26 Май, 2025, 28 Зулқаъда, 1446
26 Май, 2025, 28 Зулқаъда, 1446
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Доимо илм йўлида айрим машаққатлар, тўсиқлар ёки чалғитувчи омиллар бўлган. Айниқса, ҳозирда фан-техника ривожланган, илм олишга имкониятлар кенг очилган замонда турли воситалар кишиларни илмдан ўз насибаларини олишларидан тўсиқ бўлмоқда. Натижада, кўпчиликнинг илм таҳсилида сусткашликка йўл қўяётгани ёки эътиборсизлигини кўрасиз. Ҳатто баъзан, илмда маълум даражага етган, лекин ўзидан қониқиш ҳосил қилиб, йўлида тўхтаб қолганлар ҳам бор. Бу ҳолат дунёнинг барча нуқталаридаги ачинарли муаммодир.
Илм йўлидагилардан баъзилари халқаро илмий даража(докторлик)ни қўлга киритгач “чуқур уйқуга” кетадилар. Натижада бу якуний хотима, орзунинг ниҳояси бўлиб, улар “доктор фалон жойга борди..., доктор чиқди..., доктор кирди..., доктор сафар қилди..., доктор қайтди... ва ҳоказолар билан хурсанд бўладилар. Улардан баъзиларининг ҳиммати фақат номзодлик диссертацияси учун ҳаракатланади. Кимни умидларининг чўққиси “устоз”лик бўлса, ва ўзини инсонларнинг энг билимдони санаса, бас у қалам ва китоб билан душман тутинади. Ҳамда ўзини бошқалар устидан бошлиқ деб билади. Бундайларнинг сони кам эмас. Балки мен уларнинг университетлар устозлари орасида кўпчиликни ташкил қилади дейишга ботина оламан. Сиз бундан ўзингизни тийинг.
Тадқиқотчи фарзандларимдан бири мен ҳақимда ўқиб ҳайратлангани мени ушбуларни ёзишга ундади. Ҳайрат билан ҳузуримга келганида унга: “Сен менга эргашишдан тийилгин. Чунки, мен қанча вақтларни зое қилдим, илмда қанча сусткашликларга йўл қўйдим. Илм хизматида бўлишга салоҳиятли эмасман. Бу йўлда ўзим хоҳлаган нарсанинг озгинасинигина юзага чиқара олдим холос” деган эдим ўғлим ҳам, унинг шериги ҳам яна таажжубланди. Мен унга: “Эй ўғилчам, нотўғри таққослаш мағрурликка олиб келади. Биз бошқа уламоларнинг олдида қайдамиз-у... Жоҳиз раҳматуллоҳи алайҳ ўз ҳаёти ҳақидаги бебаҳо ибратли ҳолатни айтган; Абул Аббос Мубаррад айтади: “Мен Жоҳизнинг шундай деганини эшитганман: “Менинг чап томоним фалаж бўлиб қолди. (Фалаж-баданнинг бир қисмида учрайдиган касаллик бўлиб, унда ҳис қилиш ва ҳаракат бўлмайди) Агар уни қайчи билан кесилса ҳам, сезмайман. Ўнг томонимда эса яна оғир дард (Оёқ бармоқлари ва тўпиқ бўғимларининг шиши ва оғриғи. Кўпроқ бош бармоқда шундай бўлади). Агар менга пашша қўнса ҳам қаттиқ оғриқ берарди. Менда тош бўлиб у билан сийдик осонликча келмасди. Мендаги бунданда машаққатлироғи 96 ёшга етганимдир(яъни, қарилик)” деди. У зот турли илмларни жамланган ва ноёб фикрларни қайдланган 4000 саҳифадан зиёд бўлган “ал-Ҳайван” китобини мана шу ҳолатда битган.
