08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
Аллоҳ таоло томонидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келган ваҳийлар икки турга бўлинади:
ВАҲИЙНИНГ ИККИНЧИ ТУРИ ҚУРЪОНИ КАРИМДА ТАСДИҚЛАНГАН
Ваҳийнинг иккинчи тури Қуръони каримда учрамайди, аммо кўп оятларда Аллоҳ таолонинг хоҳиши сифатида унга ишора қилинади. Айрим оятларда Аллоҳ таолонинг ваҳийи фақатгина Қуръон оятлари билан чекланмаслиги, балки ваҳийнинг бошқа турлари ҳам мавжудлиги яққол намоён бўлади.
﴿وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ﴾
“Сиз юзланган олдинги қиблани Биз фақат орқага қайтиб кетаётганлар ичида ким пайғамбарга эргашар экан, деб қилдик (қайта тикладик)” (Бақара сураси, 143-оят).
Ушбу оятнинг мазмунини тушуниш учун қуйидагиларни билиш лозим:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага ҳижрат қилиб келган дастлабки йиллари мусулмонлар Байтул Мақдис томонга юзланиб, ибодат қилишга буюрилган эдилар. Ўша вақтда у ер улар учун қибла ҳисобланарди. Аммо орадан ўн етти ой ўтиб, Қуръони карим бундан қайтариб, мусулмонларга юзларини янги қибла сифатида муқаддас Каъба томонга буришга буюрди:
﴿فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾
“Юзингизни Масжиди Ҳаром (Каъба) томонга буринг!” (Бақара сураси, 144-оят).
Мушриклар Макканинг қибла бўлишидан юз ўгирдилар, Байтул Мақдис яна аввалгидек қибла бўлишини баҳона қилдилар. Қуръони каримда баён этилганидек, ушбу оят одамлар пайғамбар алайҳиссаломга итоат этишликларини синаш учун нозил этилганди: “Сиз юзланган олдинги қиблани Биз фақат орқага қайтиб кетаётганлар ичида ким пайғамбарга эргашар экан, деб қилдик (қайта тикладик)” (Бақара сураси, 143-оят).
Демак, Байтул Мақдиснинг қибла бўлиши Аллоҳ таолонинг иродаси билан амал ошган, аммо Қуръони каримнинг бирор оятида Байтул Мақдис томонга юзни буришга оид амр учрамайди. Бу буйруқ одамларга пайғамбар алайҳиссалом орқали ҳеч қандай ваҳийсиз билдирилган. Оятда таъкидланганидек бу амр Аллоҳ таолонинг хоҳиши ила юзага чиққан. Оятда очиқ-ойдин “пайғамбар қилди” эмас, балки “Биз қилдик” (жаъална) тарзида келиши ҳеч қандай изоҳ талаб қилмайди.
Юқоридагилардан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларни келтириш мумкин:
а) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил бўлган айрим ваҳийлар Қуръони каримда учрамайди;
б) бу ваҳийлар Аллоҳ таоло томонидан бўлиб, ундаги амрлар ҳам Аллоҳ таолонинг хоҳиш-иродасидандир;
в) иккинчи турдаги ваҳийларга ҳам худди биринчи турдаги ваҳий каби амал қилиш барча мўминлар учун шартдир;
г) бу ваҳийлар мўминларнинг Қуръонда келмаган буйруқларга амал қилишларини синаш учун юборилиб турилган.
Бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмаларига биноан бўлган, бу борада Қуръони каримда ҳеч қандай оят келмаган. Лекин айрим мусулмонлар бу қоидага амал қила олмасдилар. Шу сабабли, Қуръони каримда улар ҳақида қуйидаги оятлар нозил бўлди ва ифторликдан кейин ҳатто ухлаб қолинган бўлса ҳам, эр киши аёлига яқинлик қилишига рухсат берилди:
﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآَنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾
“Сизларга рўза кечасида хотинларингиз билан қовушиш ҳалол қилинди. Улар сизлар учун либос, сизлар улар учун либосдирсиз. Сизларнинг ўзингизга хиёнат қилаётганингизни Аллоҳ билди ва тавбангизни қабул қилиб, сизларни афв этди. Энди, улар билан (рўза кечаларида бемалол) қовушиб, сизлар учун Аллоҳ ёзган (тақдир этган) нарсани (фарзандни) умид этаверингиз. Шунингдек, тонггача, яъни оқ ипнинг қора ипдан (тонгнинг тундан) ажраладиган вақтигача еб-ичаверингиз. Сўнгра, рўзани кечгача (қуёш ботгунча) мукаммал тутингиз!” (Бақара сураси, 187-оят).
