Мағрурлик

Билингки, ким ўз нафсининг пасткашликларини англаб етса, оламда ўзидан бошқа ёмонроқ, нафратга муносиброқ кишини кўрмайди. Одам фарзанди учун ўзининг туб моҳиятини англашдан ҳам муҳимроқ мажбурият йўқ. Шундай экан, инсон ўзидан қаноатланмаслиги, ўз нафсидан мамнун бўлмаслиги зарур. У ўзини қанчалик чуқур англаб борса,  маънавий ҳоли шунча яхшиланиб, Аллоҳ ҳузуридаги даражаси кўтарилиб боради.

 Нафснинг тарбияси энг аввало, ёмон сифатларни тарк этиб, мақталган, яхши хислатларга ўтиш йўли билан амалга ошади. Барча ёмон сифатларнинг илдизи эса мағрурлик (ужб)дадир[1].

Демак, биринчи навбатда инсон гўзал фазилатларни эгаллашига тўсқинлик қилувчи ғурурини тарк этиши зарур! Шунинг учун ҳам мақталган сифатларни қўлга киритишнинг асосий шарти – бу ужбдан холи бўлишликдир! Ким ўзи ҳақида юксак фикрда бўлмаса, ундай одам ўз нафсини поклашга, гўзал одобларни ўзлаштиришга ҳаракат қилади. Ахир камолотга интилиш ва камчиликларни йўқотиш инсон табиатига хос эмасми?

Инсон ўзига юксак баҳо бериш туйғусидан фориғ бўлганида мақталган сифатларни ўзлаштира бошлайди. Нуқсонларини англаб, ўзида ғурур ва манманликни туймайди. Бундай ҳолда у камолот сари даъват этилса, ҳақиқий иштиёқ билан, самимий интилади. Илоҳий эслатмалар таъсири ва ўзининг табиий моҳияти сабабли у белгиланган камолотга етишгунига қадар ахлоқий ўнгланишда давом этади.

Маълумки, нафснинг фалокатларидан бири мақтовлардан лаззатланишга мойилликдир. Зеро, ўз нафсидан мамнун бўлиш ва ўзига бино қўйиш Аллоҳнинг ғазабини келтирадиган ҳолатлардир.

Ибн Атоуллоҳ қуддиса сирруҳудан сўрашди:

– Аллоҳнинг ғазабини ҳамма нарсадан кўра тезроқ келтирадиган нарса нима?

У зот жавоб бердилар:

– Ўзига ва ўзининг руҳий ҳолига юксак баҳо беришлик. Бундан–да ёмонроғи эса бажарган амали учун Аллоҳдан мукофот талабида бўлмоқлик.

Нафсларининг камчиликларини фақат ўзларини ўзлари назорат остига олган кимсаларгина пайқайдилар. Аллоҳга қасамки, Яратганнинг бандасига қилган яхшиликларининг янг яхшиси нафсининг пасткашликларини ўзига кўрсатиб қўйганидир ҳамда кўрсатган қаҳрининг энг шиддатлиси нафсининг разолатини ўзидан беркитиб қўйганидир.

Ахир, қандай қилиб ақлли инсон ўз нафсидан ўзи мамнун бўлишлиги мумкин? Барча яхшиларнинг ҳаммаларидан яхшилари бўлган ҳазрати Юсуф ибн Яъқуб ибн Исҳоқ ибн Иброҳим Халилуллоҳ алайҳимуссаломнинг сўзларига бир эътибор беринг:

“Нафсимни оқламайман. Зеро, нафс ёмонликка ундовчидир. Фақат Раббим раҳм қилганлар бундан мустаснодир. Албатта, Раббим кечиримли ва раҳмли зотдир” (Юсуф сураси, 53-оят).

Тафсирчилар марҳамат қиладилар:

“Бу – “Нафсимни ўз-ўзича ёмонликдан пок деб ҳисобламайман, яъни мен нафсимнинг табиий моҳиятига асосан баҳосини орттирмайман, балки бутунлай ва мутлақо Аллоҳнинг мададига ишонаман”, деганидир.

“Чунки нафс” дейилганда эса барча нафслар тушунилади, жумладан, Юсуф алайҳиссаломнинг нафслари ҳам. Яна нафс табиатига кўра “барча ёмонликларга буюргувчидир”, деб сифатланган. Бу – исёнга, саркашликка ва ярамас иш-ҳаракатларга чақиради, деганидир”.

Нафс турли тақиқланган ишларга мойил ҳолда ўзининг фойдасиз ва беҳуда истакларини ҳаммасидан кўп маъқул кўриб, улардан лаззатланади. Агар шундай бўлмаганида кўпчилик одамларнинг нафси ўз ҳою ҳавасларига итоат этмас, ўз худбинликларига чап берган бўлар ва натижада улардан ҳам ёмонлик етмасди. Шунинг учун ҳам одам боласининг ҳаммадан ақллиси ва Аллоҳ ҳузуридаги қадрлиси деб ўз нафсининг камчиликларини яхшироқ кўра оладигани айтилади. Кимки ўз нафсининг камчиликларини давомли равишда кузата олса, янада кўпроқ ҳушёр тортиб, нафсини айблайди ва ўзи ҳақидаги юксак фикрларга зарба бериб, уларни ҳайдайди.

“Ат-Тавилот ан-нажмийя” китобида шундай дейилади:

“Нафс ўз табиатига кўра ёмонлик қилишга буюрувчи қилиб яратилгандир. Агар унга эрк берилса, ундан фақат ахмоқона ишларни кутиш мумкин, чунки у фақат ёмонлик содир этиш учунгина амр этади. Қачонки Аллоҳ унга раҳм қилиб, марҳамат назари билан қараса, унинг барча хулқини ўзгартиради, Аллоҳнинг меҳрибонлиги билан нафс бутунлай ёмонликларини тарк этиб, яхши томонга ўзгаради. Энди у ёмонликка буюрувчи эмас, балки яхшиликка амр қилувчи бўлади. Яъни нафсдаги ёвузлик эзгуликка алмашади. Шунинг учун ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:

“Парвардигоро, мени кўз очиб юмгунча бўлса ҳам нафсим билан танҳо  ташлаб қўйма!” (Аҳмад ибн Ҳанбал, V, 42; Абу Ҳурайра ривоят қилган ҳадисда ҳам шу маънода келади, Ибн Нажжор) деб Аллоҳга ёлвордилар.
 

“Ахлоқус солиҳийн” (Яхшилар ахлоқи) китобидан
Йўлдош Эшбек, Даврон Нурмуҳаммад
таржимаси.