Сайт тест ҳолатида ишламоқда!
05 Март, 2025   |   5 Рамазон, 1446
search icon
Aввалги сайт
O`Z РУ EN AR

Тошкент шаҳри
Бомдод
05:33
Қуёш
06:51
Пешин
12:39
Аср
16:33
Шом
18:21
Хуфтон
19:34
Bismillah
05 Март, 2025, 5 Рамазон, 1446
Aввалги сайт
#search
 YouTube
Мақолалар

Абу Ҳанифанинг сўзлари - устун

18.02.2025   6653   5 min.
Абу Ҳанифанинг сўзлари - устун

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ўз замонларида ўзлари ишлаб чиққан танзир қоидаларига кўра: «Музораъа савдоси жоиз эмас», деб фатво берганлар. Музораъа – шерикчилик асосида ҳосилнинг учдан бири ёки тўртдан бирини бериш эвазига ерни топшириш. Бундан қайтарилгани ҳақида Пайғамбар алайҳиссаломдан очиқ ҳадиси шарифлар ҳам ворид бўлган. Абу Ҳанифа шулардан далилланиб айтганлар. Лекин кейинчалик жамиятда музораъа муомаласи кенг ёйилди, чунки унга эҳтиёж пайдо бўлди. Натижада, гарчи Абу Ҳанифани қўллаб-қувватловчи кўплаб далиллар бор бўлса ҳам, биз у кишининг сўзларини тарк қилдик ва икки шогирднинг бунга ижозат берган фатволарини олиб, музораъа ва мусоқот келишувларига рухсат бердик.

Бунда уламолар Абу Ҳанифанинг далилини заиф билиб, у зотнинг сўзларини шунинг учун тарк қилишмаган. У зотнинг сўзини тарк қилишимизга сабаб бошқа нарса – мазкур татбиқ усуллари, қоидаларидир. Улар усулут-татбиқ дейилади. Демак, Абу Ҳанифанинг далиллари заиф эмас, балки татбиқ масаласи сабабли биз у кишининг гапларидан бошқа гапга фатво берганмиз. Масалан, орамизда «Ихтиёр» китобини ўқиганлар бўлса, бир неча ўринларда муаллиф аввал бир масалага Абу Ҳанифанинг кўплаб далилларини келтириб, гапларини Қуръон, Суннат ва қиёс жиҳатидан қўллаб, сўнг «Урф сабабли фатво имом Муҳаммаднинг сўзларига берилади», «Зарурат сабабли икки шогирднинг гапига фатво берилади», деган ўринларга гувоҳ бўлади. Ёки замон ўзгариши, бирор муаммо ёки эҳтиёжнинг ўта оммалашиб кетиши каби бошқа сабаблар туфайли шогирдларнинг сўзига фатво берилади.

Шулардан кўриниб турибдики, танзир масаласи ва татбиқ масаласи бошқа-бошқа нарсалар экан. Бошқа ривоятга кўра, фатво бериш мазҳаббошининг далили заиф бўлгани учун эмас, балки муфтийнинг замонни тушунишдаги, қоидаларни татбиқ этишдаги йўли экан.

Тушунарлироқ бўлиши учун бошқа бир машҳур масалани айтиб ўтаман. Бир киши бедарак бўлиб кетди, уйида аёли қолган эди. Буни «мафқуд» масаласи деймиз. Мазҳабимизга кўра, то ўша киши тенги одамлар вафот этмагунича уни ўлди деб ҳукм чиқара олмаймиз. Масалан, бир аёл йигирма ёшида турмушга чиқди. Эри тўсатдан ғойиб бўлиб, йўқолиб қолди. Энди уни эридан ажратишимиз учун 50 йил кутиш керак. Шундан кейин унга ажрашди, деб ҳукм берилади ва идда ўтиради. Бу масалада Расулуллоҳ алайҳиссаломдан заиф ривоятлар бор, Алий, Ибн Масъуд розияллоҳу анҳулардан бир қанча асарларда шундай дейилади. Қиёсга кўра ҳам шундай бўлиши керак. Лекин амал ва татбиқ қилиш жиҳатига келсак, бу масалада имом Молик раҳимаҳуллоҳнинг сўзларига фатво берилганини кўрамиз: эр йўқолганидан 4 йил ўтгач, аёл эрнинг никоҳидан чиқарилади, яъни ундан ажрашади. Бу ҳукм ҳазрати Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг сўзларидир.

