Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Бу – ниҳоятда фойдали ҳадис. Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу бу ҳадисни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитиб, аҳамиятини ҳис қилиб, уни ўғли Абдуллоҳ ибн Умарга, Абдуллоҳ эса ўз навбатида ўғли Солимга ўргатган. Биз ҳам бу муборак оиладан бизгача етиб келган ушбу ҳадисни ўзимизнинг фарзандларимизга, невараларимизга етказишимиз керак.
Бу ҳадисда бало етган одамларга эътибор қилиб, ҳадисда келган дуони қилишга очиқ-ойдин чақириқ бор. Мўмин-мусулмон одам бало-офатга учраган одамга қандай муносабатда бўлиши кераклигини, бунинг иймоний, руҳий ва тарбиявий фойдаларини, нафсни кибр, ҳасад, норозилик ва ғам-қайғу каби туйғулардан халос қилишни шу ҳадисдан ўрганамиз.
Балога йўлиққанлар ким?
Бу ҳадиси шарифда мусибат етган, жисми касал ёки заиф бўлган, турли дардларга чалинган кишиларни кўрганда улардан ибрат олиш, бундай мусибатдан паноҳ сўраш, ўзига бундай мусибат берилмагани учун шукрона қилишнинг энг олий намунаси бор. Тамаки чекадиган, фосиқлик қиладиган, намозга беэътибор бўладиган, гуноҳ ишларни қиладиган, динида мусибатга учраганлар ҳам ана шулар жумласидан ҳисобланади. Бундан ташқари, оилавий муаммоларга учраганлар, ота-онасига оқ бўлган, ака-укалари, опа-сингиллари билан уришиб, маҳкамаларгача бориб юрганларни ҳам бунга мисол қилиб келтириш мумкин.
Бу дуони мусибат етган кишиларга эшиттирмасдан, ичида айтиш мусулмоннинг одобидир. Лекин оила аъзоларимиз эшитиб, дуони ўрганишлари учун эшиттириб айтсак бўлади.
Мусибатга учраган одамларни кўрганингизда уларнинг ҳаққига ҳам дуо қиламиз. Аммо айни пайтда Аллоҳ таоло уларга етган мусибатдан сизни сақлаганини тушуниб, беихтиёр «Сенга етган балодан мени сақлаган, мени яратган нарсаларининг кўпидан афзал қилган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин!» деб юборасиз.
Бу набавий сўзлар мўмина қизларнинг руҳиятига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Чунки бу сўзларни айтганингизда сизни сийлаган, кўпгина мусибатлардан сақлаган Аллоҳнинг марҳаматини янада чуқурроқ ҳис қиласиз. Аллоҳ таоло бу балодан сизни сақлабди. Шунинг ўзи буюк неъмат эмасми? Шуни англаб етсангиз, муаммоларингиз қанчалик кўп бўлса ҳам, ҳаётингизда қанчалик катта тўсиқларга дуч келган бўлсангиз ҳам, бахт-саодатнинг, розиликнинг таъмини ҳис қиласиз. Бу дуони қилаётганда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «кейинги ҳаётида ана шу балодан сақланади» деган ваъдаларига тўлиқ ишонинг.
Таъкидлаб айтаманки, бу дуони қилаётганингизда мусибат эгасини асло масхара қилманг! Шунда ҳаётингизнинг ҳар бир лаҳзаси Аллоҳнинг марҳамати билан лиммо-лим эканини кўрасиз.
Динида, хулқида мусибатга учраб, гуноҳ қилиб юрган одам мана шу дуоларни такрорлаб юрса, ўз-ўзидан ўша гуноҳни ёмон кўриб, бу каби ишлардан тийиладиган, қайтиб бу кўйга тушмасликни истайдиган бўлиб қолади. Офатга учраган одамни кўрганда унинг ҳаққига дуо қиладиган, ўзига бу офат етмагани учун шукр қиладиган бўлиб қолади.
Мусибат қанчалик оғир бўлмасин, бу мусибат мўминлар учун марҳамат ҳисобланади, чунки мусибатга учраган одам сабр қилса, кўплаб гуноҳлари кечириб юборилади.
Шу билан бирга, юқоридаги ҳадисда бировга мусибат етганини кўрган кишилар учун эслатма бор. Орамизда мусибат етганлар бўлиши, сизу биз билан бирга яшаши – қалбимиздаги дардлар учун шифодир. Масалан, бир одам камбағал, дейлик. У бошқа бир одамнинг оғир касал бўлиб қолганини, лекин камбағал бўлгани учун даволанишга пул топа олмаётганини кўрса, ўзи камбағал бўлса ҳам, тани-жони соғ-саломат бўлгани учун Аллоҳ таолога ҳамдлар айтади. Ёки бир қизнинг ҳамма дугоналари эрта-эрта турмушга чиқиб кетиб, ўзига эса ҳамон совчи келмаётганидан маҳзун бўлиб юрибди, дейлик. Ўша турмушга эрта чиққан дугоналаридан бири эридан кўп зулм кўриб, оиласи бузилиб, бир неча ойдан кейин уйига қайтганини кўрса, ўзининг бошига шундай ташвиш тушмагани учун, «ажрашган» деган ном орттириб олмагани учун Аллоҳга ҳамд айтади. Ажрашганидан куйиниб юрган бошқа бир аёл эса эридан ажраб, зино қилиб юрганларни кўрганида ўзининг бундай ҳаром йўлга кириб кетмагани учун шукр қилади. Бундай воқеалар – кўрадиган кўзи, фикрлайдиган ақли, ҳис қиладиган қалби бор инсонлар учун эслатмалар, ибратлар занжиридир.
