11 Март, 2025, 11 Рамазон, 1446
11 Март, 2025, 11 Рамазон, 1446
“Қуръон тиловат қилинганда уни тингланглар ва жим туринглар, шояд раҳматга эришсангиз” (Аъроф сураси, 204-оят).
Имом жаҳрий ўқиганида ҳам, махфий ўқиганида ҳам муқтадий қироат қилмаслигига далил Пайғамбаримизнинг: “Ўзимга-ўзим нимага Қуръонда тортишяпман дедим-а (шу сабабли экан-да)”, деган сўзларидир.
Юқоридагилардан, муқтадий овоз чиқариб қироат қилмаслиги маълум бўлади. Шундай экан, Пайғамбаримизнинг “тортишяпман” деган сўзларини “машғул бўлиб қоляпман” деб таъвил қилиб бўлмайди.
Демак, Расулуллоҳнинг: “Ўзимга ўзим нимага Қуръонда тортишяпман, дедим-а (шу сабабли экан-да)”, деган сўзлари имом жаҳрий қироат қиладими ёки йўқми, муқтадий қироат қилмаслигига очиқ-ойдин ҳужжат, далил бўлади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан имом жаҳрий қироат қилганида ҳам, махфий қироат қилганида ҳам муқтадий қироат қилмаслиги кераклиги тўғрисида ривоятлар бор.
Имрон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобийлари билан бомдод намозини ўқидилар. Намозларини адо қилиб бўлганларидан сўнг: “Қайси бирингиз (Саббиҳисма Роббикал аъла)ни ўқиди?” дедилар. Одамлардан баъзилари: “Ё Аллоҳнинг расули, мен”, деди. Пайғамбаримиз: “Сизлардан баъзингиз унда диққатимни тортганингизни билдим”, дедилар».
Имрон ибн Ҳусойн: “У зот қироатини махфий қилганлар”, деб баён этади. Бу ҳам Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадисда келган қайтариқ махфий ҳол қолиб, фақат жаҳрий ҳолатга тегишли эмаслигини, балки иқтидо қилувчи барча намозларда имомнинг ортидан қироат қилишдан қайтарилганини билдиради.
Дарҳақиқат, имомнинг ортида қироат қилишдан қайтариқ борасида Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан кўплаб ҳадислар нақл қилинган. Абу Ҳурайра ва Имрон ибн Ҳусойн розияллоҳу анҳумдан ривоят қилинган мазкур ҳадислар ҳам шулар жумласидандир.
Шунингдек, Абдуллоҳдан ривоят қилинган хабар ҳам бор: «Биз Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ортларида қироат қилар эдик. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръонни менга чигаллаштирдингиз”, дедилар».
“Эҳтимол, улар Қуръони каримни жаҳрий ўқиётган бўлишлари ва шунинг учун қироат қилишдан қайтарилган бўлишлари мумкин-ку?” дейилса, бунга жавобан: “Муқтадийларнинг жаҳрий қироати борасида бирор нақл етиб келмаган. Улар жаҳрий қироат қилган бўлганларида, қироат қилганлари ривоятларда етиб келгани каби жаҳрий ўқиганлари ҳам етиб келган бўлар эди”, дейилади.
Бу ҳадисда фақат жаҳрий қироатдан қайтарилмаган, балки имом ортида ҳар қандай қироат қилишдан қайтарилган. Бунга бошқа далиллар ҳам бор. Абу Воилдан ривоят қилинади: «Абдуллоҳ ибн Масъуддан имомнинг ортида қироат қилиш ҳақида сўрадим. У: “Жим тургин. Намозда машғул бўлиш бор. Сенга шу имомнинг ўзи кифоя қилади”, деб жавоб берди».
Абдуллоҳ ибн Шаддоддан ривоят қилинади: «Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимнинг имоми бўлса, имомнинг қироати унга ҳам қироатдир”, дедилар».
