06 Апрел, 2025, 8 Шаввол, 1446
06 Апрел, 2025, 8 Шаввол, 1446
Аллоҳга шукрки, тили, дини, анъана ва урф-одатлари бир-бирига ўхшаш ўзбек ва қозоқ халқлари тарихий тараққиётнинг барча йўналишларида ўзаро ҳурматда, қавму қариндош бўлиб, кўп асрлар давомида тинч-тотув ҳаёт кечириб келмоқда.
Икки халқ азалдан бир заминда яшаб, бир дарёдан сув ичади. Муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъбири билан айтганда: “Ўзбек ва қозоқ бир-бирига елкадош бўлиб, аҳл-иноқ яшаб келган илдизи бир халқдир”.
Динимизда қўни-қўшничилик алоқаларини мустаҳкамлаш, яхши муносабатда бўлиш тарғиб қилинади. Абдуллоҳ ибн Амр ибн Осс розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳнинг ҳузурида дўстларнинг яхшиси ўз дўстига яхшилик қилганидир. Аллоҳнинг ҳузурида қўшниларнинг яхшиси ўз қўшнисига яхшилик қилганидир”, деганлар (Имом Термизий ривояти).
Аллоҳ таоло: “Аллоҳга ибодат қилинг ва унга ҳеч нарсани шерик қилманглар! Ота-оналарга яхшилик қилинглар! Шунингдек, қариндошлар, етимлар, мискинлар, қариндош қўшни-ю бегона қўшни, ёнингиздаги ҳамроҳингиз, йўловчи (мусофир)га ва қўл остингиздаги (қарам)ларга ҳам (яхшилик қилинглар)!”, деб баён этган (“Нисо” сураси, 36-оят).
Демак, қўшнига яхшилик қилиш мўмин-мусулмон учун бурч. Кейинги йилларда икки давлат раҳбарларининг оқилона сиёсати туфайли бундай яқин қўшничилик ва ўзаро ишончга асосланган муносабатлар тобора мустаҳкамланиб, алоқалар янги босқичга кўтарилди.
Ўзбекистон билан Қозоғистон ўртасидаги ҳамкорлик барча соҳалар қатори диний жабҳада ҳам изчил ривожланиб, халқларимиз ўртасидаги биродарлик муҳити янада яхшиланмоқда.
Икки мамлакат мусулмонлари идоралари ҳамкорликлари тарихий илдизлари 1943 йилда ташкил этилган Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармасидаги биргаликда олиб борилган фаолиятга бориб тақалади.
Қозоғистонда мустақиллик йилларида Ислом дини маърифатини кенг ёйиш, мўмин-мусулмонлар эҳтиёжини тўла таъминлаш ва масжид-мадрасаларни обод этиш ҳамда муборак динимизни равнақ топтириш йўлида жуда катта ишлар амалга оширилди. Хусусан, Қозоғистон мусулмонлари диний идораси фаолияти ривожланишида ўз вақтида раҳбарлик қилган Ратбек Ҳожи Нисанбайевич, Aбсаттар Ҳожи Дербисали, Ержан ҳожи Малгазиевич Маямеров, Серикбай ҳожы Сатибалди ўғлы Ораз жаноблари катта ҳисса қўшдилар. Ҳозирда эса бош муфтий, Наврўзбай ҳожи Тағанули жаноблари бошчилигида улкан ишлар қилинмоқда.
Аллоҳ таоло Қуръони каримда Ўз динига хизмат қилувчиларни шундай ифода этади: “Эй, имон келтирганлар! Агар сизлар Аллоҳга ёрдам берсангиз (динининг ривожи учун ҳаракат қилсангиз), У ҳам сизларга ёрдам берур ва қадамларингизни собит (барқарор) қилур” (“Муҳаммад” сураси, 7-оят).
Таъкидлаш жоизки, бугунги мураккаб шароитда дин пешволари ва Ислом уламоларининг ҳамжиҳатликда ишлашлари ҳар қачонгидан ҳам долзарб аҳамият касб этмоқда. Мусулмон уламоларининг ўзаро ҳамкорлиги юзага келаётган муаммолар ва қарама-қаршиликларни ечишда муҳим омил бўлиб хизмат қилади.