Мен талабалар ва аҳли илмларни ўз ҳолларини тўғри қиёслашларига чақираман, ўзларини данкаса, чорасиз кишиларга таққосламасинлар. Балки ўзларини олий ҳимматли, рози бўлинадиган нафс ва англовчи қалб эгалари билан солиштирсинлар. Дарҳақиқат, мен ўз камчиликларимни тафтиш қилдим. Айтдимки: “Вақт энг қимматбаҳо неъмат. Агар илм учун ҳар куни тўрт соат, яшаш ва ундаги ишларга эса йигирма соат ажратсам ундан уч соатини ўқишга, бир соатни эса китоб ёзишга сарфласам бир йил мобайнида ўқиш ва ёзишда қандай натижа ҳосил бўлади?! Ҳар куни ёзиш учун белгиланган вақтда бир бетдан китоб ёзсам бир йилда 365, яъни 400 бетга яқин китоб бўлади. Бу бир йилда энг камида шунча. Эй доктор, эй устоз сиз ҳам ўзингизни шундай текшириб кўрингчи озгина бўлсада шу каби ишни қилганмисиз? Шунда ўзингизни махлуқотларнинг ожизроғи эканингизга ишонч ҳосил қиласиз. Эҳтимол ўзингиздан уяларсиз ва умрингиздан қолган нарсани англаб етарсиз. Мен ишонаманки, бу каби ўзини тафтиш қилиш тавбани, илм талаби ва унинг хизматида Аллоҳ сизни юксалтириб қўйган ўринда камчиликка йўл қўймайслик ва кунлик вазифа риоясида собит туришни тақозо қилади. Ўқиш учун белгиланган вақтда камида ҳар соатда 20 саҳифадан яхши тушуниб ўқисангиз уч соатда 60 саҳифа, бир йилда 1095 соат мобайнида 21900 саҳифа ўқийсиз. Эй доктор, эй устоз сиз буни умрингиз йилларига ва ўқиш ва китоб таълифидан ҳосил қилган ишларингизга солиштириб кўринг албатта, илм ҳаққини адо қилишда катта хатога йўл қўйганингизни биласиз. Демак, сиз ўзингизни ҳисоб-китоб қилишингиз лозим. Шояд, илм учун тавозеълик билан ризқлансангиз. Зеро, олим ўзини тафтиш қилишидан кўра юксакроқ ва қимматлироқ нарса йўқдир”.
Дарҳақиқат, уламолар нафсларини мана шундай ҳолатда, тафтиш қилиб унинг ўз эгасини беҳуда ишлар, кўнгилхушлик ва ўйин-кулгиларга доимий тарзда тортқилаб туришини назорат қилганлар. Шундай экан, Имом Суютийнинг 500дан зиёд китоб ва уларнинг ичида илмнинг турли жабҳаларини кенг қамраб олган қомусни битганлиги ҳайратланарли эмас. У зот олтмиш икки йил яшаган ва уни илмда ўтказиб ҳатто уйланиш, ҳаётий ишларни ҳам кейинги ўринга қўйган. Бу борада шайх Абдулфаттоҳ Абу Ғудда раҳматуллоҳи алайҳ “Илмни уйланишдан афзал кўрган уламолар” номли 500 саҳифадан кўпроқ ҳажмда китоб ёзган. Бу каби буюк зотлардан Имом Суютий ва қисқагина қирқ йил умр кечириб жуда кўп китобларни таълиф қилиб қолдирган Имом Нававийни, ёшлигида вафот этган “Ал-Китаб” китобининг муаллифи Сибавайҳни, ўн саккиз ёшларида қисқагина умрларини илмга бағишлаган уламоларнинг сийратларига оид ажойиб асар “Ат-тариху ал-кабир” ҳамда “Саҳиҳул Бухорий” асарларини ёзган Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳларни келтириш мумкин. Бу зотларнинг ҳаётлари замонлар оша инсонлар орасида зикр қилинган ва яна шундай бўлиб қолади. Айни пайтда илмга интилган ҳар бир киши уламолар ҳаётини ўқиб ўрганиши ва уларнинг босиб ўтган йўлларидан ўзига намуна қилиб олиши лозим. Зеро, ҳукамолар айтганидек: “Етукларни танимаган кас, асло асло етук бўлолмас”.
Доктор Иброҳим Ҳудҳуд[1]нинг “Ийқози ҳимами аҳлил аъфия биқроати сияри завил ҳимамил аълия” китобдан
Муҳаммад Зариф Муҳамммад Олим таржимаси.
[1] Доктор Иброҳим Салоҳ Саййид Сулаймон Ҳудҳуд 1964-йилда таваллуд топган. Қоҳирадаги Ал-Азҳар университети араб тили факультети устози, Ал-Азҳар университетининг собиқ Раиси, Исломий тадқиқотлар уюшмаси аъзоси. Қуръон илмлари, араб тили ва балоғат фанларига оид қирққа яқин китоб ва рисолалар муаллифи.
