22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
Сохта салафийлар тавҳидни уч қисмга – “тавҳидур рубубийя”, “тавҳидул улуҳийя” ва “тавҳидул асмо вас сифот”га бўладилар. Уларниг изоҳлашича,
- “Тавҳидур рубубийя” – Аллоҳ таолонинг Яратувчи, Ижодкор ва барча ишлар тадбирини Ўзи қилаётганига ишониш.
- “Тавҳидул улуҳийя” – Ибодатни - бандаликни ёлғиз Аллоҳгагина қилишдир.
- “Тавҳидул асмо вас сифот” – Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатларида ягоналиги, булар Ўзигагина хослигига иқрор бўлиш. Қуръони карим ва саҳиҳ ҳадисларда баён қилинган Аллоҳ азза ва жалланинг исм ва сифатларига имон келтириш.
Уларнинг айтишларича “Барча Пайғамбар алайҳимуссаломлар инсонларга фақат “тавҳиди улуҳийя”ни тарғиб қилиш учун юборилганлар. “Тавҳиди рубубия” борасида эса, нафақат мусулмонлар, балки мушриклар ҳам унга эътиқод қиладилар”. Улар ўзларининг гапларига Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти каримасини далил қилиб келтирадилар:
وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ (العنكبوت/61)
“Қасамки, агар Сиз улардан: “Осмонлар ва Ерни яратган, Қуёш ва Ойни (ўз тоатига) бўйин сундирган зот ким?” – деб сўрасангиз, албатта, улар: “Аллоҳ”, – дерлар. Бас, (шундай экан), қаёққа бурилиб кетмоқдалар?!” (Анкабут сураси, 61-оят).
Аслида, тавҳидни бундай тарзда уч қисмга тақсимлаш на Қуръони каримда, на ҳадиси шарифларда ва аввал ўтган уламоларимизнинг сўзларида учрамайди. Ушбу тақситот фақатгина ҳижрий еттинчи асрда туғилган Тақиюддин Аҳмад ибн Абдулҳалим Ибн Таймиянинг ихтиро қилган диндаги бидъатларидан бири ҳисобланади. Айни пайтда ушбу тақсимотни асосан салафий тушунчасидаги кишилар ўз китобларида қайд этишади.
Ваҳоланки, Пайғамбаримиз алайҳиссалом бир киши Ислом динин қабул қилиш учун ҳузурларига келганда “Сен рубубият тавҳидига эътиқод қиласан, энди мусулмон бўлишинг учун улуҳият ва исм-сифатлардаги тавҳидни қабул қилишинг керак”, демаганлар. Балки “Ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур расулуллоҳ” деб калима келтиришини талаб қилганлар. Мана шу шаҳодат калимаси билан киши мусулмон бўлиши ва Қиёматда жаннатга киришини таъкидлаб ўтганлар. Абу Мусо Ашъарий разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
"أَبشِروا ، و بَشِّروا مَن وراءَكم ، أنه مَن شهِد أن لا إلهَ إلا اللهُ صادقًا دخل الجنَّةَ"
“Ҳурсанд бўлинглар ва ўзларингиздан кейингиларга башорат беринглар: Кимки “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ” деб чин дилдан гувоҳлик берса жаннатга киради”, деганлар (Имом Аҳмад ривоятлари).
Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган бошқа ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
"من كان آخرُ كلامهِ لا إله إلا اللهُ دخل الجنة" (رواه أبو داود والحاكم)
“Кимнинг охирги сўзи "Лаа илаҳа иллаллоҳ" бўлса, жаннатга киради”, дедилар (Имом Абу Довуд ва Имом Ҳоким ривояти).
"مَنْ كَانَ آخِرُ كَلاَمِهِ لاَ إلَهَ إلَّا اللهُ دَخَلَ الجَنَّةَ" (رواه أبو داود)
"Ким Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлигини билиб вафот этса, жаннатга киради", дедилар (Имом Муслим ривояти).
Шу билан бирга, тавҳидни учга бўлишнинг хавфи – мушрикларни тавҳид аҳли сифатида зикр қилиш баробарида, мусулмонларни кофир деб эълон қилишга замин яратишида намоён бўлади. Сохта салафийлар мазкур тақсимотга кўра анбиёлар, авлиёларни васила қилиб дуо қиладиган мўмин-мусулмонларни кофир деб эълон қиладилар. Салафийларнинг даъволарига кўра, дуода васила қилган киши – тавҳидул улуҳийяга зид иш қилган бўлади ва Аллоҳ таолодан ўзгага дуо қилган, ибодат қилган саналади.