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам намоз ўқидилар ва у кишининг ортида бир киши қироат қилди. Саҳобийлардан бири уни намозда қироат қилишдан қайтарди. Натижада улар бу борада тортишиб қолишди. Бу ҳолат Пайғамбаримизга айтилди. Шунда у зот: “Ким имомнинг ортида намоз ўқиса, имомнинг қироати унинг учун ҳам қироатдир”, дедилар»
Абу Мусо розияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан қуйидагиларни ривоят қилган: “Имом қироат қилса, сизлар жим туринглар”.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Имом эргашиш учун тайинланади. У такбир айтса, такбир айтинглар, қироат қилса, жим туринглар”, дедилар». Бу ва шу каби бошқа ҳадислар ҳам мавжуд.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг “Уммул Қуръонни ўқимаган кишининг намози намоз бўлмайди”, деган ҳадислари бизнинг наздимизда кка ўзи намоз ўқиган кишига тегишлидир.
Демак, мазкур ҳадиси шариф эҳтимолий маънога эга бўлиб, уни имомнинг ортида қироат қилишдан қайтарилган ҳадиси шарифлар тафсир қилади. Улар: “Жаҳрий намозда муқтадий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг ҳадисига биноан қироат қилмайди. Махфий намозда эса, Убоданинг ҳадисига биноан қироат қилади. Чунки Абу Ҳурайра ва Убода ибн Собитнинг ҳадислари саҳиҳдир”, дейишса, бундай жавоб берилади: “Айни шу ҳолатни якка ўзи намоз ўқиётган кишига тегишли қилсангиз бўлмайдими?
Шунда Убоданинг ҳадиси ҳам, Имрон ибн Ҳусойннинг ҳадиси ҳам саҳиҳлигича қолади. Чунки Имрон ибн Ҳусойннинг ҳадисида махфий намозда муқтадий қироат қилишдан қайтарилган бўлса, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг ҳадисида жаҳрий намозларда (муқтадий) қироат қилишдан қайтарилган бўлади.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг ҳадисини Убода ривоят қилган умумий маънодаги ҳадисдан чиқариб юборсак, унда ҳадис имом жаҳрий қироат қилганида ҳам, махфий қироат қилганида ҳам муқтадий қироат қилмаслиги кераклигини англатади”.
Уларга яна бундай дейилади: “Намознинг қайсидир фарзи муқтадийга бир ҳолатда соқит бўлиб, бошқа ҳолатда вожиб бўлганини кўрганмисиз?”. Улар: “Йўқ”, деб жавоб беришса, бундай дейилади: “Жаҳрий намозда қироатни муқтадийдан соқит қилишингиз сизга махфий намозда қироатни бекор қилишни юкламайди”.
Баъзи саҳобаларимиз бунга яна қуйидаги далилни келтирганлар: “Бир киши имомга рукуда эргашиб, намозни такбир айтиб бошласа-ю, умуман қироат қила олмаса, барча олимлар унинг намози дуруст бўлишига ижмо қилишганлар. Бу ҳолат ҳам муқтадийга қироат фарз эмаслигига далил бўлади”.
Кимдир: “Бу ҳолатда зарурат туфайли унга рухсат берилган”, деса, бундай жавоб берилади: “Бир киши имом саждадалигида намозга келиб қўшилса, гарчи зарурат бўлса-да, унинг бу ракати эътиборга олинмайди. Зарурат бирор фарзни соқит қилганида, имомга саждада эргашган кишидан рукуни ҳам соқит қилган бўлар эди.
Демак, зарурат имомга рукуда эргашган кишидан қироатни соқит қилмаслиги керак, бироқ амалда (муқтадийга) қироат қилиш фарз бўлмагани учун ҳам бу ҳолатда муқтадийдан қироат соқит бўлмоқда. Шунинг учун муқтадий қироат қилмаса ҳам, намози жоиз бўлаверади”.
Бир гуруҳ саҳобийларнинг бундай дейишгани ривоят қилинган: “Имомнинг орқасида намоз ўқиган кишига қироат йўқдир”. Улар Али, Ибн Масъуд, Жобир, Саъд, Абу Саид, Ибн Умар, Ибн Аббос, Зайд ибн Собит каби саҳобийлар розияллоҳу анҳумдир.