Ҳаётда шундайлар борки, мусибатга учраганларнинг олдидан ўтади, лекин парво ҳам қилмайди. Улар ўзи билан овора, фақат ўзи ҳақида қайғуради, холос. Яна баъзилар бор, афсуски, мусибатга учраганларни масхара қилишгача боради. Бир кун келиб, ўзи ҳам унинг ўрнида бўлиб қолиши мумкинлиги хаёлига ҳам келмайди. Ақлли одам эса мусибатзадаларга раҳм-шафқат назари билан қарайди, бундай мусибат ўзининг бошига тушмагани, Аллоҳ таоло уни сақлагани учун Роббига ҳамд айтади, Аллоҳ уни бошқа кўплаб махлуқларидан устун қилганини ҳис қилади.
Бир олим айтади: «Бой-бадавлат одамларга қараб, ўзимни маҳрумдек, бечорадек ҳис қилсам, касалхонага бориб, у ерда бошига турли мусибат тушган одамларни, оғир беморларни кўраман-да, ҳаётимдан мамнун бўлиб қайтаман. Шундай пайтларда отамнинг ҳаққига раҳмат-мағфират сўраб, дуолар қиламан, чунки менга бундай қилишни отам ўргатган. Отам доим бундай дер эди: «Қачон ўзингни бечора ҳис қилсанг, дунё матоҳларидан бирор нарсага эга бўлмаганинг учун маҳзун бўлсанг, Аллоҳнинг сенга берган неъматини ҳис қилиш учун касалхонага боргин».
Абдуллоҳ Абдулмуътий, Ҳуда Саъид Баҳлулнинг
“Қулоғим сенда қизим” китобидан Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ,
Абдулҳамид Умаралиев таржимаси.
Ҳозирги кунда ислом жамиятида, дунё мусулмонлари, айниқса юртимиз мусулмонлари орасида фатво бериш, фатво чиқариш, фатво сўраш каби атамалар кўп ишлатилмоқда.
Фатво сўзи араб тилида “саволга жавоб бериш” маъносини англатади. Истилоҳда эса, шаръий масала ҳақида савол сўраган одамга далилга асосланган ҳолда жавоб беришдир.
Биринчи фатво берувчи шахс Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам бўлган. У зотдан кейин саҳоба, тобеин ва кейинги давр мужтаҳид уламолар фатво бериш билан шуғулланиб, бугунги кунимизгача давом этиб келмоқда. Шариатда мусулмонлар ҳаётида пайдо бўладиган саволлар бўйича фатво берилиши бу фарзи кифоя амал ҳисобланади.
Қуръон ва ҳадисдан ҳукм чиқаришнинг ўзига хос талаблари мавжуд. Қуръон ва ҳадисга асосланган ҳолда мусулмонларнинг манфаатларидан келиб чиқиб, инсон камолоти, жамият фаровонлиги ҳамда унинг ижтимоий тараққиётини кўзлаб ҳукм чиқариш алоҳида билим ва малака талаб этади. Мўътабар манбаларда қайд этилишича, араб тили, Қуръон ва ҳадис илмлари, фиқҳ ва ислом тарихини жуда чуқур ва мукаммал биладиган ва яна бошқа зарур сифатларга эга бўлган шахсларгина фатво бериш ҳуқуқига эга.
Шундай бўлса-да, бирор-бир масалада ҳукм чиқариш зарур бўлиб қолса, аввало, мазҳаблар таълимотига таянилади, агар уларнинг бирортасида масаланинг ечими топилмаса, мусулмонларга осонлик ва қулай шароит яратиш нуқтаи назаридан муфтийлар томонидангина фатволар чиқарилиши мумкин.
Фатво бериш масъулияти. Исломда фатвонинг ўрни ва таъсири муҳим бўлиши билан бирга ўта масъулиятли вазифа ҳам ҳисобланади. Чунки фатвода Аллоҳнинг ҳукмларини баён қилиш мақсад қилиниб, унда ҳалол-ҳаром, савоб-гуноҳ, жаннат-дўзах орасидаги амаллар кўрсатиб берилади. Имом Шотибий раҳматуллоҳи алайҳ фатво бериш масъулияти ҳақида тўхталиб қуйидагиларни таъкидлайди: “Муфтий – ҳукмларни етказишда Расулуллоҳ саллалллоҳу алайҳи васалламга ўринбосар ва У зотнинг меросхўри ҳисобланади. Шу боис у Расулуллоҳ соллалллоҳу алайҳи васаллам номларидан гапиради”.