Хўш, бу ерда Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг сўзларини заиф бўлгани учун тарк қилдикми? Йўқ! Биз татбиқ қилиш жиҳатидан Абу Ҳанифанинг сўзидан енгилроқ сўз топганимиз учун иккинчи қавл билан ҳукм чиқардик. Бу иккинчи қавл ҳам мутлақ мужтаҳиднинг қавли. Тушунтириш учун айтаман: «Абу Ҳанифанинг сўзлари рожиҳ, яъни устун», деймиз. Далил жиҳатидан бирорта сўзни у кишининг сўзларидан муқаддам қўймаймиз. Кейинги баҳсларда бу масалани батафсил кўриб чиқамиз. Далил жиҳатидан Абу Юсуфнинг сўзларини ҳам, Муҳаммаднинг сўзларини ҳам у кишининг сўзларидан муқаддам қўймаймиз, лекин амалга татбиқ қилиш жиҳатидан юздан эллик фоиз масалада Абу Ҳанифанинг қавлларидан бошқа қавлга фатво беряпмиз.

Хуллас, Абу Ҳанифанинг қавллари энг устуни, чунки у зот энг қадри баланд мужтаҳиддирлар. Лекин муфтий риоя қилиши лозим бўлган зарурат, енгиллик қилиш, машаққатни кетказиш, замоннинг ўзгариши, бирор муаммо ёки эҳтиёжнинг ўта оммалашиб кетиши каби татбиқ қилиш қоидаларига келсак, буларнинг барчаси Қуръон ва Суннатда собитдир. Ушбу зарурат, енгиллик қилиш, машаққатни кетказиш, замоннинг ўзгариши, бирор муаммо ёки эҳтиёжнинг ўта оммалашиб кетиши каби омилларга қатъий далиллар бор. Агар шулардан бир қанчаси Абу Юсуф ёки Шофеъийнинг далили билан жамланса, мана шу қавл рожиҳ деб эътиборга олиниб, Абу Ҳанифанинг қавлларидан муқаддам қўйилади. Бу тариқа баён қилишимиз ўзимизнинг катта имомимизга – имоми Аъзамга нисбатан таъзим ва эҳтиром бўлади. Лекин бироз олдин айтганимиздек, ихтилофлар ва зарурат, енгиллик, замоннинг ўзгариши каби омилларни қўллаб-қувватлаган далиллар бор бўлса, у зотнинг сўзларидан бошқасини мазҳаб тутамиз ва унга амал қиламиз.

Айтилган бу гаплардан оладиган катта хулосамиз шуки, ҳеч бир масалада Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳнинг бирор далилларини ўша далил заиф бўлгани учун тарк қилмаган эканмиз. Балки, фатво берувчи учун ишлаб чиқилган йўллар – зарурат, енгиллик қилиш, машаққатни кетказиш, замоннинг ўзгариши, бирор муаммо ёки эҳтиёжнинг ўта оммалашиб кетиши каби омиллар сабабли айрим далилларини тарк қилганмиз.

Мана шулар билан фиқҳ илмининг асослари мукаммал бўлади. Айнан биз айтган сабаблар туфайли эҳтиёжга қараб бошқа қавлларни, бошқа мазҳабларнинг далилларини оламиз.

«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан

Мақолалар
#logo
Бошқа мақолалар
Мақолалар

ТАОМЛАНИШ СИРЛАРИ (6-қисм)

4.03.2025   2265   7 min.
ТАОМЛАНИШ СИРЛАРИ (6-қисм)

ТАОМЛАНИШ  СИРЛАРИ (7 қисмдан иборат)ни

УЛУҒ  УСТОЗ  УЛАМОЛАРИМИЗ  баён  қилиб  берганлар: 

     (6-қисм)

ДАСТУРХОН  АТРОФИДА: 