Али розияллоҳу анҳу айтади: “Ким имомнинг орқасида туриб қироат қилса, фитратига зид иш қилибди”. Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳу: “Ким имомнинг ортида қироат қилса, унинг намози намоз бўлмайди”, деган.
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан: “Имомнинг орқасида турган киши қироат қиладими?” деб сўралди. У зот: “Йўқ, сизлардан ким якка ўзи намоз ўқиса, қироат қилсин”, дедилар. Ибн Умар розияллоҳу анҳумо имомнинг орқасида қироат қилмас эдилар. Абу Саид розияллоҳу анҳудан имомнинг ортидаги киши қироат қилиши ҳақида сўралди. Шунда у: “Унга имомнинг ўзи кифоя қилади”, деди.
Аббос розияллоҳу анҳумодан бир киши: “Имомнинг ортида қироат қиламанми?” деб сўради. У: “Йўқ”, деб жавоб берди. Ҳанафий уламоларимиз шу каби ҳадисларга амал қилганлар. Қуръон, суннат ва саҳобийларнинг ижмолари ҳам шунга далолат қилади.
“Таъвилотул Қуръон” асаридан
Абдулатиф АЛЛОҚУЛОВ таржимаси.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ ва бир қанча муҳаддислар ривоят қилган ҳадиси қудусийда Аллоҳ таоло: “Одам боласининг рўзадан бошқа ҳамма амали ўзи учун, фақат рўза Мен учун ва унинг мукофотини Мен – Ўзим берурман” -дейди.
Ҳадиси қудусийнинг мазмун ва моҳиятини тушуниб, англаб етишиш учун ҳадиснинг матни изоҳ ва шарҳларга эҳтиёж сезади.
“Саҳиҳул Бухорий”нинг шарҳи “Фатҳул Борий”да Ибн Ҳажар Асқалоний раҳматуллоҳи алайҳ ушбу ҳадиси қудусийнинг маъносини ёритиб, ундаги муҳим ўнта асл моҳиятни баён қилади.
Қуйидаги ҳадис бу маънони қўллаб-қувватлайди.
عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: "لَيْسَ فِي الصِّيَامِ رِيَاءٌ" رواه البيهقي
Ибн Шиҳобдан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Рўзада риё бўлмайди” – дедилар. Имом Байҳақий ривоят қилган.
Рўза банда билан Роббиси орасидаги сиррий амал бўлиб, ўзига хос ибодатдир. Рўзадан бошқа ҳамма амалларда бирон бир амални бажараётган шахс, ўзгаларнинг ҳаваси, мақтови, эътиборини жалб қилишни истаб қолади. Шунинг учун Аллоҳ таоло амалларнинг ичида “...фақат рўза Мен учундир...” -деб хосламоқда.
Қуйдаги ҳадис бу маънони қўллаб-қувватлайди.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ"مَا مِنْ حَسَنَةٍ عَمِلَهَا ابْنُ آدَمَ إِلَّا كُتِبَ لَهُ عَشْرُ حَسَنَاتٍ إِلَى سَبْعِ مِائَةِ ضِعْفٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا الصِّيَامَ فَإِنَّهُ لِي وَأَنَا أَجْزِي بِهِ يَدَعُ شَهْوَتَهُ وَطَعَامَهُ مِنْ أَجْلِي "
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Одам боласи қилган яхши амалларининг савоби ўн баробардан етти юз баробаригача кўпайтириб ёзилади. Аллоҳ таоло: “Фақат рўза ундан мустасно. (яъни, рўзанинг савоби беҳисоб берилади)Чунки, рўза Мен учундир ва унинг мукофотини Мен – Ўзим берурман. У (одам боласи)рўзада шаҳвати ва таомини мен учун тарк қилур” – дедилар. Имом Насаий ривоят қилган.
Рўзанинг савоби беҳисоб эканига қуйдаги ояти карима ҳам далил бўлади.
قال الله تعالى: إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ
Албатта, сабр қилувчиларга (охиратда) мукофатлари беҳисоб берилур (Зумар, 10-оят).