Шу маънода қардош халқлар билан ўзаро алоқаларни мустаҳкамлаш динимиз ривожига туртки беради, инша Аллоҳ. 2018 йилда Тошкент шаҳрида Ўзбекистон ҳамда Қозоғистон мусулмонлари идораси ўртасида ҳамкорлик бўйича меморандум имзоланган эди. Унга кўра, Фатво масаласида, Рамазон ойининг бошланиш куни ва икки ҳайит байрамларининг биринчи кунини белгилашда доимий ҳамкорлик олиб бориш белгилаб қўйилган. Бу борада охирги беш-олти йилда Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон уламолари билан Рамазон ойи, Ийдул Фитр ва Ийдул Азҳонинг биринчи куни, намоз вақтларини аниқлаш ҳамда шаръий масалаларда фатво ишлаб чиқишдаги ҳамкорлигимиз ўзининг ижобий самарасини бермоқда.
Шунингдек, меморандумда зиёрат туризми, диний таълим ва диний тадқиқотлар олиб боришда ўзаро тажриба алмашиш, таклифлар асосида халқаро анжуман, семинар ва давра суҳбатларида иштирок этиш қайд этилиб, ўтган давр мобайнида икки диний идора ўртасида кўп тадбирлар амалга оширилди.
Хусусан, ўтган 2021 йил ва жорий йил давомида ҳам икки диний идора раҳбариятининг бир неча бор турли мавзуларда учрашувлар ўтказганлари ҳам қардош халқларнинг бир-бирига бўлган ҳурмат ва ишончи янада ривожланиб бораётганидан дарак беради. 2021 йилнинг ноябрь ойида Ўзбекистон мусулмонлари идораси делегацияси Қозоғистонда бўлиб ўтган “Мустақил Қозоғистон ва Ислом қадриятлари” номли халқаро анжуманда иштирок этиб, қардош халқлар Ислом дини қадриятларига катта ҳисса қўшганларини алоҳида қайд этган эдилар.
Конференция доирасида Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси камтарона хизматларимизни юқори баҳолаб, юксак медал билан тақдирлади. Албатта, бундай эътирофдан кўнглимиз тоғдек кўтарилди. Бу ҳам икки қардош элнинг бир-бирига бўлган дўстлиги ва яқинлиги белгисидир.
Мазкур ташриф давомида Қозоғистон мусулмонлари идораси раиси, бош муфтий Наврўзбай ҳожи Тағанули жаноблари Ўзбекистон билан Қозоғистон ўртасидаги ҳамкорлик диний-маърифий жабҳада ҳам изчил ривожланиб, халқларимиз ўртасидаги биродарликни янада мустаҳкамланиб бораётгани, бу икки Давлат раҳбарларининг оқилона сиёсати туфайли эканини алоҳида таъкидлаб, келгусида бир қатор лойиҳаларни амалга оширишни таклиф қилган эдилар.
Бундай ўзаро мулоқотнинг узвий давоми жорий йилнинг 15 апрель куни Истамбул шаҳрида ўтказилган Туркий давлатлар диний идоралари раҳбарларининг I йиғилишида ҳам давом этди. Унда Қозоғистон мусулмонлари идораси раҳбарияти бир қатор муҳим таклифларни олға сурар экан, Ўзбекистон делегацияси томонидан ўртага ташланган фикр-мулоҳазалар ва таклифларни ҳам қўллаб-қувватлашини билдирди. Бу ҳам қардошликнинг муҳим жиҳатларидандир.
Шу йил 6 май куни Туркистон вилоятида “Туркий халқларнинг ислом цивилизацияси ривожига қўшган ҳиссаси” мавзусида халқаро илмий-амалий анжуман бўлиб ўтди. Ушбу нуфузли тадбирда Ўзбекистон мусулмонлари идораси уламолари иштирок этиб, ўз чиқишларида қардош халқларнинг ўзаро алоқаларининг мустаҳкамланиб бораётгани диний соҳа ривожига хизмат қилаётганини алоҳида таъкидладилар.
