23 Декабр, 2024, 22 Жумадул сони, 1446
23 Декабр, 2024, 22 Жумадул сони, 1446
Тарихга назар солсак, ҳар бир халқнинг асрлар давомида шаклланган ма’навий-ахлоқий қадриятлари ва инсоннинг табиий ҳуқуқлари цивилизация жараёнлари натижаси Конституция шаклига келганини ко‘рамиз. Узоқ асрлар давомида башарият минг-минглаб қоидалар ва низомлардан жамият учун асосийларини ва о‘та муҳимларини танлаб олди. Айнан ана шу танлаб олинган қоидалар муайян мамлакатнинг Конституциясини яратилишига пойдевор бо‘либ хизмат қилади.
Ҳар бир давлатнинг о‘з Конституциясида баён этилган тушунчалар шу қадар аҳамиятлики, шу юртининг ҳеч бир аҳолиси уларсиз яшай олмайди, негаки инсоннинг ҳар куни дуч келадиган муаммоларни ҳал этишга қаратилган фаолияти мамлакат асосий қонунига киритилган бош г‘оялар, қоидалар ва моддаларга бог‘лиқдир.
Шу нуқтаи назардан О‘збекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Конституциямиз қабул қилинган куннинг 25 йиллиги муносабати билан бо‘либ о‘тган тантанали маросимдаги нутқида “Асосий қонунимиз халқимиз узоқ йиллар орзу қилган миллий мустақиллигимиз ва ривожланиш ё‘лимиз, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларини белгилаб берди. То‘ла ишонч билан айтиш мумкинки, О‘збекистон Республикасининг Конституцияси халқимиз сиёсий-ҳуқуқий тафаккурининг юксак намунасидир. У ҳеч кимга қарам бо‘лмасдан, эркин ва озод, тинч ва осойишта, фаровон яшашнинг қонуний кафолати бо‘либ келмоқда”, дея Конституциянинг мамлакатимиз тараққиётидаги аҳамиятини алоҳида э’тироф этган.
Жамиятдаги барча ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг негизи ҳар бир давлатнинг бош қомуси бо‘лмиш Конституцияга бориб тақалади. Шу ма’нода, давлатларнинг Конституциясини о‘қиш, о‘рганиш баробарида уларнинг ички қонунчилик тузуми, ҳуқуқ муносабатлари, мамлакатдаги ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий, ҳуқуқий муносабатлар ҳақида тасаввурга эга бо‘лиш мумкин.
Хусусан, та’лим соҳасини олиб қарайдиган бо‘лсак, О‘збекистон Республикаси Конституциясининг 50-моддасида ҳар ким та’лим олиш ҳуқуқига эга эканлиги, давлат узлуксиз та’лим тизими, унинг ҳар хил турлари ва шакллари, давлат ва нодавлат та’лим ташкилотлари ривожланишини та’минлаши, мактабгача та’лим ва тарбияни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиши, бепул умумий о‘рта та’лим ва бошланг‘ич профессионал та’лим олишни кафолатлаши, умумий о‘рта та’лим мажбурийлиги, мактабгача та’лим ва тарбия, умумий о‘рта та’лим давлат назоратида эканлиги, шунингдек, та’лим ташкилотларида алоҳида та’лим эҳтиёжларига эга бо‘лган болалар учун инклюзив та’лим ва тарбия та’минланиши кафолатланади. Бундан ташқари, О‘збекистон Республикаси Конституциясининг 51-моддасида эса фуқаролар давлат та’лим ташкилотларида танлов асосида давлат ҳисобидан олий ма’лумот олишга ҳақли экани мустаҳкамланган. Шу боис, давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёев Президентлик фаолиятининг илк кунларидан бошлаб узлуксиз та’лим тизимининг ҳар бир босқичида сифат ко‘рсаткичини янада яхшилаш масаласига алоҳида э’тибор қаратиб келмоқда. Бу са’й-ҳаракатлар замирида Учинчи Ренессанс пойдеворини қуришдек буюк вазифалар стратегик мақсад қилиб қо‘йилган.