Салафийларга кўра, дуоларида пайғамбарлар ва авлиёларни васила қиладиган мусулмонлар гўёки Аллоҳ таолони қўйиб пайғамбарларга ибодат қилган ва бу билан имондан ажраган бўладилар. Чунки улар “улуҳият тавҳиди”ни тарк қилган саналадилар. Мана шу асоссиз важлар билан салафийлар мусулмонларни куфрга чиқарадилар. Ҳатто Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб ҳаддидан ошиб:
"إن كفرهم أشنع من كفر عباد الأوثان"
“У (васила қиладиган)ларнинг куфри бут-санамларга сиғинадиганларнинг куфридан кўра жирканчроқдир!” деган.
Ваҳоланки, дуода васила қилиш жоизлигига Ислом уламолари жоиз эканини таъкидлашган. Бу ҳақда алоҳида тўхталиб ўтамиз.
Қолаверса, сохта салафийлар “Тавҳид асмо вас сифот”ни кенгроқ шарҳлашда “Тавҳид асмо вас сифот”га шу исм ва сифатларга тўғри маъно берган ҳолда таъвил ва тафвиз қилмаган ҳолда иймон келтиришдир” дея изоҳлайдилар. Бу билан мотуридий ва ашъарийлар каби муташобиҳ оят ва ҳадисларни таъвил ёки тафвиз қиладиган мусулмонларни гўёки исм ва сифатлар бобида тавҳиддан ташқарида деб изоҳлайдилар.
Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда “рубубият” ва “улуҳият” салафийлар даъво қилгандек алоҳида маъноларда эмас, балки бир-бирини ўзаро тўлдириб келган. Қуйида бунга айрим мисолларни келтириб ўтамиз.
وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ
“(Ўша пайғамбар) сизларга фаришталар ва пайғамбарларни Роб қилиб олишингизни ҳам буюрмайди. Ахир, мусулмон бўлганингиздан кейин сизларни куфрга (қайтишликка) буюрармиди?!” (80-оят).
Муфассирлар шайхи дея танилган олим Ибн Жарир Тобарий раҳимаҳуллоҳ ушбу ояти кариманинг тафсирида шундай дейдилар: “Оятнинг мазмуни шуки, эй инсонлар, Пайғамбар Сизларга малоикалар ва пайғамбарларни Роб қилиб олишингизни буюрмайди. “Робб” калимасидан Аллоҳни қўйиб унга ибодат қилинадиган илоҳлар назарда тутилган” (“Жомиъул баён” тафсири).
"يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ" (سورة يوسف/39)
“Эй, икки ҳамзиндонларим! Турли-туман “Робблар” яхшими ёки ягона ва ғолиб Аллоҳми?” (Юсуф сураси, 39-оят).
Мазкур ояти каримани Аллома Ибн Жарир Тобарий раҳимаҳуллоҳ “Юсуф алайҳиссалом ушбу гапни зиндонга ўзлари билан бирга кирган икки йигитга айтганлар. Чунки улардан бири мушрик эди, шунинг учун уни бу гап билан Исломга чақирдилар ва илоҳлар ва бутларга сиғинишни тарк этишга даъват қилдилар. Юсуф алайҳиссалом айтдиларки:“Ҳар хил тарқоқ худоларга, фойда ва зарар келтирмайдиган илоҳларга сиғиниш яхшими ёки қудрати ва ҳукм юритишида тенги бўлмаган, ҳамма нарсани бўйсундирган, Унгагина ихтиёрий равишда ёки беихтиёр тарзда итоат қилинган ягона илоҳга сиғиниш яхшироқми?!” (“Жомиъул баён” китоби, 16-жуз, 104-бет).
Эътибор қилсак, ушбу ояти каримада мушриклар ҳам бир нечта “Робблар”га эътиқод қилгани, бу “тавҳидур рубубийя” тушунчасига зид экани маълум бўлади. Акс ҳолда Юсуф алайҳиссаломнинг “Турли-туман “Робблар” яхшими” дейишларида маъно қолмас эди.
"فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى" (النازعات/24)
“«Мен сизларнинг олий Роббингиздирман», – деди”, (Назиат сураси, 24-оят).
Ушбу оятда таъкидланганидек, Фиръавн рубубиятни даъво қилмоқда. Бошқа бир оятда эса, айнан ўша Фиръавнни сўзини қуйидаги нақл қилинган:
"وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي" (القصص/38).
“Фиръавн: “Эй, одамлар! Мен сизлар учун ўзимдан бошқа (бирор) илоҳни билмасман. Бас, эй, Ҳомон! Лойни пишириб, (ғишт қуйиб) мен учун бир баланд бурж (минора) бино қил! Шоядки, мен (унинг устига чиқиб) Мусонинг илоҳини кўрсам. Мен уни ёлғончилардан деб ўйламоқдаман”, – деди” (Қасас сураси, 38-оят).
Бу ояти каримада эса, Фиръавн улуҳиятни даъво қилмоқда. Демак, бу билан “рубубият” ва “улуҳият” ўртасида фарқ йўқ экани яна бир бор маълум бўлмоқда.
Ояти карималардан бу каби далилларни кўплаб келтириш мумкин. Қуйида ҳадиси шарифлардан айрим далилларни келтириб ўтамиз.
"ذَاقَ طَعْمَ الْإِيمَانِ مَنْ رَضِيَ بِاللهِ رَبًّا، وَبِالْإِسْلَامِ دِينًا، وَبِمُحَمَّدٍ رَسُولًا" (رواه الامام مسلم)
“Аллоҳни “Роб” деб, Исломни дин деб, Муҳаммад (алайҳиссалом)ни Росул деб рози бўлган кимса иймон таъмини татибди” (Имом Муслим ривоят қилганлар).
Агар Ибн Таймийя иддао қилганидек, мушриклар Аллоҳнинг рубубиятига эътиқод қилишида эди, Пайғамбаримиз алайҳиссалом “Аллоҳни “Роб” деб ... рози бўлган киши имоннинг таъмини татибди” демаган бўлардилар. Чунки у билан мушрикнинг ўртасида фарқ қолмаган бўларди.
"وَإِنَّهُ لَيَسْمَعُ خَفْقَ نِعَالِهِمْ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ حِينَ يُقَالُ لَهُ: يَا هَذَا، مَنْ رَبُّكَ وَمَا دِينُكَ وَمَنْ نَبِيُّكَ؟"
(رواه الامام أبو داود)
“Аҳли (уни кўмиб бўлиб) ортларига қайтиб кетаётганларида оёқ товушларини эшитади. Шу пайтда унга “Эй Сен, Роббинг ким? Дининг нима? Пайғамбаринг ким?” дейилади” (Имом Абу Довуд ривояти).
Ушбу ҳадисга кўра, қабрдаги одамга фаришталар томонидан “Роббинг ким?” деб савол беришади. Агар ҳақиқатда мушриклар ҳам Аллоҳ таолони Робб деб эътиқод қилганларида, мўмин билан мушрикни ажратиш учун бу саволни беришдан маъно қолмасди. Шунинг учун ҳам “Робб” ва “Илоҳ” сўзларини ажратиш, мушриклар “Рубубият”да тавҳидда эдилар дейиш улкан хатодир.
Ибн Таймия ва унинг тарафдорлари ҳужжат қилиб келтирган “...Агар Сиз улардан: “Осмонлар ва Ерни яратган, Қуёш ва Ойни (ўз тоатига) бўйин сундирган зот ким?” – деб сўрасангиз, албатта, улар: “Аллоҳ”, – дерлар...” ояти каримага келсак, унга жумҳур уламолар шундай жавоб беришган: Мушриклар Aллоҳ таолонинг борлигига, уларни ҳамда осмонлару ерни яратишга қудрати етишига ишонардилар. Лекин Аллоҳ таоло уларни қайта тирилтиришига ҳам қодир эканини инкор қилишарди. Шунингдек, улар Аллоҳ таоло қудрати етадиган барча ишда бут-санамларни ҳам шерик тутардилар. Шу сабабли ҳам сохта салафийлар даъво қилганларидек, на улуҳиятда ва на рубубиятда муваҳҳид саналмайдилар. Умуман олганда Аллоҳ таолога имон келтиришда улуҳият ва рубубятга ажратишнинг ўзи шариатда жорий бўлган эмас.
