14 Июн, 2025, 18 Зулҳижжа, 1446
14 Июн, 2025, 18 Зулҳижжа, 1446
ЯНГИ ЗОҲИРИЙЛАР
Ҳозирги пайтда ҳам эски зоҳирийларнинг баъзи фикрлари билан қуролланган тоифалар мавжуд. Биз уларни ушбу сатрларимизда «ихтилофчилар», «бемазҳаблар» деб атамоқдамиз. Баъзи кўзга кўринган уламоларимиз эса уларни «янги зоҳирийлар» деб аташади. Ана шу муҳтарам уламоларимизнинг таъкидлашларича, «янги зоҳирийлар»да ҳам эски зоҳирийларнинг сиймолари мавжуд. «Янги зоҳирийлар» эскиларидан кўп нарсаларни, жумладан, жузъий матнларга ёпишиб олиб, ҳарфма-ҳарф таҳлилга ўтиш, юзаки маъно бериш, қиёсни инкор қилиш, ҳукмларни мақсад ва ҳикматга боғламаслик каби хусусиятларни мерос қилиб олган бўлсалар ҳам, илмда, хусусан, ҳадис ва осорларда кенгликни олмаганлар. Бу эса ўз навбатида уларнинг динни тушунишларига, диний матнлардан шаръий ҳукмларни чиқаришларига, ҳаёт ва одамлар билан бўладиган муомалаларига ўз таъсирини кўрсатган.
Турли гуруҳларга мансуб янги зоҳирийларнинг фаолиятини ўрганган уламоларимиз уларнинг қуйидаги хусусиятларига алоҳида эътибор қаратадилар:
1. Оят ва ҳадисларни фаҳмлашда ҳамда улардан ҳукм чиқаришда сиртқи маъноларга ёпишиб олиб, ҳарфма-ҳарф таҳлил қилиш ҳамда матнларнинг ортидаги мақсад ва ҳикматларга назар солмаслик.
2. Масалаларнинг оғир томонини олиш ва қийинлаштиришга мойиллик.
3. Ўз фикрини ягона тўғри фикр деб ҳисоблаб, ғурурга кетиш.
4. Ўз фикрига мухолиф бўлганларга нисбатан муросасиз бўлиш.
5. Ўзидан бўлмаганларни «фосиқ», «бидъатчи» ва «кофир»га чиқариш.
6. Диний, мазҳабий ва бошқа масалаларда фитна чиқишига бепарво бўлиш.
Юқорида айтиб ўтилган ва бу ерда айтилмаган яна бошқа хусусиятлари ила янги зоҳирийлар мусулмонлар ичида доимий равишда турли ихтилофларнинг чиқиб туришига сабаб бўлмоқдалар. Агар ушбу тушунча ва фикрларни фақат ўзлари татбиқ қилиб, бошқаларга таъсири бўлмаса, ҳеч ким хафа бўлмас эди. Аммо, минг афсуски, улар ўз фикрларига бошқалар ҳам юриши лозимлигини даъво қилишлари ва бу борада олиб бораётган ишлари билан мусулмонлар оммасини паришон қилмоқдалар.
Қуйида бизнинг шароитимизда кўпроқ ташвишга сабаб бўлган ихтилофлар ва уларга қарши берилган тушунтириш ва жавоблардан намуналар келтирилади. Яхши ният билан ҳали содир бўлмаган ёки у даражада кўп тарқалмаган ихтилофлар ҳақида сўз очмасликка ҳаракат қилдик. Ўша ихтилофлар бизда қўзғалмас, деган умиддамиз.
Шу билан бирга, биз юқорида зикр этилган ихтилофчилардан бошқаларни, яъни ўз ичимиздан чиққан ихтилофчилардан ҳам баъзиларини эслаб ўтдик. Чунки биз фақатгина маълум гуруҳ ёки тоифага эмас, умуман, ҳар қандай ихтилофга мутлақо қаршимиз.