“О‘збекистон – 2030” тараққиёт стратегиясида ҳам биринчи устувор ё‘налиш айнан та’лим соҳасига қаратилгани мамлакатимизни ривожланишнинг янги босқичига олиб чиқиш, юқори салоҳиятли кадрлар авлодини шакллантириш, ҳар бир инсонга о‘з салоҳиятини ро‘ёбга чиқариши учун муносиб шароитларни яратиш, илм-фан ва инновацияларни тараққий эттиришга хизмат қилади.
Ушбу устувор ё‘налишда мактабгача та’лим тизимини янги босқичга олиб чиқиш ҳамда болаларнинг то‘лиқ қамровини та’минлаш, умумий о‘рта та’лим тизимида “Та’лим учун қулай муҳит” дастурини амалга ошириш, умумий о‘рта та’лим тизимини янги босқичга олиб чиқиш, педагог кадрлар мақомини ошириш, уларнинг билими ва малакасини халқаро стандартларга мувофиқлаштириш, умумий о‘рта та’лимни ривожлантириш учун хусусий секторни кенг жалб қилиш, профессионал та’лим тизимини ривожлантириш орқали о‘қувчиларни замонавий билим ва ко‘никмаларга о‘ргатиш, олий та’лим билан қамровни кенгайтириш, олий ма’лумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини ошириш талаб этилади.
Шунингдек, олий та’лим муассасалари ташкилий-бошқарув фаолиятини такомиллаштириш, уларнинг моддий-техник та’минотини мустаҳкамлаш, фундаментал тадқиқотларни замон талабларидан келиб чиқиб янги ё‘налишлар билан бойитиш, иқтисодиётнинг энг тез о‘сиб бораётган ё‘налишларида амалий тадқиқотларни кучайтириш, “корхона – олийгоҳ – илмий ташкилот” кластер тизимини жорий этиш, ёш тадқиқотчиларнинг улушини ошириш, уларнинг илмий изланишларини қо‘ллаб-қувватлаш, барча ё‘налишларда инновацион фаолиятни кенг жорий этиш, илмий тадқиқотларни ва инновацион ташаббусларни қо‘ллаб-қувватлаш, ёшларнинг интеллектуал салоҳиятини ошириш, уларнинг илмий фаолиятини раг‘батлантириш назарда тутилади.
Шу билан бирга, фуқароларни давлат ҳисобидан касб-ҳунарга о‘қитиш, уларнинг замонавий техника ва технологиялардан фойдаланиш бо‘йича касбий ко‘никма ва малакаларини ривожлантириш, ёшларни замонавий касблар ва чет тилларига о‘қитиш тизимини яратиш, ёшлар о‘ртасида ИТ соҳасини янада оммалаштириш ҳамда соҳада хизматлар экспортини ошириш, жисмоний тарбия ва спорт билан шуг‘улланадиган ёшлар қамровини кенгайтириш, Республикада спорт билан профессионал ва доимий шуг‘улланувчи ёшлар улушини ошириш, миллий терма жамоаларга юқори малакали ва натижадор спортчиларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш, олимпия ва паралимпия ҳаракатини ривожлантириш, о‘збек ва жаҳон адабиёти дурдоналарини кенг оммалаштириш, жамиятда китобхонликни ҳамда аҳолига ахборот-кутубхона хизматини ко‘рсатишни ривожлантириш кабилар вазифа этиб белгилаб олинди. Бунда фуқароларнинг ҳар бири о‘зининг қобилияти ва қизиқишидан келиб чиқиб индивидуал ё‘налтирилган та’лим олиши ва бунда барча билан тенг имкониятларга эга бо‘лиши назарда тутилади.
Дилафруз Каримова,
О‘збекистон халқаро ислом академияси
“Ижтимоий фанлар ва ҳуқуқ” кафедраси доценти
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Бу кашфиётларга сабаб бўлган шарт-шароитлар учта асосий банддан иборат:
1. Европа мамлакатлари Шарқ билан савдо-сотиқ қилишда дуч келган қийинчиликлар.