Хулоса қилиб айтганда, тавҳидни уч қисмга тақсимлаш – бидъат тушунча бўлиб, на Қуръони карим ва на саҳиҳ суннатга ва салафи солиҳларнинг сўзларига мувофиқ келади. Аксинча, Қуръон ва суннатда “рубубият” ва “улуҳият” тушунчалари ўзаро бир-бирини тўлдириб келади.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳузуридаги
Фатво маркази бош мутахассиси
Абдулатиф Турсунов
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Билим ҳар бир инсон учун бирдек зарурдир. Бироқ у тўғри ва тартибли олинмаса, кўзланган натижага эришиб бўлмайди. Кейинги вақтда ҳар ким ўзига керакли маълумотларни интернет ва ижтимоий тармоқлардан олган ҳолда ўзи билганича илм ўрганиш, тасдиқланмаган хулосаларга риоя қилиш ҳолатлари кўпайиб кетди. Бу иллатлар эса ўз навбатида ҳақиқий билимлар қадр-қийматига путур етказиб қўймоқда. Қуйида илмни устоздан олиш ҳақиқатига оид баъзи далилларни келтириб ўтдик.
Қуръоний далиллар
1. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда билмайдиганларга биладиганлардан сўрашни буюрди: «Агар билмайдиган бўлсангиз, зикр аҳлларидан сўранглар» (Анбиё сураси, 7-оят).
2. Қуръони Карим Аллоҳ таоло томонидан умматнинг ҳидояти ва илми учун нозил қилинган. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тушунтиришларисиз Қуръон маъноларини тўлиқ ва бехато англаб бўлмас эди. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бундай марҳамат қилади: «(Биз пайғамбарларни) ҳужжатлар ва китоблар билан (юборганмиз). Сизга эса одамларга нозил қилинган (маълумотлар)ни баён (тафсир) қилиб беришингиз учун ва тафаккур қилсинлар, деб бу зикрни (Қуръонни) нозил қилдик» (Наҳл сураси, 44-оят).
Ҳадисий далиллар
3. Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ кимга яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди. Албатта, мен тақсимловчиман, холос, Аллоҳ беради. Албатта, бу уммат Аллоҳнинг иши (қиёмат) келгунча Аллоҳнинг амрида қоим бўлади. Уларга хилоф қилганлар зарар етказа олмайди», дедилар (Бухорий, Муслим, Абу Довуд ва Термизий ривояти).
«Саҳиҳу Бухорий»га шарҳ ёзган машҳур муҳаддис Ҳофиз ибн Ҳажар Асқалоний раҳимаҳуллоҳ мазкур ҳадисни бундай изоҳлайди: «Демак, ишончли илм фақат пайғамбарлар (анбиё) ва уларнинг ворисларидан (уламолардан) олинган илмдир». Аллома Айний раҳимаҳуллоҳ ҳам ушбу ҳадисни шундай шарҳлаган.
4. Аллома Шотибий раҳимаҳуллоҳ бу фикрга урғу бериб ёзади: «Бунинг далили яна бир ҳадисдир: «Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумо айтади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Албатта, Аллоҳ таоло бандаларидан илмни бирданига суғуриб олмайди. Балки илмни уламоларнинг жонини олиш билан тортиб олади. Ниҳоят, бирорта олим қолмагач, одамлар жоҳилларни бошлиқ қилиб олишади. Кейин улар сўралганларида, жоҳилларга хос равишда фатво беришади. Натижада улар адашадилар ва адаштирадилар», деганларини эшитдим» (Бухорий ривояти).
Яна бундай ёзади: «Шундай экан, илм калити – унинг кўтариб юрувчилари эканига шубҳа йўқ» («Адаб ал-ихтилаф», 174-бет).
5. Ҳофиз Ибн Ҳажар раҳимаҳуллоҳ ушбу ҳадиснинг шарҳида Имом Аҳмаднинг «Муснади»дан бир парча келтиради, унда бундай дейилади: «Албатта, илм аҳлининг тарк этиши – айнан илмнинг кетишидир» («Фатҳул-борий»).
Пайғамбарлар алайҳимуссаломдан мисолар
6. Айтилишича, Довуд алайҳиссалом пайғамбар бўлгунларига қадар Луқмон Ҳакимдан кўп илмлар ўрганганлар («Тафсир ал-Қуртубий»).