Тажрибадан собиқ Совет Иттифоқи ҳудудидаги мусулмонлар ва уларнинг аҳли илмлари, имомлари ва диний соҳага боғлиқ бошқа кишиларининг ушбу ихтилофлар бўйича далил ва ҳужжатли маълумотларга эҳтиёжлари тушиб туриши маълум бўлгани учун ҳам уларни бир жойга жамлашни маъқул деб топдик.
НАМОЗДАН КЕЙИН ЖАМОАТ БИЛАН ДУО ҚИЛИШ
Ихтилофчи ва бемазҳаблар намоздан кейин жамоат бўлиб дуо қилишни ҳам инкор қиладилар. Бу ишни қилганларни хатокорликда айблайдилар. Ҳижрий 1430, милодий 2009 сананинг ёзида бемазҳабларнинг бизнинг юртимиздаги вакиллари факс орқали келган икки варақли араб тилидаги ёзувни қўлга олиб, ана унда одамлар ичида уларнинг намоздан кейинги қилаётган дуолари бидъат ва хато экани баён қилинганини айтиб юришди. Варақда «намоздан кейин жамоат бўлиб дуо қилиш» Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳозир бўлмаганлари учун бидъат бўлиши ҳақида яқинда оламдан ўтган икки кишининг гапи келтирилган эди.
Биз бу гапдан хабардор бўлганимиздан икки-уч кун ўтиб, ҳудди шу гап бемазҳаблар томонидан бошқа давлатларда, ҳатто АҚШда ҳам тарқатилаётгани тўғрисида хабар топдик. Албатта, бу янги гап эмас эди. Бемазҳаблар уни авваллари ҳам кўтаришган эди. Ўзи уларнинг одати шу, ўзлари қўзғаган ихтилофларни тез-тез янгитдан қўзғаб туришади.
Намоздан кейин имом қавмга қараб ўтириб, жамоат бўлиб зикрларни айтиб, сўнгра қўлларнни кўтариб дуо қилишлари, қавм имомнинг дуосига «Омин», «Омин», деб туриши ҳақида саволлар кўп. Авваллари бу масалада ҳеч қандай гап кўтарилмас эди. Аммо кейинги пайтда турли сабабларга кўра, саволлар кўпайди.
Аслида бу масала аллақачон ҳал бўлган: муҳаддислар ўз китобларида бу борадаги ҳадисларни ривоят қилган ва фуқаҳолар ўз китобларида уни яхшилаб таҳлил қилиб, ечиб берган эдилар. Аммо баъзи кимсалар эски гапни яна қайта қўзғаб, одамларнинг ҳаёли паришон бўлишига сабаб бўлдилар.
Начора, модомики ўзи билмаган, ақли етмаган нарсаларни инкор қиладиганлар йўқ бўлмас экан, қайта-қайга овора бўлишдан бошимиз чиқмайди. Шунинг учун муҳтарам китобхонга қисқача баёнот беришни лозим кўрдик.
Аввало, бу масалада алоҳида рисолалар ёзганлар ҳам бўлганини айтиб қўймоқчимиз. Мисол учун, Махдум Муҳаммад Ҳошим Тонтавий Синдийнинг «Мухтасари ат-туҳфатул марғуба фий афзалияти ад-дуои баъдал мактуба» («Фарз намозидан кейинги дуонинг афзаллиги ҳақида марғуб туҳфа мухтасари») китобини келтиришимиз мумкин.
Бу китобда муаллиф фарз намоздан кейин қўлни кўтариб дуо қилиш, жамоат бўлиб дуо қилиш ва «Омин», «Омин», деб туриш ҳақидаги кўплаб ҳадисларни келтирган.
Биз ўзимизга жуда керакли бўлган биргина иқтибосни келтириш билан кифояланамиз:
«Агар «Шайх Абдул Ҳақ Деҳлавий «Ас-сиротул мустақийм»га қилган шарҳида: «Араб ва ажам юртларида одат бўлиб қолган саломдан кейин имом ва қавмнинг тўпланиб дуо қилишлари, имомлар дуо қилиб, қавмнинг «Омин», деб туриши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳидоятларидан эмас, бу ҳақда бирорта ҳадис келмаган, бу нарса мустаҳаб саналган бидъатдир», деган, унга қандай жавоб берилади?» дейилса, айтамизки, бунинг жавоби қуйидагича:
«Мифтоҳус-солат»нинг соҳиби Аллома Фатҳ Муҳаммад ибн шайх Ийсо Шиторий ўзининг «Футуҳул аврод» деб номланган китобида қуйидагиларни айтган: «Албатта, шайх Абдул Ҳақ олти саҳиҳ ҳадис китобларида ва бошқа асарларда намоздан кейин қилинадиган дуолар ҳақидаги ҳадисларни кўрмагани учун бу ишни бидъат деб айтган.