Ушбу оятдан қуйидаги хулосаларни келтириш мумкин:
Демак, юқорида таъкидланган тақиқ шаръий ва мўмин-мусулмонлар унга амал қилишлари шарт ҳисобланган. Бинобарин, бу тақиқлар фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орқалигина маълум бўлиб, у ҳақда бирорта оят мавжуд эмас.
Қолаверса, Қуръони карим бу тақиқни тасдиқлаш билан бирга, Аллоҳ таолонинг сўзи сифатида баҳолайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу тақиқни ҳаётга татбиқ этдилар, гарчи у ҳақда Қуръони каримда Аллоҳ таолонинг ваҳийи келмаган бўлса ҳам.
Мухтасар қилиб айтганда, ушбу оят бир томондан Қуръони каримда келмаган ваҳийлар мавжуд эканлигини кўрсатади, бошқа томондан, мусулмонлар учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқ ва кўрсатмаларига амал қилиш қанчалик шартлигини яққол намоён этади.
﴿وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلَاثَةِ آَلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُنْزَلِينَبَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آَلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ﴾
“Бадр (жанги)да (ҳарбий) кучингиз оз бўлса-да, Аллоҳ сизларни ғолиб қилди-ку! Бас, Аллоҳдан қўрқиб, зора шукр қилсангиз. Мўминларга: «Раббингиз (осмондан) туширилган уч минг нафар фаришта билан сизларга мадад бергани кифоя эмасми?!» – деган пайтингизни эсланг! Йўғ-е (кифоя қилур)! Агар сабрли бўлиб, Аллоҳдан қўрқсангиз, улар (душманлар) бехос ҳужум қилиб қолсалар – Раббингиз сизларга беш мингта белгили фаришта билан мадад берур. Буни (мададни) Аллоҳ сизларга хушхабар бўлиши ва дилларингиз у билан таскин топиши учун берди. Fалаба эса, фақат Аллоҳ ҳузуридадирки, У Азиз ва Ҳакимдир” (Оли Имрон сураси, 123-126 – оятлар).
Аллоҳ таолонинг фаришталарини ёрдамга юбориши ҳақидаги хабари мусулмонлар учун улкан башорат эди. Аммо Бадр жанги вақтида берилган бу хушхабар ҳақида Қуръони каримнинг бирор оятида учрамайди. Бир сўз билан айтганда, Қуръони каримда Бадр жангида фаришталарнинг ёрдамга туширилгани ҳақида оят келмаган. Фақатгина ушбу башоратга бошқа жанглар ўтгандан кейин ишора берилади. Ушбу оятда бу хушхабар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ таоло томонидан берилгани қатъий таъкидланмоқда. Бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўзлари Аллоҳ таолонинг ваҳийси эканлигига яна бир далил (исбот) бўлади.
وَإِذۡ يَعِدُكُمُ ٱللَّهُ إِحۡدَى ٱلطَّآئِفَتَيۡنِ أَنَّهَا لَكُمۡ ٧
“Аллоҳнинг “икки тоифадан бири сизларнинг фойдангизга бўлади”, деб ваъда қилганини эсланг” (Анфол сураси, 7-оят).