Ҳажга кетаётганларга ёки ҳаждан қайтганлар ҳаққига «Ҳажингиз мабрур ҳаж бўсин!» дея дуо қилинади. Умуман, ҳожиларнинг ўзлари ҳам ўз ҳажларининг мабрур бўлишини истаб, дуои хайрлар қиладилар. Нима учун бундай дуо қилинади? Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мана бу ҳадиси шарифлари бор: “Мабрур ҳажнинг мукофоти фақат жаннат бўлади!” (Имом Бухорий, 3/1773; Имом Муслим, 2/1349).
Бошқа бир ўринда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан инсоният учун энг афзал амаллар қайсилигини сўралганида, ул зоти шариф томонларидан бундай амаллар қаторида ҳажжи мабрур ҳам санаб ўтилган эди (Имом Бухорий, 2/1519; Имом Муслим, 1/83).
Шундай экан, ҳажнинг қай тариқада мабрур бўлишини билиб олиш жуда зарур экан. Аввало «мабрур» сўзининг луғавий маъноси қандай?
«Мабрур» сўзи луғатда яхшилик қилинган, қабул қилинган деган маънодадир. Унинг «холис» деган маъноси ҳам бор. Демак, «мабрур» сўзи «мақбул» сўзига маънодош бўлади.
Мабрур ҳаж бўлиши учун қуйидагилар бўлиши лозим:
1) Имом Бухорийнинг “Тарихи кабир” асарида бир ривоят бор. Унда машҳур олим Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳнинг бундай дегани нақл қилинади: “Мабрур ҳаж шуки, ҳаждан дунёда зоҳид ҳолда, охиратга рағбатли бўлган ҳолатда қайтмоқликдир” (Имом Бухорий, «Тарихи кабир», 3/808).
Демак, ҳожилар юртга қайтар эканлар дунё борасида зоҳид, зуҳду тақвога берилган, охират борасида эса унга рағбат қўйган, ҳаром ва шубҳали нарсаларга парҳезгор бўлиб, ҳар дам ва ҳар қадамда охиратини ўйлайдиган бўлишлари керак экан. Агар ана шундай ҳожилар бўлса, уларнинг ҳажларининг мабрур бўлганининг аломати ана шудир.
2) Ҳаж вақтида гуноҳ иш ва қилиқлар аралашмаган ҳаж мабрур бўлади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қуйидаги ҳадислари бор: «Кимки ҳаж қилса, ёмон гап ва ёмон иш қилмаса, ўтган гуноҳлари кечирилади» (Имом Термизий, 2/808).
Ҳадиси шарифда тилга олинган “рафас” сўзи луғатда шаллақилик қилиш, беҳаё гапларни гапириш, бузуқ, ифлос ишларни қилиш маъносида экани айтилади. Қуръони каримда у «хотини билан жинсий яқинлик қилиш» маъносида келган. Бу ерда эса у умумий бўлиб, ёмон гап-сўз, қабиҳ ишлар маъносида қўлланган. Демак, ҳажда бу хилдаги ишлар мутлақо мумкин эмас.
3) Ҳаждан кўзланган мақсад фақат Аллоҳнинг фарз қилган ҳажини адо қилиш бўлиши керак. Шундагина ҳаж мабрур бўлади. Бу тўғридаги Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг мана бу гапига эътибор беринг:
“Ким мана бу Уйни бошқа нарсани ирода қилмасдан ҳаж қиладиган бўлса, гуноҳлардан худди онаси туққан кундагидек бўлиб чиқади” (Ибн Абу Шайба, 3/12785).
Инсон ҳажга борар экан, тижорат, савдо-сотиқ ва бошқа шунга ўхшаш дунёвий ва ҳаждан ўзга диний ишлар ҳажнинг баҳонаси ила сафарнинг биринчи мақсадига айланиб қолмаслиги керак.
Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бир хотиннинг ҳаждан қайтаётганини кўриб, «Сайру саёҳат қилиб, дўконларни айланиб юрибсанми?» дебдилар. Хотин тасдиқ жавобини берганида, унга Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу: «Ундай бўлса, қайтадан ҳаж қилгин!» деган экан.