2022 йил 6-10 июнь кунлари Миср Араб Республикаси муфтийси, професссор Шавқий Иброҳим Алломнинг таклифига биноан Миср Араб Республикасининг бош вазири Мустафо Мадбулий жаноблари шефеълигида ўтказилган “Диний экстремизм. Интеллектуал асос ва уни енгиш стратегияси” мавзусидаги халқаро конференцияда 200 дан зиёд иштирокчилари қаторида Ўзбекистон ва Қозоғистон диний идоралари раҳбарлари муносиб иштирок этганлари мусулмон олами уламоларининг олқишларига сазовор бўлди.
Шу йил 12 август жума куни Нур-Султон шаҳрида бунёд этилган йирик масжиднинг очилиш маросимида Миср, Россия, Қирғизистон, Монголия каби давлатлар диний идора раҳбарлари қатори камина ҳам иштирок этиб, қўшни юртда шундай гўзал, ўзига хос архитектурага эга масжид барпо этилганидан жуда ҳам мамнун бўлдик. Дарҳақиқат, масжидлар ободлиги юрт ободлигидир. Зеро, масжидга ибодат қилиш учун келган кишилар Ватан тинчлиги, халқ осойишталигини сўраб, дуо қилишади.
Нуриддин домла Холиқназаров,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий
(“АЙҚЫН” номли гезатанинг 2022 йил 9 сентябрдаги 134-сони ва “МУНАРА” газетасининг 2022 йил сентябрдаги 134-сони)
Бугунги кунда Имом Мотуридий ва мотуридийлик ҳақида кўплаб китоб, мақола, магистрлик, докторлик ишлари бажарилмоқда. Имом Мотуридий ҳаётини атрофлича ўрганиш, унинг фиқҳ, ақида ва тасаввуф фанларига алоқадор жиҳатларини очиб бериш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади.
Имом Мотуридий халқни жипслаштиришда, унинг билимини мустаҳкамлашда, бағрикенглик тамойилларини ёйишда муҳим аҳамият касб этади. Унинг адашган тоифалар билан кескин тортишувлари, соғлом эътиқод асосларини ҳимоя қилиши мусулмонлар орасида илиқ қабул қилинган. Бугунги кунда ҳам Мотуридийнинг илм-маърифатга бўлган муносабати халқимиз маънавий ҳаётида алоҳида ўрин эгаллайди.
Мотуридий таълимотлари нафақат диний, балки умуминсоний қадриятларга ҳам асосланган. У инсонлар ўртасидаги ҳамжиҳатлик ва бағрикенгликни алоҳида таъкидлаб, мусулмонлар орасида тинчлик ҳамда тотувликка чақирган. Бу ғоялар бугунги кунда жамиятимиз учун ҳам долзарб ҳисобланади.
Абу Мансур Мотуридий ҳаёти ва ижодига оид манбалар Абул Юсур Паздавий (493-1100)нинг “Усул ад-дин”, Абу Муин Насафийнинг (508-1114) “Табсират ал-адилла”, Ибн Фазлуллоҳ Умарийнинг (749-1348) “Масолик ал-абсор фи мамолик ал-амсор”, Абдулқодир ибн Абул Вафо Қурашийнинг (775-1373) “ал-Жавҳарат ал-музия фи табақот ал-ҳанафия”, Ибн Қутлубуғонинг (879-1474) “Тож ат-тарожим”, Муҳаммад Муртазо Забидийнинг (1205-1791) “Итҳоф ас-содат ал-муттақин би-шарҳи Иҳё улум ад-дин” ва Муҳаммад Абдулҳай Лакнавийнинг (1304-1887) “ал-Фавоид ал-баҳия фи тарожим ал-ҳанафия” асарларида учрайди. Шунингдек, замонавий тадқиқотчилардан Абдулмалик Саъдий, Шовосил Зиёдов, Саидмухтор Оқилов, Сўнмас Қутлуғ, Ҳамза Бакрий, Саъд Аҳмад Даманҳурий, Билқосим Ғолий каби мутахассислар мавзу доирасида рисола ва илмий ишлар эълон қилган.
Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Абу Мансур Мотуридий Самарқандий (333-944) – ислом оламининг буюк олимларидан бири бўлиб, унинг номини тилга олган ҳар бир мусулмон илму ирфон ва маърифат оламининг беқиёс нурини ҳис этади. Мотуридий ўз даврида нафақат ақида ва калом илмида, балки умумий ислом илмларини шакллантиришда ҳам беқиёс ҳисса қўшган буюк зотдир. У танлаган йўл бугунги кунда ҳам аҳамиятини йўқотмаган ва мусулмон умматининг маънавий мероси сифатида ўрганилиб келмоқда.
У яшаган даврга келиб (IX асрнинг охири – X асрнинг биринчи ярми) Мовароуннаҳрда тўғри йўлдан адашган турли гуруҳ ва фирқалар кўпайди. Уларнинг аксари иймон-эътиқод масалалари бўйича баҳсу мунозаралар туфайли вужудга келган эди. Мана шундай мураккаб шароитда аллома Абу Мансур Мотуридий етишиб чиқди ва уларнинг нотўғри фикрларига асосли раддиялар берди. У ҳанафий мазҳаби асосчиси Абу Ҳанифанинг (699-767 йй.) таълимотига суянган ҳолда ўзига хос калом мактабини яратди. У асос солган мотуридийлик таълимоти кейинчалик Самарқанд калом мактаби доирасидан чиқиб, бутун ислом оламига тарқалди ва суннийликдаги икки йирик калом мактабининг бири сифатида танилди.
Манбаларда Имом Мотуридийнинг “Раббоний олим ва зоҳид” деб васф этилиши, тасаввуфда уни юқори мартабаларга чиққанини англатади. Жумладан, олим ўзининг “Таъвилот ал-Қуръон” тафсирининг бир қатор ўринларидаги оятлар шарҳида илоҳий муҳаббат, зуҳд, тақво, дунёга берилмаслик каби тасаввуфнинг нозик қирралари ҳақида сўз юритган. Мазкур оятларнинг тафсирида келган маълумотлар Имом Мотуридийнинг тасаввуф пешвоси сифатида баҳолаш имконини беради.
Хусусан, у “Аҳзоб” сурасининг 113-ояти шарҳида зуҳдни икки қисмга тақсимлаб, уни батафсил изоҳлаган. Шунингдек, Имом Мотуридий: “Ер юзи набий ёки валийдан холи бўлмайди” деган. Абул Юсур Паздавий (ваф. 493-1100) ўзининг “Усул ад-дин” асарида Имом Мотуридий ҳақида қуйидагиларни қайд қилган: “У каромат соҳиби ва аҳли сунна вал жамоанинг раисларидан бўлган. Бобом Зоҳид Абдулкарим ибн Мусодан нақл қилишича, Мотуридийнинг кўплаб кароматлари бўлган”.
Алишер Навоий ўзининг “Насойим ал-муҳаббат” асарида ҳам Имом Мотуридийнинг кароматини зикр қилиб, у киши ҳақида шундай деган: “Шайх Абу Мансур ал-Мотуридий ўз замонининг аълам уламоси эрмиш. Ул вақт уламоси аларни “Султон ал-муиззин” дер эрмишлар. Зоҳир ва ботин улумлари била ороста эрмишлар”.
Бугунги кунда мотуридийлик таълимотини изчил ўрганиш, манбаларини атрофлича таҳлил қилиш хорижий ва маҳаллий мутахассислар олдида турган улкан вазифалардан биридир. Имом Мотуридий халқаро илмий тадқиқот маркази томонидан олимнинг “Таъвилот ал-Қуръон” ва “Китоб ат-тавҳид” асарларини ўзбек тилига таржима қилиниши юртимизда мотуридийлик таълимоти тадқиқ қилинишининг янада ривожланиши белгиси сифатида баҳолаш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг тегишли қарорига асосан жорий йилда Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллиги кенг нишонланиши ва Самарқанд шаҳрида “Мотуридийлик – барикенглик, мўътадиллик ва маърифат таълимоти” номли халқаро илмий-амалий анжуман ўтказилиши буюк олимнинг хизматларини халқаро миқёсда эътироф этилишига замин яратади.
А.Аллоқулов, Имом Мотуридий халқаро
илмий-тадқиқот маркази бўлим бошлиғи.
ЎзА
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 