Ушбу оятда зикр этилган икки тоифадан бири – Абу Суфённинг Суриядан келган савдо карвони, иккинчиси эса, Макка мушриклари Абу Жаҳлнинг тўдаси эди. Бу оятда Аллоҳ таоло иймон келтирганларга ушбу тоифадан бирининг устидан ғалаба қозонишларининг ваъдасини бермоқда. Натижада ҳақиқатдан ҳам, мусулмонлар Абу Жаҳлнинг қўшини устидан ғалаба қозондилар. Аммо Аллоҳ таолонинг мусулмонларга бу икки тоифанинг бири устидан ғалаба қозонишлари ҳақидаги ваъдаси Қуръони каримда келмаган.
﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ﴾
“Пайғамбар хотинларидан бирига (Ҳафсага) бир гапни (чўриси Мория талоғи ва халифаликни) хуфёна айтганини эсланг! Бас, қачонки, (Ҳафса) у (сир) ҳақида (Ойшага) хабар бергач, Аллоҳ уни бундан воқиф қилди ва у (Ҳафсага ўзи билган нарсанинг) баъзисини билдирди ва баъзисидан юз ўгирди (билдирмади). Бас, қачонки, (Пайғамбар Ҳафсага) хабарни айтгач, у: «Ким Сизга бу хабарни берди?», – деди, (Пайғамбар): «Менга Билувчи ва Хабардор (Аллоҳ) хабар берди», – деди (Таҳрим сураси, 3-оят).
Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз алайҳиссаломга бу сир ҳақида Ўзи билдирди. Аммо бу ҳақда ҳам Қуръони каримнинг бирор оятида зикр қилинмаган. Бу ҳам ваҳийнинг иккинчи турига аниқ мисол бўлади.
﴿مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ﴾
“(Эй, иймон келтирганлар!) Сизлар (Бану Назир хурмозорларидан) бирор хурмо дарахтини кесдингизми ёки уни ўз таналарида турган ҳолида қолдирдингизми, бас, (қилинган иш) Аллоҳнинг изни билан” (Ҳашр сураси, 5-оят).
Мусулмонлар Аллоҳ таолонинг изни ила хурмо дарахтларини кесдилар, ваҳоланки, Қуръони каримда жанги вақтида дарахтларни кесиш ҳақида бирорта оят мавжуд эмас. Унда қандай қилиб мусулмонлар дарахтларни кесишга ижозат олдилар? (Ким уларга дарахтларни кесишга рухсат берди?) Жавоб битта: Уларга рухсатни Аллоҳ таоло Ўз пайғамбарига (ғойрил матлув) ваҳийи орқали етказган.
Аллоҳ таоло мусулмонларни асранди фарзандга нисбатан тўғри муносабатда бўлишга ўргатиш мақсадида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг асранди фарзандлари (Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳу) талоқ қилган аёли Зайнаб бинти Жаҳш розияллоҳу анҳога уйланишга буюрди. Дастлаб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга уйланишдан жуда ҳижолатда бўлдилар. Зеро, бу одат жоҳилият даврида шармандалик ҳисобланган. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ таолодан аниқ бу ҳақда кўрсатма олганларидан кейин никоҳларига олдилар. Бу ҳақда Қуръони каримда бундай дейилади:
﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾
“(Эй, Муҳаммад!) Эсланг, Аллоҳ ва Сиз (неъматларни) инъом этган кишига (Зайд ибн Ҳорисага): «Жуфтингни ўзингда сақла (талоқ қилишга шошма)! Аллоҳдан қўрққин!» – деб, Аллоҳ ошкор қилувчи бўлган нарсани ичингизда яширган эдингиз ва Аллоҳдан қўрқишга ҳақлироқ бўлган ҳолингизда, Сиз одамлардан (таъналаридан) қўрққан эдингиз. Бас, Зайд ундан (Зайнабдан) ҳожатини адо этгач (уни талоқ қилгач), Биз Сизни унга уйлантирдик. Токи мўминларга асранди болалари ўз хотинларидан ҳожатларини адо этишгач (талоқ қилишгач), уларга (уйланишларида) қийинчилик бўлмаслиги учун (шундай қилдик). Аллоҳнинг амри эса бажарилувчидир” (Аҳзоб сураси, 37-оят).
“Аллоҳ ошкор қилувчи бўлган нарсани ичингизда яширган эдингиз” оятига кўра, Аллоҳ таоло Ўз пайғамбарига Зайнаб розияллоҳу анҳога Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳудан ажрашганидан кейин уйланишларини билдирган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Зайнабни Зайддан ажрашмоқчи бўлганини билганлар, аммо буни ҳаё қилиб маълум қилмаганлар. Ҳатто Зайд Зайнабнинг ажрашмоқчи экани ҳақида айтганида ҳам, унга оилани сақлаб қолишни маслаҳат берганлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Зайнабнинг ажрашмоқчи бўлганини Аллоҳ таоло билдирган. Бироқ бу ҳақда Қуръони каримда оят келмаган. Бу илм Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ таоло тарафидан берилган.
Оятдаги энг муҳим нуқта – “Биз Сизни унга уйлантирдик” оятидир. Яъни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Зайнаб розияллоҳу анҳо ўрталаридаги никоҳ Аллоҳ таолонинг амри ва иродаси ила бўлгандир, буни Роббул аъламийннинг Ўзи маълум қилмоқда. Бу ҳақдаги оят буни тасдиқлайди. Аммо унинг бўлиши ҳақидаги хабар Қуръони каримнинг бирор оятида учрамайди. Бу ҳам ғойрил матлув ваҳийга навбатдаги исботдир.
﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾
“(Беш вақт фарз қилинган) намозларни, хусусан ўрта намозни сақлангиз (ўз вақтида ўқингиз) ва (намозда) Аллоҳга бўйин сунган ҳолатда (камтарлик билан) турингиз! Агар (душман ҳужумидан) хавфда бўлсангиз, бас, пиёда ёки уловда (намоз ўқийверингиз). (Хавфдан) хотиржам бўлганингизда эса, билмаганларингизни сизга таълим берганидек Аллоҳни зикр этинг (намоз ўқинг)” (Бақара сураси, 238-239 – оятлар).
Ушбу оятдан қуйидаги мулоҳазаларни келтириш мумкин:
биринчидан, мусулмонлар бирдан ортиқ фарз намозларни адо этишлари шарт. Аммо уларнинг аниқ сони юқоридаги оятда ҳам, Қуръони каримнинг бошқа оятларида ҳам баён этилмаган. Бироқ фарз намозлар беш маҳал экани фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орқалигина маълум бўлган.
иккинчидан, оятдаги “ўрта намоз”дан қайси намоз эканилигини баён қилиб бериш Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳавола этилади.
учинчидан, “(Хавфдан) хотиржам бўлганингизда эса, билмаганларингизни сизга таълим берганидек Аллоҳни зикр этинг” оятидаги “зикр этинг”дан “намоз ўқинг” мазмуни келиб чиқади. Оятнинг тафсири шунга ишора қилади.
Демак, мўмин-мусулмонлар (тинч) хотиржам бўлган вақтларида намозларини одатдагидек Аллоҳ таоло ўргатганидек адо этишлари лозим экан. Бироқ Аллоҳ таоло намозни қандай ўқишни таълим бергани Қуръони каримнинг бирор оятида келмаган. Балки намозни қандай ўқишнинг тартибини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўргатганлар. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўргатганлари бу Аллоҳ таолонинг таълим бергани демакдир. Яъни Аллоҳ таоло пайғамбари алайҳиссаломга (ғойрил матлув бўлган, Қуръонда келмаган) вахийи орқали намоз ўқишни тартибини ўргатган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эса бу ваҳий асосида мусулмонларга таълим берганлар.
﴿سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ﴾
“Ҳали сизлар (Хайбар жангидаги) ўлжаларни олиш учун кетаётган вақтингизда (жиҳодга чиқмай уйда) қолган кимсалар: «Бизларга ҳам (ўлжа олиш учун) сизларга эргашишимизга (йўл) қўйингиз», – дерлар. Улар Аллоҳнинг каломини ўзгартирмоқчи бўладилар. Айтинг: «Сира ҳам бизларга эргашмайсиз. Аллоҳ илгари мана шундай дегандир»” (Фатҳ сураси, 15-оят).