2. Пул метали сифатида олтин танқислиги.
Европанинг иқтисодий тараққиёти тобора кўпроқ пул талаб қилар эди. Бу тараққиётнинг асосий йўналиши товар хўжалигининг, савдо-сотиқнинг ўсиши эди. Буюк географик кашфиётларга сабаб бўлган яна бир муҳим омил ҳам шунга боғлиқ: Европада шаклланиб бораётган кучли абсолютист (мутлақ) монархияларга дабдабали саройлар, ёлланган армияни таъминлаш учун улкан маблағлар керак бўлаётган эди. Ана шу давлатлар йирик денгиз экспедицияларини ташкил этиши мумкин эди. Бундан ташқари, якка шахсларнинг бу қадар харажатларга имкони йўқ эди. Шунинг учун бу кашфиётларда феодал тарқоқ мамлакатлар эмас, айнан марказлашган давлатлар (Испания, Португалия, Англия) асосий ўрин тутгани тасодиф эмас. Бироқ, бундай экспедициялар учун савдогарлар ҳам маблағ ажратар эди. Шунингдек, католик черкови ҳам қўшимча ерлар, катта даромадлар ва янги қавмларга эга бўлиш истагида бундай истилоларга «оқ фотиҳа» берар эди.
Бундай давр учун муқаррар бўлган феодал мулкларнинг парчаланиш жараёни Европа мамлакатларида ҳар қандай йўл билан узоқ қитъаларда бойлик ва ерларни қўлга киритишга интилувчи кўплаб авантюристларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Булар қарамлик ва қашшоқликдан қутулишни орзу қилиб юрган зодагонлар ва деҳқонлар эди.
3. Фан-техниканинг, айниқса кемасозлик ва денгиз навигациясининг ривожланиши. XV асрда янгича тузилишга эга бўлган кемалар – каравеллалар пайдо бўлди. Унинг тўши (киль, пуштак) бор бўлиб, елканлар билан шундай жиҳозланган эдики, ёнбошдан эсган шамолда ҳам юра олара эди. Шунингдек, ўша даврга келиб компасдан ташқари астролябиялар, яъни кенгликни аниқловчи асбоблар ҳамда анчагина ишончли хариталар – портоланлар ҳам пайдо бўлган.
Буюк географик кашфиётлар охир-оқибатда мустамлака тизимининг вужудга келишига олиб келди. Агар XVI асрда Европада капитализм ривожлана бошлаган бўлса, агар Еровпа иқтисодий жиҳатдан бошқа қитъаларнинг халқларидан ўзиб кетган бўлса, бунга мустамлакаларнинг талон-тарож қилиниши ва аёвсиз эксплуатация қилиниши ҳам сабаб бўлган.
Мустамлакалар дарҳол капиталистик усуллар билан эксплуатация қилина бошламаган, улар дарҳол хом ашё манбаига ва янги бозорларга айланмаган. Аввал улар обдон талон-тарож қилинган, бирламчи капитал (сармоя) тўплаш манбаи бўлиб хизмат қилган. Испания ва Португалия мустамлакаларни феодал усуллар билан эксплуатация қилган биринчи мустамлакачи давлатлар бўлишган.
Бу ерларда зодагонларга одатдаги қишлоқ хўжалик маҳсулотлари эмас, балки олтин, кумуш ёки ҳеч бўлмаганда Европада қиммат баҳоларга сотиш мумкин бўлган анвойи мевалар керак эди. Улар ҳиндуларни олтин ва кумуш конларда ишлашга мажбурлашар, бўйсунмаганларни бутун-бутун қишлоқлари билан йўқ қилиб юборишар эди. Гувоҳларнинг айтишича, конлар атрофида чириб ётган юзлаб мурдаларнинг бадбўй ҳиди анқиб ётар эди. Шакарқамиш ва қаҳва плантацияларида ҳам ерлик аҳоли ана шундай усулларда эксплуатация қилинар эди.