Бир куни Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу Каъбага суяниб ўтирганида, Ироқдан келган ҳожилар у ёқдан бу ёққа ўта бошлабдилар. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу уларни олдига чақирибди. «Сизлар ҳажга келдингларми? Тавоф қилдингларми, Сафо ва Марва орасини саъй қилдингларми?» дебдилар. Улар тасдиқ жавобини қилибдилар. «Ҳозир нима қилаяпсизлар? Ҳаж мавсумидан фойдаланиб қоляпсизларми?» дебди.
Ҳожилар фурсатдан фойдаланиб, у ер бу ерларни кўриб юришганини, у ёққа бу томонга ўтиб, бориб-келиб юрганларини, бошқа хайрли амаллар, кўпроқ зикр, кўпроқ нафл ибодатлар қилмаётганларини айтишибди. Шунда Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу уларга ҳажни қайта қилишларини буюрибдилар (Ибн Абу Шайба, 3/12787).
Саҳоба Абу Зарр розияллоҳу анҳу ҳаж кунларида Рабза деган жойни айланиб юрган ҳожиларни кўриб, уларга ҳажларини қайта қилишни бурган экан.
Демак, инсон ҳаж кунларини ғанимат билиши, бошқа нарсаларга, совға-саломларга чалғиб кетиб, ибодатлардан, зикрлардан қолиб кетмаслиги керак. Шунда унинг ҳажи мабрур бўлади.
4) Ҳажи мабрур бўлганининг аломати ҳожи ҳаж қилиб қайтганидан сўнг унинг ҳоли яхши тарафга ўзгаришидир. Ҳар бир ҳожи ўз ҳолига қараб кўрсин: кўпроқ ибодатлар қилаяптими, ўқиётган нафллари аввалгидан кўпайдими, одамларга қилаётган хайрли амаллари ортдими, оғзидан чиққан ёмон гаплар энди йўқолдими, ёмон амаллари йўқолдими, ҳеч кимга айтиб бўлмайдиган гуноҳлари, айбу нуқсонлари озайдими?
5) Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ айтган: “Ҳаж мабрур бўлиши учун ҳаж арконлари, маносиклари, амаллари, фарзу, вожибу суннат ва мустаҳабларининг барчаси мукаммал ва тўлиқ адо қилиниши керак”. Бу жуда муҳим гап! Ҳожилар бунга эътибор қаратишлари керак бўлади. Ҳажнинг амалиётларининг бирортаси қолиб кетмаслиги, амалларнинг кетма-кетлиги, тартиби ўзгармаслиги, шошма-шошарликка йўл қўймаслиги, бировлар гапига кириб осон ва қулай йўлга ўтиб олмаслиги керак.
6) Муҳаммад Юсуф Баннурий раҳимаҳуллоҳ ҳажнинг мабрур бўлиши учун у риёдан холи бўлмоғи керак, деб таъкидлаган. Зотан, риё савоблар кушандасидир. Хўжакўрсинга, одамлар ҳожи десин, ҳамманинг эътибори ва обрў-ҳурматига сазовор бўлиш мақсадида ҳажга борса; ҳамма ҳажга бораяпти-ку, деб одамлар кўзи учун ҳажга кетса, унинг ҳажи мабрур бўлмаслиги мумкин.
7) Умуман, мабрур ҳаж деганда гуноҳ, маъсият аралашмаган ҳажга айтилади. Чунки унинг «холис ҳаж» деган маъноси бор. Бу гуноҳлардан холи, деганидир. Тавоф асносида, одамлар тиқилинчида бировга туртилмасликка, бировнинг оёғини босиб олмасликка ҳам эътибор қаратиш керак бўлади. Бировнинг кўнглига оғир келадиган гапларни гапирмаслик керак. Бунинг учун зикрга зўр бериш керак. Ҳажга бориб, меҳмонхонада оёқ узатиб ётиб, умрида бир марта бўладиган, атиги ўн беш кунлик муборак сафарида бу ёқдаги, юртидаги дунёвий ишларини муҳокама қилишнинг ҳеч кераги йўқ.
Барча ҳожиларнинг ҳажлари мабрур, саъйлари машкур бўлсин!
Ҳамидуллоҳ БЕРУНИЙ
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа