оёқ-қўлларини ампутатция қилишга қарор қилишди. Бола ўткир ишемияга чалинган эди.
Ота ампутация қилиш учун берилган қоғозга имзо қўяркан, тинмай йиғларди.
Ҳақиқий мусибат бола жарроҳлик амалиётидан чиққанидан кейин бошданди. Бола отасига қараб: “Дада, дадажон, оёқларимни қайтариб беришсин. Энди ҳечам бундай иш қилмайман”, дея дод солди.
Ҳассон Шамсий Пошонинг
“Жаннат бўстонидаги оилавий оқшомлар” номли китобидан
Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Илҳом Оҳунд, Абдулбосит Абдулвоҳид таржимаси.