Агар шайх Абдул Ҳақ намоздан кейин дуо қилиш аслида бидъатдир, деган гапни ирода қилган бўлса, шубҳасиз, гапи нотўғри. Чунки биз китобимизда келтирган, фарз намозидан кейинги дуолар ҳақидаги ривоятларнинг ҳаммаси бу гапни рад қилади.
Агар шайх Абдул Ҳақ намоздан кейин имомнинг икки қўлини кўтариб дуо қилиши ва иқтидо қилувчиларнинг «Омин», «Омин», деб туриши шаклидаги дуони бидъат деган бўлса, бу гапи ҳам нотўғри. Чунки дуода икки қўлни кўтариш суннатдир, дуонинг охирида икки қўлни юзга суртиш ҳам дуонинг суннатидир, эшитувчиларнинг «Омин», «Омин», деб туришлари ҳам дуонинг суннатларидан.
Агар бу ишларнинг ҳаммаси мустаҳаб суннатлардан бўладиган бўлса, суннат нарсалардан таркиб топган иш нима учун бидъат бўлар экан?! Бу ишни бидъат дейиш мутлақо нотўғридир».
Кейин муаллиф мазкур уч суннат амалнинг ҳар бирига ўнлаб ҳадисларни далил қилиб келтиради.
Каъб ибн Ужра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Намоз ортидан келувчиларни айтувчилар – ёки «қилувчилар» – ноумид бўлмаслар. Ҳар бир намоз ортидан ўттиз учта тасбеҳ, ўттиз учта ҳамд ва ўттиз тўртта такбир», дедилар» (Имом Муслим ва Термизий ривоят қилишган).
Ушбу ҳадисда қайд қилинган амал, яъни ҳар бир намоз ортидан ўттиз уч марта «Субҳаналлоҳ», ўттиз уч марта «Алҳамдулиллаҳ», ўттиз тўрт марта «Аллоҳу акбар»ни зикр қилиш кейинги ривоятларда келадиган зикрлар билан уйғунлашиб, татбиққа кирган.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар:
Абу Умомадан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким ҳар бир фарз намоздан кейин Оятул-Курсини қироат қилса, уни жаннатга киришдан фақатгина ўлим (ўлмагани) тўсиб туради», дедилар».
Насоий ривоят қилган.
Мана шу келтирилган ривоятлар асосида намоздан сўнг Оятул-Курсини ва тасбеҳларни жамлаб зикр қилиш «сўфийлар ҳатми» ҳам дейилади. Чунки бу нарсага айнан сўфийлар бошқаларга нисбатан кўпроқ аҳамият беришади. Бунда Оятул-Курси тасбеҳ ва таҳлиллардан олдин ёки кейин ўқилишининг ҳеч қандай фарқи йўқ. Тасбеҳлар билан бирга Оятул-Курсини ҳам ўқиш «нур устига нур» дейилади.
Чунки Оятул-Курси Қуръони Каримдаги энг улуғ оятдир. Ушбу хатмни қилиш бизда ҳам жорий бўлиб келаётган амаллардан биридир.
Жамоат бўлиб дуо жоизлигига далил сифатида Қувайт давлати Вақф ва Исломий Ишлар вазирлиги қошидаги фатво ҳайьати томонидан чиқарилган «Мажмуъатул фатавои шаръийя» китобининг 7-жузида нашр этилган қуйидаги маълумотни ҳам тақдим қиламиз. Ушбу маълумот бу масала бизнинг диёримиздан бошқа томонларда ҳам қўзғалиб туришига далил бўлади.