7. Луқмон Ҳаким ўғлига бундай насиҳат берган: «Ўғлим, олимларга яқин ва доимо улар билан бирга бўл. Албатта, Аллоҳ таоло ерни ёмғир билан тирилтирганидек, қалбларни ҳикмат билан тирилтиради» («Жомиъу баёнил илм»; «Маъолим иршодия», 164-бет).
8. Мусо алайҳиссаломнинг Ҳизр алайҳиссаломдан илм олганлари маълум.
9. Юшаъ ибн Нун алайҳиссалом пайғамбарлик келишидан олдин узоқ вақт Мусо алайҳиссаломнинг ёрдамчиси вазифасини бажарганлар, уларнинг хизматида бўлганлар.
Салафи солиҳларнинг сўзлари
10. Шунингдек, тобеинлар даврида ким бирор илми борлигини даъво қилса, ундан бу илмни кимдан олгани сўралган (Муслимнинг «Саҳиҳ» асари кириш қисми).
11. Машҳур муҳаддис Хатиб Бағдодий раҳимаҳуллоҳ «Тақйидул илм» асарида бундай ёзади: «Кўплаб олимлар вафот этишларидан олдин ўзларининг айрим китобларини йўқ қилишди ва бошқаларга ҳам шундай қилишни буюришди. Улар бу китоблар ҳукмларни тушунмайдиган ва китобдан фақат ташқи маъноларни оладиган жоҳиллар қўлига тушиб қолишидан қўрқиб шундай қилдилар».
Кейин бу ишни Имом Обид Салмоний, Имом Шўъба ибн Ҳажжож, Имом Абу Қилоба ва Имом Исо ибн Юнус раҳимаҳуллоҳ кабилар қилганини айтиб ўтди (61–62 бетлар).
12. Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга масжидда илм мажлисида ўтириб, фиқҳий масалалар ҳақида баҳслашаётган бир гуруҳ одамлар ҳақида хабар берилганида, у киши: «Уларнинг устози борми?» деган саволларига «йўқ» деган жавоб бўлганда: «Бу одамлар ҳеч қачон фиқҳни эгалламайдилар» деганлар (Шайх Муҳаммад Аввома. «Адаб ал-ихтилаф», 164-бет ва «Маъолим иршодия», 163-бет; «Ал-Фақиҳ вал Мутафаққиҳ», 2-жилд, 83-бет).
13. Бир куни Имом Молик раҳимаҳуллоҳдан «Киши илм олишда олимлар билан суҳбатлашмасдан, фақат китоб ўқиб қаноатланса илм олади-ми?» деб сўрашди. Имом Молик рад жавоб берди ва бундай деди: «Илм фақат уни ёд олган, олимларга ҳамроҳ бўлган, ўз илмига амал қилган ва тўғрисўз ҳалол кишидангина олинади» («Адаб ал-ихтилаф», 165-бет; «Маъолим Иршодия», 163-бет).
14. Ибн Рушд раҳимаҳуллоҳ ёзади: «Қадим замонларда билим одамларнинг қалбида бўлган. Кейин у китобларга ўтказилди, аммо калитлар ҳали ҳамон одамларнинг қалбида қолмоқда. Шу сабабли, талаба, албатта, унга мунозаралар ва тушуниш йўлларини очадиган мураббийга муҳтож» («Адаб ал-ихтилоф», 174-бет; «Маъолим иршодия», 174-бет).
15. Хатиб Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ёзади: «Ҳар бир талабанинг қийин саволларга жавоб олиш учун мурожаат қилиши мумкин бўлган устози бўлиши керак» («Ал-Фақиҳ вал-мутафаккиҳ», 2-жилд, 83-бет; «Ан-Насиҳа ёки Аҳлил-Ҳадис», 259-бет).
16. Имом Шотибий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: «Агар ўқувчига илм сирларини очиб (тушунтириб) берадиган олим бўлмаса, китобларнинг ўзи ҳеч қандай фойда келтирмайди. Бу ҳаммага маълум ҳақиқат» («Адаб ал-ихтилаф», 178-бет).
Салафи солиҳларнинг тутган йўли
17. Имом Молик раҳимаҳуллоҳ айтадилар: «Баъзи шогирдлар ўттиз йил давомида ўқитувчиларининг дарсларида қатнашган» («Адаб ал-ихтилаф», 171-бет).