  1. олижаноб тарбия кўрган, ўзининг ҳурматини ва ўз қадр-қимматини билган ақлли ёшлар улуғлар (ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одам)га меҳр билан, зийраклик билан, илтифот ила хизмат қиладилар;
  2. олижаноб тарбия кўрган, ўзининг ҳурматини ва ўз қадр-қимматини билган ақлли фарзандлар ҳам ота-оналарига алоҳида меҳр билан, зийраклик билан, илтифот ила хизмат қиладилар;
  3. ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одамлардан олдин дастурхондаги таомга, овқатга қўл узатилмайди;
  4. ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одамлар дастурхондаги таомга қўл узатмагунча, бошқалар кутиб туришади;
  5. кўпчилик бўлиб овқатланганда таомга катталардан олдин қўл узатмаслик;
  6. улар ҳам ўз навбатида бошқаларни маҳтал қилиб қўймасликлари зарур;
  7. еб-ичишни «Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим» билан бошлаш;
  8. бошқаларнинг ҳам эсига тушиши учун сал баландроқ овоз билан айтилади;
  9. бош кийим билан овқатланиш;
  10. дастурхонга келтирилган таомнинг айби изланмайди;
  11. овқатни туриб, ётиб, бирор нарсага суяниб ёки юриб ейилмайди;
  12. ёнидаги овқатланаётган кишиларга назар солмаслик;
  13. ён-атрофдагиларнинг овқатланишларини кузатмаслик;
  14. дастурхонга узоқ ҳам, яқин ҳам ўтирмаслик;
  15. умумий сочиқча билан ўз олдини тўсмаслик;
  16. оби-таомларни исроф қилмаслик;
  17. нонни эъзозлаш лозим;
  18. нон увол қилинмайди;
  19. зарурат бўлмаса, нон синдирилавермайди;
  20. нонни хизматга қўймаслик (масалан, устида гўшт майдалаш, идиш-товоқларни артиш ва ҳоказо);
  21. одобли одам дастурхонга тортилган таомнинг айбини топиб, камситмайди;
  22. дастурхон атрофида жим, хомуш ўтириш чиройли эмас;
  23. оғизда таом билан сўзлаш мумкин эмас;
  24. луқма еб турган одамга савол бериш жоиз эмас;
  25. мабодо дастурхон атрофида турли хил бемор одамлар шерик бўлиб қолса, улардан ҳазар қилинмайди;
  26. таомнинг яхши, сархил, лаззатли жойини ёши улуғларга ёки ёндаги шерикларга тутилса, инъом-эҳсон қилинган бўлади;
  27. дастурхон атрофида ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одамларга таомнинг яхши, сархил, лаззатли жойларини инъом-эҳсон қилиш лозим;
  28. дастурхон атрофида эҳсонни олдин ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одамлар, ёши улуғларга, кейин ўнг томон, ундан кейин чап томондаги одамга илтифот этилади;
  29. агар мабодо ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одамлар ўз таомларини ё бошқа бирор оби-таом илинсалар, дарҳол миннатдорчилик изҳор этиб, уларнинг қўлларини қайтармай, сўзларини икки қилмай, гапларини ерда қолдирмасдан, ўз хурсандчилигини ифода этилади;
  30. сўнгра ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одамлар ўз таомларини ё илинган бошқа бирор оби-таомларини мамнуният билан, бошқа ҳеч кимга бермасдан “Катта раҳмат!”, “Уялиб, сўраолмай турган эдим...”, “Сизники – табаррук!”, “Биз ҳам Сизга ўхшаб юрайлик!”, “Сизнинг йўлингизни берсин бизга ҳам!”, “Биз ҳам Сизнинг ёшингизга етайлик!” деган ёқимли гаплар билан ҳурмат билан қабул қилиб, тановул қилиши чиройли одоб ва катта эҳтиром саналади. Борди-ю учинчи одам ўзи илтимос қилиб сўраса, илтимоси рад этилмайди;
  31. қорин очгандагина овқат емоқ;
  32. агар луқма тушиб кетса, тозаланиб кейин ейилади;
  33. дастурхоннинг ҳамма томонига узанавермасдан, таомни олдидан, луқмани кичик олиш одобдандир;
  34. оғизда луқма бўлса, гапирмаган яхши;
  35. бошқаларнинг луқмаларига қарамаслик;
  36. кўнгилни қолдирадиган ҳаракатлар қилмаслик;
  37. қаҳқаҳа отиб кулмаслик;
  38. овқатланиш пайтида оғизни чапиллатмаслик;
  39. оғизни тўлдириб овқатланмаслик;