«Қувайт Вақф ва Исломий Ишлар вазирлиги ҳузуридаги ҳайъатга жаноб Фаҳддан қуйидаги савол тақдим этилди:
«Баъзи одамлар Аллоҳга жамоат бўлиб дуо қиладилар. Мажлислардан бирида буни кўриб, ҳайратландим ва ўша кишидан: «Бу нарса шариатда борми?» деб сўрадим. У менга бунинг шариатда борлигини ифода қиладиган ҳадисни айтди.
Ҳaбuб ибн Маслама Феҳрийдан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Бир қавм жамланса ва баъзиси дуо қилса, қолганлари «Омин», деса, Аллоҳ уларни албатта ижобат қилади», деганларини эшитдим».
Табароний ривоят қилган.
Бу жамоавий дуо масжиддаги ҳар бир дарё ёки мавъизадан кейин бўлар экан. Доимо шундай қилишар экан. Мен бошқа жойларда бундай дуони бидъат деб эшитган эдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинмаган экан.
Мен ҳалиги одамга бу иш, яъни у одам дуо қилиб, қолганлари унинг дуосига «Омин», деб туриши бидъат эканини айтган эдим, у ўз фикрига ёпишиб олди ва менга қараб ҳам қўймади.
Ушбу саволга жавоб беришингизни умид қиламан. Ташаккурлар бўлсин!»
Ҳайъат қуйидаги жавобни берди:
«Истисқо ва қунутда жамоавий дуо қилиш шариатда борлигига ҳамма иттифоқ қилган.
Савбон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бир киши қавмга имомлик қилса, уларни қўйиб, фақат ўзига дуо қилмасин. Агар шундай қилса, уларга хиёнат қилган бўлади», дедилар».
Термизий ва бошқалар ривоят қилишган.
Ибн Асир: «Бу бир киши дуо қилиб турганида, бошқаларнинг қунутдагига ўхшаб «Омин», деб туришидир», деган.
Ибн Таймия ҳам шунга ўхшаш гапни айтган («Шарҳул мунтаҳа». 1\1995).
Жамоавий дуо юқорида зикр қилинган ҳолатлардан умумийроқ жойларда ҳам шаръийдир.
Ҳофиз «Фатҳ»да Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Қачон қори «Омин», деса, сиз ҳам «Омин», денг. Чунки фаришталар «Омин», дейдилар», деган ҳадисларининг шарҳида: «Қори»дан мурод намоздаги имомдир. «Қори»дан мурод ундан ҳам умумийроқ бўлиши эҳтимоли бор», деган.
Бу ишга (жамоат бўлиб дуо қилишга) Ҳоким (саҳиҳ иснод билан) ва Табароний Дабиб ибн Маслама Феҳрий розияллоҳу анҳудан қилган ривоят ҳам далилдир:
«У киши дуоси қабул бўладиган одамлардан эди. Бир гуруҳ аскарга амир бўлиб борди. Душманга йўлиққанларида: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Бир қавм жамланса, баъзиси дуо қилса ва қолганлари «Омин», деса, Аллоҳ уларни албатта ижобат қилади», деганларини эшитган эдим», деди.
Кейин Аллоҳга ҳамду сано айтиб туриб:
«Аллоҳим! Қонларимизни сақлагин. Ажрларимизни шаҳидларнинг ажрларидек қилгин», дея дуо қилиб турган эди, душманнинг амири (таслим бўлиб) Ҳабибнинг чодирига кириб келди».
Бахутий «Кашфул қиноъ»да (1\367) қуйидагиларни айтади:
«Имом бомдод ва асрдан кейин ўша пайтда фаришталар ҳозир бўлиши эътиборидан дуо қилади. Қавм «Омин», деб туради. Шунда ижобатга яқин бўлади.
Шунингдек, мазкур иккисидан бошқа намозларда ҳам дуо қилади. Чунки фарз намоздан кейинги пайт дуо қабул бўладиган вақтлардандир».
Шундай экан, жамоат бўлиб дуо қилиш мустаҳабдир, бидъат эмас. Аммо у суннат деб билинмайди».