18. Шунчаки бир неча дарсларга қатнашиш (бугунги кунда одатий ҳолга айланган) «мулозама» – қатъиятлилик ҳисобланмайди («Маолим иршодия»даги изоҳлар, 177-бет).
19. Ҳанафий фақиҳи Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳ баён қилади: «Илмга мунтазам мурожаат қилмасдан, доимий изланиш ва устозсиз эришиб бўлмайди» («Адаб ал-ихтилаф», 172-бет).
20. Имом Шотибий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: «Ўз даврида машҳур бўлган ва омма томонидан қабул қилинган ҳар бир таниқли олимнинг ўз даврида мурожаат қиладиган устозлари бўлган» («Адаб ал-ихтилаф», 176-бет).
21. Илм йўлидаги сафарлар.
Бу ерда муҳокама қилинадиган асосий жиҳат, салафларнинг илм йўлида сарсон-саргардонликда ўтказган узоқ муддатларидир:
1). Имом Боқий ибн Маҳлад раҳимаҳуллоҳ илм излаб икки марта сафарга чиқдилар. Уларнинг биринчиси 14 йил, иккинчиси эса 20 йил давом этди («Сафоҳат мин сабрил улама», 60-бет).
2). Имом Ибн Манда раҳимаҳуллоҳ 45 йилни уйларидан узоқда ўтказдилар («Сафоҳат мин сабрил улама», 65-бет).
3). Имом Яъқуб ибн Суфён Фасави раҳимаҳуллоҳ: «Мен 35 йилдан бери сафардаман», деганлар («Сафоҳат», 61-бет).
22. Дунё кезиб илм излаган олимлар
Толиби илмлар сафарлари чоғида бирорта олим бўлган ҳеч бир шаҳар, қишлоқ ёки шаҳарчани эътибордан четда қолдиришмаган.
1). Ибн Жавзий раҳимаҳуллоҳ Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ ҳақида бундай ёзадилар: «Муснад»ини тузишдан олдин бутун (Ислом) дунёсини уч марта кезган («Саид ал-Касир»; «Сафаҳат мин сабрил улама», 54-бет) .
2). Ибн Муқрий раҳимаҳуллоҳ айтдилар: «Шарқдан ғарбга тўрт марта сафар қилдим ва ўн марта Байтул Мақдисни зиёрат қилдим» («Сафоҳат мин сабрил улама», 64-бет).
23. Фақат битта устоз эмас!
Салафлар ҳеч қачон бир-икки устоз билан чекланишмаган. Уларнинг муаллимлари баъзан минглаб ададни ташкил қилган.
1). Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ: «Мен 1080 устоздан ҳадис ёздим», деганлар («Ҳадю ас-сарий», 670-бет).
2). Имом Ибн Ҳиббон раҳимаҳуллоҳ дедилар: «Тахминан 2 мингдан ортиқ устоздан ҳадис ёзиб олдим» («Тазкиратул-хуффоз», 3-жилд, 921-бет).
3). Ибн Манда раҳимаҳуллоҳнинг 1700 нафар устози бор эди («Тазкиратул-хуффоз», 3-жилд, 1032-бет).
4). Абдуллоҳ ибн Муборак раҳимаҳуллоҳ 4 минг устоздан илм олган («Тазкиратул-ҳуффоз», 1-жилд, 276-бет).
5). Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг биргина тобеъинлардан 4 минг нафар устози борлиги хабарларда келган (Ибн Ҳажар Ҳайсамий «Ал-Хайратул-ҳисон»; «Асорул-ҳадис», 176-бет).
6). Ҳофиз Ироқий раҳимаҳуллоҳ Имом Қосим ибн Довуд Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ҳақида ёзади: «У зот: «6 минг шайхдан ҳадис ёздим», дедилар («Сафоҳат»га изоҳ, 64-бет).
24. Замонамизнинг беқиёс муҳаддиси Шайх Муҳаммад Аввома ҳафизаҳуллоҳ «Адабул ихтилоф» китобида алоҳида таъкидлаб бундай ёзади: «Улар (уламолар) устози бўлмаган кишига ҳеч қачон эътибор бермаганлар ва бундай кишини ҳатто у билан гаплашишга ҳам лойиқ кўрмаганлар, чунки у хато қилишга мойил эди».