Ерлик аҳоли бундай оғир меҳнатга бардош бера олмай, ёппасига қирилиб битар эди. Испанлар Эспаньола (Гаити) оролида илк бор пайдо бўлган пайтда у ерда миллионга яқин аҳоли яшар эди, бироқ XVI асрнинг ўрталарига келиб улар битта қўймай қириб ташланди. Испанларнинг ўзи ҳам XVI асрнинг биринчи ярмида америкалик ҳиндуларни қириб ташладик, деб ҳисоблашар эди.
Бироқ, испанлар ишчи кучини йўқ қилиб, ўз мустамлакасининг хўжалик асосига путур етказишди. Етишмаётган ишчи кучини тўлдириш мақсадида Америкага африкалик қоратанлиларни олиб келишга тўғри келди. Шундай қилиб, мустамлакалар пайдо бўлиши билан қулдорлик қайта тикланди.
Испанлар томонидан Америка ерларининг мустамлака қилиниши конларга, шакарқамиш ва тамаки плантацияларига ҳайдаб келинган сон-саноқсиз ерлик аҳолини мажбурлаб ишлатиш йўли билан, бўйсунмаганларни оммавий қирғин қилиш йўли билан амалга оширилди (Ямайка оролида XVI асрнинг биринчи ярмида 50 мингдан ортиқ ерлик аҳоли ҳалок бўлган, Перу ва Чилида эса XVI асрнинг иккинчи ярмида ҳиндуларнинг сони беш баравар камайиб кетган), оқибатда бир неча ўн йилдан сўнг ишчи кучи кескин камайиб кетди. Мустамлакачилар Африкадан қуллар олиб кела бошлашди. Жисмонан чидамлироқ бўлган қоратанлик африкаликлар испан мустамлакаларидаги асосий ишчи кучига айланди.
Қул савдоси сердаромад иш чиқиб қолди: Африкада қабила бошлиқларини ичириб, сув текин тақинчоқлар билан алдаб, қулларни жуда арзонга сотиб олиш ва Америкада уларни 20-30 баравар қимматга сотиш мумкин эди. Баъзан қуллар умуман сотиб олинмас, балки уларни куч ишлатиб, тутиб олиб, кемага юклашар ва Америкага олиб кетишар эди. Испан мустамлакаларига ҳар йили 6-8 минг қоратанли қуллар олиб келинар эди. (Манба: allbest.ru).
(Бу ишларнинг барчаси Европа уйғонишининг гуманизм – инсонпарварлик шиори остида амалга оширилганми?)
Европада динга бўлган муносабатда ҳам кейинроқ ўзгариш юз берди. Бир гуруҳ динсиз бўлиб кетди. Бир гуруҳ динни черковга қамаб олиб, бу ҳар кимсанинг ўз иши дейиш билан кифояланди. Аммо Дарвиннинг асл шогирдлари динни Карл Маркс бошчилигида халқ учун афюн деб эълон қилдилар ва уни батамом йўқ қилиб юборишга бел боғладилар. Карл Маркснинг хаёлини Ленин ва унинг сафдошлари Россияда ва унга қарам бўлган диёрларда ҳаётга татбиқ қилдилар. Ленин тузган давлат дунё тарихида куфрни ўзига шиор қилиб олган биринчи давлат бўлди. Улар дунёнинг ўзларига қарам бўлган барча юртларида «илмий атеизм» асосида динга ва диндорларга қарши қатағон ўтказдилар. Сон-саноқсиз ибодатхоналар ер билан яксон қилинди. Диний ходимлар ва уламолар қатл қилинди, қамалди ва сургун қилинди. Диний китоблар ва динга боғлиқ маданият дурдоналарни оловга ёқилди. Илмий атеизм таълимотлари дунёдаги ягона тўғри эътиқод сифатида барчага мажбурий равишда талқин қилинди.
«Олам ва одам, дин ва илм» китоби асосида тайёрланди
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 