«Мажмуъатул фатавои шаръийя». 7-жуз, 45-46-бетлар.
Кейинги мавзу:
Қабристонда ёки ўтганларга атаб тиловат қилиш
Ҳозирги кунда ислом жамиятида, дунё мусулмонлари, айниқса юртимиз мусулмонлари орасида фатво бериш, фатво чиқариш, фатво сўраш каби атамалар кўп ишлатилмоқда.
Фатво сўзи араб тилида “саволга жавоб бериш” маъносини англатади. Истилоҳда эса, шаръий масала ҳақида савол сўраган одамга далилга асосланган ҳолда жавоб беришдир.
Биринчи фатво берувчи шахс Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам бўлган. У зотдан кейин саҳоба, тобеин ва кейинги давр мужтаҳид уламолар фатво бериш билан шуғулланиб, бугунги кунимизгача давом этиб келмоқда. Шариатда мусулмонлар ҳаётида пайдо бўладиган саволлар бўйича фатво берилиши бу фарзи кифоя амал ҳисобланади.
Қуръон ва ҳадисдан ҳукм чиқаришнинг ўзига хос талаблари мавжуд. Қуръон ва ҳадисга асосланган ҳолда мусулмонларнинг манфаатларидан келиб чиқиб, инсон камолоти, жамият фаровонлиги ҳамда унинг ижтимоий тараққиётини кўзлаб ҳукм чиқариш алоҳида билим ва малака талаб этади. Мўътабар манбаларда қайд этилишича, араб тили, Қуръон ва ҳадис илмлари, фиқҳ ва ислом тарихини жуда чуқур ва мукаммал биладиган ва яна бошқа зарур сифатларга эга бўлган шахсларгина фатво бериш ҳуқуқига эга.
Шундай бўлса-да, бирор-бир масалада ҳукм чиқариш зарур бўлиб қолса, аввало, мазҳаблар таълимотига таянилади, агар уларнинг бирортасида масаланинг ечими топилмаса, мусулмонларга осонлик ва қулай шароит яратиш нуқтаи назаридан муфтийлар томонидангина фатволар чиқарилиши мумкин.
Фатво бериш масъулияти. Исломда фатвонинг ўрни ва таъсири муҳим бўлиши билан бирга ўта масъулиятли вазифа ҳам ҳисобланади. Чунки фатвода Аллоҳнинг ҳукмларини баён қилиш мақсад қилиниб, унда ҳалол-ҳаром, савоб-гуноҳ, жаннат-дўзах орасидаги амаллар кўрсатиб берилади. Имом Шотибий раҳматуллоҳи алайҳ фатво бериш масъулияти ҳақида тўхталиб қуйидагиларни таъкидлайди: “Муфтий – ҳукмларни етказишда Расулуллоҳ саллалллоҳу алайҳи васалламга ўринбосар ва У зотнинг меросхўри ҳисобланади. Шу боис у Расулуллоҳ соллалллоҳу алайҳи васаллам номларидан гапиради”.
Ҳақиқатан, Абдуллоҳ ибн Жаъфардан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам бу борада огоҳ ва эътиборли бўлишга чақириб: “Фатвога журъатли бўлганларингиз дўзахга журъатли бўлганингиздир”, – деганлар. Яъни воқеъликни тўлиқ ўрганмай, етарли билим ва тажриба орттирмай туриб, қўрқмасдан журъат билан фатво беришдан қайтарганлар.
Буни чуқур англаб етган мусулмонларнинг дастлабки авлодлари ўзларидан илмли шахс бўлган жойда сукут сақлашган.
Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳдан гоҳо элликта масала сўралганда биттасига ҳам жавоб бермаган пайтлари бўлган экан. Бунинг сабаби сўралганда, у зот: “Жавоб берувчи ўзини аввал дўзахга солиб кўрсин, халос бўлишига кўзи етса, жавоб берсин”, – деган эканлар.