25. Абу Жаъфар Довудий ўз даврининг нуфузли уламоларининг фикрига эътироз билдирганда, улар бундай жавоб бердилар: «Овозингизни ўчиринг! Сизинг устозинг йўқ!» («Адаб ал-ихтилаф», 164-бет).
26. Шайх Аввома раҳимаҳуллоҳ айтадилар: «Ҳар бир инсоннинг насл-насаби бор. Талаба ўз билими учун ўқитувчиларидан олинадиган насл-насабга ҳам муҳтож. Ўқитувчиси бўлмаган киши, кимлиги бетайин ва насл-насаби номаълум одам кабидир. Унинг ҳеч қандай қадри ҳам, вазни ҳам йўқ» («Олтин қўлланма», Англия, 8-бет; «Маъолим иршодия», 160-бет ва «Адаб ал-ихтилаф», 164-бет).
Хатоларнинг келиб чиқиш сабаби
27. Муҳаммад ибн Сирин, Ҳакам ибн Атийя ва Воқий ибн ал-Жарроҳ раҳимаҳуллоҳ сингари имомлар Бани Исроилнинг адашиб кетишларига асосий сабаб ота-боболаридан қолган китоблардир, деганлар («Тақйид ал-илм», 61-бет).
28. Дарҳақиқат, илмларнинг жамланиши ҳам одамларнинг уламолар дарсларига кам қатнаша бошлагани сабаб бўлгани учун Имом Авзоий раҳимаҳуллоҳ айтдилар: «Илм илмли кишиларнинг оғзидан чиққанида улуғ эди. Лекин у китобларга кўчганида нури (илоҳий нури) йўқолди» («Тақйид ул-илм», 64-бет).
Бошқа ривоятда бундай дейилади: «...китобларга кирганида, унга ҳуқуқи бўлмаганлар унга йўл олишди!» («Сунани Доримий», 467-ҳадис).
Эслатма! Юқорида келитирилган икки иқтибосдан мақсад китобларни ўзбошимча ўрганиш нотўғри эканини исботлаш ва китобларни билимдон устоз ҳамроҳлигида ўрганиш кераклигини тушунтиришдир.
29. Шайх Муҳаммад Аввома айтади: «Олимлардан илм олмаган, уларнинг ҳузурида узоқ вақт бўлмаган, одатларини ўзлаштира олмайдиган одамдан қандай ҳурмат кутиш мумкин? Бундай одам олимларнинг қадрини қандай тан олади? Шунинг учун, бундай одамларнинг олимларни танқид қилиши ажабланарли ҳолат эмас! Кимки уламолар мажлисларига қатнашса, ҳақиқатдан ҳам уларни ҳурмат қила бошлаши кафолатланади» («Адаб ал-ихтилоф», 172-бет; «Маъолим иршодия», 172-бет).
30. Аллома Ибн Ҳажар ал-Ҳайтамий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: «Кимки илмни фақат китобдан олган бўлса, ўзгаларни йўлдан оздирувчилардан бўлибди» («Фатво Ҳадисия»; «Адаб ал-ихтилаф», 165-бет).
31. Имом аш-Шотибий раҳимаҳуллоҳ ёзади: «Суннатга қарши бўлган аксарият бузуқ тоифа ва гуруҳларнинг ҳеч қачон тайинли устози бўлмаган («Адаб ал-ихтилаф», 176-бет).
32. Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: «Эй биродарим! Ушбу олтита асоссиз ҳаргиз билимга эга бўлмайсиз: Сабаб, истак, қашшоқлик, саргардонлик, муаллим ва узоқ муддат устоз назорати остида ўтказилган машғулотлар» («Адаб ал-ихтилоф», 162-бет; «Маъолим Иршодия», 174-бет).
Хулоса
33. Бугунги кунда айрим одамларнинг диний илмларни мустақил равишда ўрганиши урф бўлмоқда. Энг ёмони, баъзилар ҳеч қандай устоз ёки соҳадаги малакали мутахассиснинг назоратисиз «фатво» ёки «мақола»ларини ўқиб олиб, ўзича илм тарқатмоқда.
Аллоҳ таоло муҳтарам устозларимизнинг умрини зиёда қилсин, уларнинг илмидан фойдаланишимизга тавфиқ ато этсин.
Даврон Нурмуҳаммад
«Ҳилол» журнали 5 (62) сон
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 