  40. дастурхон атрофида бурун қоқмаслик керак;
  41. овқатни хотиржам ҳолда ўтириб истеъмол қилиш лозим;
  42. овқатни яхшилаб чайнаб, сўнгра ютиш;
  43. оғизга солинган бир бўлак таомни ютмасдан туриб, иккинчи бўлакни оғизга солмаслик;
  44. нонни тишлаб эмас, балки қўлда майда бўлакларга бўлиб истеъмол қилиш;
  45. овқатланиш вақтида атрофдагиларнинг идишига назар ташламаслик;
  46. тортилган таомни имкон қадар охиригача истеъмол қилиш;
  47. ким биландир сўзлашмоқчи бўлса ҳам, ёнидаги одамга орқа ўгирмаслик. Мабодо шундай қилиш ўта зарур бўлиб қолса, у одамдан кечирим сўраш лозим;
  48. аксиргиси келганида ё йўтал тутганида, тезлик билан орқасига ўгирилмоғи;
  49. одамга, дастурхонга, ундаги нон ва овқатга қараб зинҳор аксирмаслик, йўталмаслик;
  50. агар бирор нарсани оғиздан чиқариш зарурияти бўлса, дастурхондан тескари ўгирилиб, чап қўлда уни олиб ташлаш;
  51. акса уриш, йўталиш ёки оғиздан бирор нарсани олиш учун ўгирилганда чап томондан орқага ўгирилади. Агар чап томонида ота-она, устоз, раҳбар, ўзидан ёши катта, улуғ инсон, табаррук одамлар, ёши улуғ инсонлар бўлишса, ўнг томондан ўгирилиш мумкин;
  52. дастурхон атрофида ўзгаларнинг нафратини ва ижирғанишини қўзғовчи қилиқларни қилишдан тийилиш керак;
  53. таомни оз-оздан олиш ҳам одобдан саналади;
  54. кўнгилни айнитадиган таомлар ва ишлар ҳақида гапирмаслик;
  55. нонни икки қўли билан бўлишлик, ушатишлик. Бир қўл билан бўлиш, ушатишдан сақланиш лозим, чунки бу кибрлилик аломати ҳисобланади;
  56. нон истеъмол қилишда синдирилган нонни олиб, катта-кичиклигига қараб, ундан ўзига ярмини ё камроғини синдириб олади. Сўнг ўзининг бўлагидан ҳам синдириб олиб истеъмол қилинади;
  57. нон устига туздон, коса, товоқ, қошиқ, пичоқ каби нарсаларни қўймаслик;
  58. ноннинг ҳеч бир бўлагини отмаслик;
  59. шошмасдан овқатланишлик;
  60. дастурхон атрофида баланд овоз билан гаплашмаслик;
  61. агар киши келтирилган таомда ўз соғлигига зарар қиладиган ё ўзи унча ёқтирмайдиган бир нарса бор бўлса, гапни кўпайтирмасдан, ширин тил ва очиқ чеҳра билан «мени озгина узурим бор эди-да... Парҳез қилмай иложим йўқ. Узр сўрайман! Сизларга ош бўлсин! Тортинмасдан бемалол олинглар! Ош бўлсин!» демоғи лозим;
  62. овқатланаётганда сукут қилмасдан, овқат маҳали солиҳ ва олим зотларнинг пурмаъно, ибратли сўзларидан гаплашиш лозим;
  63. дастурхон атрофида ўз хасталарини сўзламаслик;
  64. дастурхон атрофида ястаниб, ялпайиб ўтирмаслик;
  65. кириб келган одамни бирга таом емоқликка чорлашлик керак;
  66. таом еяётганда ўз олдидан олиб емоқлик;
  67. борди-ю, мева, туз, сув бўлса, унда ихтиёрлидир;
  68. таомни ҳар доим бир четидан ўз олдидан олиб ейиш, зинҳор ўртасидан бошлаб емаслик;
  69. агар пўстли ёки данакли мевалар истеъмол қилинса, уларнинг пўстлоғи ва данаги дастурхоннинг бир четига қўйилади ёки махсус идишга ташланади. Агар давра танг бўлиб, меванинг пўстлоқ ёки данакларини ташлаш имкони бўлмаса, салфетка ёки латтага ўраб, кишилар кўзига тушмайдиган жойга, бир четга қўйилади. Агар ўрашга нарса тополмаса, чап қўлида сақлайди;
  70. овқат еяётганда барча таомланаётган дўсту ёрларнинг юзларига ҳадеб қарайвермаслик;
  71. мабодо тез тўйиб қолгудек бўлса, бошқалар уялиб қолиб емай қўймасликлари учун кам-кам еб туриш ва ё еяётгандай бўлиб ўтиришлик;
  72. ҳамма овқатланиб бўлмасидан ўрнидан туриб кетмаслик;
  73. дўст, биродарларга, меҳмонларга уч марта «Қани, марҳамат!.. Марҳамат!.. Олсинлар!.. Дастурхонга марҳамат!..» дейилгандан кейин ҳам ейишмаса, уларни мажбурламаслик.

(6 – қисм тугади. Давоми бор...). 

Иброҳимжон домла Иномов

Мақолалар
#logo