Абу Алий аз-Зарирдан ривоят қилинади: “Мен Аҳмад ибн Ҳанбалга: “Кишига фатво бериши учун қанча ҳадис етарли, юз минг ҳадис етадими?” – дедим. У: “Йўқ”, – деди. Мен: “Икки юз мингчи?” – дедим. У: “Йўқ”, – деди. Мен: “Уч юз мингчи?”, – дедим. У: “Йўқ”, – деди. Мен: “Тўрт юз мингчи?” – дедим. У яна: “Йўқ”, деди. Шунда мен: “Беш юз минг бўлсачи?”, – деган эдим, у: “Умид қиламан”, – деб айтди”.
Юқорида келтириб ўтилган далиллардан келиб чиқиб шуни таъкидлаш лозимки, фатво бериш ўта масъулиятли бўлганлиги жиҳатидан унга ҳамма ҳам журъат қилавермайди. Бунинг ортида жамият ва унда яшовчи шахслар учун ғоят хатарли зарарлар келиб чиқиш мумкин. Шайх Рамазон Бутий айтади: “Ҳукм чиқариш илми тиббиёт илми кабидир. Мабодо бировнинг фарзанди оғир касалга чалиниб қолса, у тегишли ташхис қўйиш ва фарзандини даволаш учун тиббиётга оид китобларни титадими ёки малакали шифокорнинг олдига борадими? Тўғрисини айтганда, унинг эси жойида бўлса, кейинги йўлни танлайди. Динда ҳам худди шундай. Аслида бу тиббиётдан ҳам муҳимроқ, шунингдек қамрови жиҳатидан хавфлироқдир”.
Ҳеч кимга сир эмаски, ҳозирги кунда баъзилар ўзича оят ва ҳадислардан ҳукм чиқариб, нотўғри фатволар бериб, ўзини ва ўзгаларни адаштирмоқда.
Баъзи бир эътироф этилмаган шахслар ёки маълум мақсадларга йўналтирилган тузилмалар томонидан қўштирноқ ичидаги “фатволар” инсонларни ислом маърифатидан узоқлаштиришга сабаб бўлмоқда. Айниқса, уларнинг “жиҳод”, “байъат”, “такфир”, “бемазҳаблик”, “ҳижрат” каби масалалардаги асоссиз “фатволари” ноҳақ қон тўкилишига олиб бормоқда ва инсонларнинг кафолатланган ҳуқуқларига раҳна солинишига сабаб бўлмоқда. Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳнинг устозлари бўлган Робиа ибн Абдураҳмонни йиғлаган ҳолда кўриб, ундан бунинг сабабини сўрашганда, у зот кишилар диний-ҳуқуқий саволларни билими бўлмаган шахслардан сўрашаётганини кўрганлиги, бу ҳолат исломда катта хатар пайдо бўлганлигидан дарак беришини таъкидлаган эканлар.
Демак, чуқур илм, тажриба ва холислик каби фазилат бўлмай туриб, фатво беришнинг оқибати хайрли эмас. Шундай экан, баъзи доира ёки гуруҳлар томонидан исломда улкан масала сифатида қаралган ҳукмларга эътиборсиз ва масъулиятсизлик билан фатво беришлари ўзлари ва ўзгаларни ҳам адаштиришдир. Қандай қилиб шахсларни ва бутун бошли жамиятларни кофирга чиқариб, жамоат олдида уларга эргашишни ҳаром демоқдалар?!
Хулоса қилиб айтганда, фатвонинг мусулмонлар ҳаётида ўрни муҳимлигини ҳисобга олган ҳолда илм ва салоҳиятсиз фатво бериш ёки учраган кишидан фатво сўраш ва унга эргашиб кетавериш адашувга олиб боради. Бу каби салбий оқибатларни келтириб чиқарувчи ихтилофларнинг олдини олиш биринчи навбатда ислом марказлари ва уламоларнинг муҳим вазифаларидан ҳисобланади.
Аллоҳ таоло барчамизни турли ихтилоф ва фитналардан асраб, барчамизни мамлакатимизда минг йиллардан бери амал қилиб келинаётган ҳанафий мазҳабимизга мувофиқ ибодатларини адо этиб, завқли ҳаёт кечириш бахтига насиб этсин!
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 