Ҳақиқатан, Абдуллоҳ ибн Жаъфардан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам бу борада огоҳ ва эътиборли бўлишга чақириб: “Фатвога журъатли бўлганларингиз дўзахга журъатли бўлганингиздир”, – деганлар. Яъни воқеъликни тўлиқ ўрганмай, етарли билим ва тажриба орттирмай туриб, қўрқмасдан журъат билан фатво беришдан қайтарганлар.
Буни чуқур англаб етган мусулмонларнинг дастлабки авлодлари ўзларидан илмли шахс бўлган жойда сукут сақлашган.
Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳдан гоҳо элликта масала сўралганда биттасига ҳам жавоб бермаган пайтлари бўлган экан. Бунинг сабаби сўралганда, у зот: “Жавоб берувчи ўзини аввал дўзахга солиб кўрсин, халос бўлишига кўзи етса, жавоб берсин”, – деган эканлар.
Абу Алий аз-Зарирдан ривоят қилинади: “Мен Аҳмад ибн Ҳанбалга: “Кишига фатво бериши учун қанча ҳадис етарли, юз минг ҳадис етадими?” – дедим. У: “Йўқ”, – деди. Мен: “Икки юз мингчи?” – дедим. У: “Йўқ”, – деди. Мен: “Уч юз мингчи?”, – дедим. У: “Йўқ”, – деди. Мен: “Тўрт юз мингчи?” – дедим. У яна: “Йўқ”, деди. Шунда мен: “Беш юз минг бўлсачи?”, – деган эдим, у: “Умид қиламан”, – деб айтди”.
Юқорида келтириб ўтилган далиллардан келиб чиқиб шуни таъкидлаш лозимки, фатво бериш ўта масъулиятли бўлганлиги жиҳатидан унга ҳамма ҳам журъат қилавермайди. Бунинг ортида жамият ва унда яшовчи шахслар учун ғоят хатарли зарарлар келиб чиқиш мумкин. Шайх Рамазон Бутий айтади: “Ҳукм чиқариш илми тиббиёт илми кабидир. Мабодо бировнинг фарзанди оғир касалга чалиниб қолса, у тегишли ташхис қўйиш ва фарзандини даволаш учун тиббиётга оид китобларни титадими ёки малакали шифокорнинг олдига борадими? Тўғрисини айтганда, унинг эси жойида бўлса, кейинги йўлни танлайди. Динда ҳам худди шундай. Аслида бу тиббиётдан ҳам муҳимроқ, шунингдек қамрови жиҳатидан хавфлироқдир”.
Ҳеч кимга сир эмаски, ҳозирги кунда баъзилар ўзича оят ва ҳадислардан ҳукм чиқариб, нотўғри фатволар бериб, ўзини ва ўзгаларни адаштирмоқда.
Баъзи бир эътироф этилмаган шахслар ёки маълум мақсадларга йўналтирилган тузилмалар томонидан қўштирноқ ичидаги “фатволар” инсонларни ислом маърифатидан узоқлаштиришга сабаб бўлмоқда. Айниқса, уларнинг “жиҳод”, “байъат”, “такфир”, “бемазҳаблик”, “ҳижрат” каби масалалардаги асоссиз “фатволари” ноҳақ қон тўкилишига олиб бормоқда ва инсонларнинг кафолатланган ҳуқуқларига раҳна солинишига сабаб бўлмоқда. Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳнинг устозлари бўлган Робиа ибн Абдураҳмонни йиғлаган ҳолда кўриб, ундан бунинг сабабини сўрашганда, у зот кишилар диний-ҳуқуқий саволларни билими бўлмаган шахслардан сўрашаётганини кўрганлиги, бу ҳолат исломда катта хатар пайдо бўлганлигидан дарак беришини таъкидлаган эканлар.
Демак, чуқур илм, тажриба ва холислик каби фазилат бўлмай туриб, фатво беришнинг оқибати хайрли эмас. Шундай экан, баъзи доира ёки гуруҳлар томонидан исломда улкан масала сифатида қаралган ҳукмларга эътиборсиз ва масъулиятсизлик билан фатво беришлари ўзлари ва ўзгаларни ҳам адаштиришдир. Қандай қилиб шахсларни ва бутун бошли жамиятларни кофирга чиқариб, жамоат олдида уларга эргашишни ҳаром демоқдалар?!
Хулоса қилиб айтганда, фатвонинг мусулмонлар ҳаётида ўрни муҳимлигини ҳисобга олган ҳолда илм ва салоҳиятсиз фатво бериш ёки учраган кишидан фатво сўраш ва унга эргашиб кетавериш адашувга олиб боради. Бу каби салбий оқибатларни келтириб чиқарувчи ихтилофларнинг олдини олиш биринчи навбатда ислом марказлари ва уламоларнинг муҳим вазифаларидан ҳисобланади.
Аллоҳ таоло барчамизни турли ихтилоф ва фитналардан асраб, барчамизни мамлакатимизда минг йиллардан бери амал қилиб келинаётган ҳанафий мазҳабимизга мувофиқ ибодатларини адо этиб, завқли ҳаёт кечириш бахтига насиб этсин!