Рўза сабр билан сайқал топадиган ибодат. Рўзадор киши нафсининг хоҳиш- истакларини сабр билан тўхтатади. Сабр қилувчининг мукофоти ояти каримада айтилганидек беҳисоб берилади.
Ибн Абду Бирр раҳматуллоҳи алайҳ ҳадиси қудусийда “...фақат рўза Мен учундир...” дейилиши рўза ибодатининг фазилатига кифоя қилади –дейдилар. Гўёки, бу ибодатнинг фазилати борасида ортиқча таърифга зарурат йўқ.
Қуйдаги ҳадис бу маънони қўллаб-қувватлайди.
عَنْ أَبِي أُمَامَةَ قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِي بِعَمَلٍ ينفعني الله به قَالَ عَلَيْكَ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ لَا مِثْلَ لَهُ رواه النسائي
Абу Умома розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
У зот: “Эй, Аллоҳнинг расули (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Аллоҳ таоло у туфайли менга манфаат берадиган амалнинг хабарини беринг” –дедим.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Рўзани ўзинга лозим тутгин! Чунки, рўзага баробар келадиган амал йўқ” – дедилар. Имом Насаий ривоят қилган.
Зайн ибн Мунир раҳматуллоҳ алайҳ: “Умумий ўринда бир нарсанинг хосланиши фақатгина ўша нарсани улуғлаш учун бўлади” –дейдилар.
Имом Қуртубий раҳматуллоҳи алайҳ: “...фақат рўза Мен учундир...” ҳадисининг маъноси: “Бандаларнинг амаллари ўзларининг ҳолларига муносибдир. Фақат рўза, Ҳақ таолонинг сифатларидан бир сифатга муносибдир. Аллоҳ таоло “...фақат рўза Мен учундир...” дейиш билан гўёки, “Рўзадор менинг сифатларимдан бирга эга бўлиб, менга яқинлашмоқда” -демоқчи.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ يَقُولُ: سَمِعْتُ أَبَا الْقَاسِمِ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ: "قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: كُلُّ الْعَمَلِ كَفَّارَةٌ، إِلاَّ الصَّوْمَ، وَالصَّوْمُ لِى وَأَنَا أَجْزِى بِهِ. رواه احمد
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Аллоҳ таоло айтади: ҳамма амал каффоротдир. Фақат рўза мустаснодир. Чунки, рўза Мен учундир ва унинг мукофотини Мен – Ўзим берурман.” – дедилар. Имом Аҳмад ривоят қилган.
Рўзадан бошқа солиҳ амаллар қиёмат кунида инсоннинг дунёда қилган хато ва камчиликларни каффорот бўлиши учун хизмат қилиш эҳтимоли бўлади. Фақат рўза ибодати сақланиб қоладиди. Рўзанинг ажру савоби хато ва камчиликларни каффароти учун беҳуда кетмайди.
Бу фикрни айтувчи Ибн Арабий ривоят қилган бошқа бир ҳадиси қудусийни далил қилиб келтиради. Ҳадиси қудусийда Аллоҳ таоло айтади: “Ихлос сирларимдан бир сирдир. Уни яхши кўрган бандаларимнинг қалбига соламан. Ундан фаришта ҳам хабардор бўлмайди, хабардор бўлса, уни ёзар эди. Шайтон ҳам хабардор бўлмайди, хабардор бўлса, у фасод қилар эди”-дейди.
Рўза ҳам ихлос каби сиррий ибодат. Ибодатлардаги ихлосни Аллоҳ таолодан ўзга ҳеч ким билмагани каби, рўзани ҳам ҳеч ким билмайди.
Ибн Ҳажар Асқалоний раҳматуллоҳи алайҳ мазкурларни зикр қилиб, буларнинг ичида биринчи, иккинчи, саккизинчи ва тўққизинчиси бошқаларга нисбат эътиборли ва ёрқинроқ эканлигини қайд қиладилар.
Жалолиддин ХОЛМЎМИНОВ
“Кўкалдош” ўрта махсус ислом билим юрти мударриси
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 