Оятга кўра, Аллоҳ таоло Ҳудайбия ғазотида мусулмонлар сафида бўладиганларнинг сонини аввалдан билган ва мунофиқларнинг жангда қатнашишларини бекор қилган. Ва бу ҳақда Қуръони каримда оят учрамаса-да, Аллоҳ таоло ваҳий орқали буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга билдирган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қарорлари Аллоҳ таолонинг иродасидан келиб чиққан.
﴿لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآَنَهُ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآَنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ﴾
“(Эй, Муҳаммад! Қуръонни) тезроқ (ёдлаб) олиш учун тилингизни у билан (кўп) ҳаракатлантираверманг. Зеро, уни (Сизнинг дилингизда) жамлаш ҳам, (тилингиздаги) қироати ҳам Бизнинг зиммамиздадир. Бас, қачон Биз (Жаброил тилида) уни ўқисак, Сиз ҳам уни ўқишга эргашинг! Сўнгра уни (Қуръонни) баён қилиб бериш ҳам, албатта, Бизнинг зиммамиздадир” (Қиёмат сураси, 16-19 – оятлар).
Аллоҳ таоло ушбу оятнинг сўнггида Қуръон оятларини баён қилиб беришини ҳам ваъда берди. Яъни баён қилиш уни тафсир қилиш демакдир. Тафсирлар турли кўринишда берилган. Уларнинг айримлари Аллоҳ таолодан томонидан тўғридан-тўғри Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий кўринишида келган.
﴿وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾
“Аллоҳ Сизга Китоб ва Ҳикматни нозил қилди ва билмаганингизни билдирди. Аллоҳнинг Сизга (нисбатан) фазли буюкдир” (Нисо сураси, 113-оят).
Аллоҳ таоло ушбу оятда Китоб ва Ҳикматни нозил қилганини алоҳида зикр этди. Оятга кўра, ҳикмат Қуръони каримга қўшимча сифатида ишора қилинмоқда. “...билмаганингизни билдирди” – Аллоҳ таоло нафақат Китобни, балки ҳикматни ҳам, аввал билмаган бошқа нарсаларни ҳам ўргатди. Бу оят Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам пайғамбарлик вазифаларини бажаришларида содир бўлган ваҳийнинг икки турига мисол бўлади.
﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ﴾
“Инсон билан Аллоҳ (бевосита) сўзлашиши мумкин эмас. Фақат ваҳий орқали ё парда ортидан ёки элчи (фаришта) юбориб, изни билан хоҳлаган нарсани ваҳий қилиши мумкин” (Шўро сураси, 51-оят).
﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾
“Айтинг (эй, Муҳаммад!): «Ким Жаброилга душман бўлса, ахир, у уни (Қуръонни) қалбингизга Аллоҳнинг изни билан ўзидан аввалги (илоҳий китоблар)ни тасдиқ этадиган, мўминларга ҳидоят ва хушхабар ҳолида нозил қилди-ку!” (Бақара сураси, 97-оят).
﴿وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ﴾
“Албатта, (бу Қуръон) оламлар Парвардигорининг нозил қилган (китоб)идир. Уни Руҳул-амин (Жаброил) олиб келиб, огоҳлантирувчи (пайғамбар)лардан бўлишингиз учун қалбингизга туширди, у аниқ араб тилида эди” (Шуаро сураси, 192-195-оятлар).
Демак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий гоҳо фаришта (Жаброил алайҳиссалом), баъзан парда ортидан келиши мумкин экан. Бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий келиши фақатгина Қуръони карим билан чегараланмаганини кўрсатади.
Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб, қуйидагиларни хулоса қилиш мумкин:
1) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва бошқа барча пайғамбарларнинг вазифаси Аллоҳнинг каломини одамларга фақтагина етказиш эмас, балки ҳикматни ўргатишади ва гўзал намуна ўлароқ уларни зулуматдан ҳидоятга бошлайдилар;
2) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этиш Аллоҳга итоат этишдек лозимдир. Шу боис, Қуръони каримда иккиси ҳамиша бирга зикр этилган;
3) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этиш бу амалда Аллоҳга итоат этишга тенгдир. Унинг бири иккинчисиз бўлмайди;
4) инсонларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нафақат итоат этишлари, балки эргашишлари ҳам шартдир.
5) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтган ҳар бир сўзлари ва қилган ҳар қандай амаллари Аллоҳ таолонинг ваҳийига асосланган;
6) бу ваҳийлар баъзан Қуръон оятларида ўз аксини топади ва улар баён (тиловат) қилинган ваҳий (ал-ваҳий ал-матлув) деб аталади. Шунингдек, айрим ҳолларда ваҳийлар Қуръон оятларига қўшимча сифатида нозил бўлади ва улар баён (тиловат) қилинмаган ваҳий (ал-ваҳий ғойри ал-матлув) дейилади.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳнинг
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Таржимон: Даврон НУРМУҲАММАД
Жаннат аҳлига ваъда қилинган абадий неъматлар ҳақида ҳам узоқ фикр эт, қалбинг умидга тўлсин. Нафсингни хавф қамчиси билан ҳайдаб, умид билан жиловла ва сиротул мустақимга йўлла. Ана шунда буюк мулкка етасан, аламли азобдан халос бўласан.
Аҳли жаннат хусусида, уларнинг юзларида акс этган неъматлар жилваси, мушк билан муҳрланган май ила қондирилишлари ҳақида ўйлаганмисан?! Жаннат аҳли оқ дурдан тикилган чодирлар ичида, қизил ёқутдан бўлган минбарларда, яшил болишлар ва гиламлар устида, май ва асал оқаётган дарёлар бўйида қурилган сўриларда ястаниб ўтирурлар. Уларнинг атрофида хизматга ҳозир ғуломлар ва ҳеч қачон қаримайдиган болалар бўлур. Жаннат оҳу кўзли, хушхулқ ва гўзал юзли аёллар билан зийнатланган. Ёқут ва маржондек нафис бу бокираларга илгари на бир инс ва на бир жин тегинган...
Уларнинг эгнидаги оппоқ ипак кўзларни қамаштиради. Бошларидаги инжу ва маржонлар қадалган тожлари ундан-да нурафшон. Ишвалари сокинлик ва осудалик билан безанган юзлар қариб қолиш каби ноқисликлардан холи. Улар жаннат боғчаларининг ўртасида ёқутдан бунёд этилган чодирда ёлғиз бўлурлар.
Уларнинг ҳузурида борлиғи ҳаё билан тўсилган мусаффо оҳу кўз ҳурлар бор. Устларида эса мангу ёш болалар оқар чашмадан қадаҳларни, кўзаларни ва косаларни айлантириб турурлар. Яна улар учун худди садаф ичида яшириб қўйилган гавҳар мисоли оҳу кўз ҳурлар бордир. Бу ҳурлар жаннат аҳлининг дунё ҳаётида қилиб ўтган солиҳ амалларининг мукофотидир. Улар жаннатнинг чашмалар, дарёлар оқиб турган эмин мақомида, Қодир Подшоҳ ҳузуридаги рози бўлинган ўринда Маликул Карим Парвардигорининг жамолига боқадилар. Уларнинг юзларида неъматлар жилваси порлайди. Уларга на бир заифлик, на бир хорлик етади. Балки улар Парвардигори томонидан ёғдирилаётган турли неъматлардан бахтиёр, ўзлари истаган масканда абадий қолгувчидирлар. Уларга у ерда на бир хавф, на бир ҳазинлик етмас, балки балою фалокатлардан омондадирлар.
Улар жаннат таомларидан ейдилар. Сут, май, асал тўла дарёлардан ичадилар. У дарёларнинг ерлари кумушдан, тошлари маржон, тупроғи мушк, ўтлари заъфарондир. Қуюқ кофур аралашган оқ атиргул сувларига тўла булутлардан ёмғирлар ёғади. Жаннат аҳлига асли кумушдан бўлган, дур, ёқут, маржонлар билан зийнатланган қадаҳлар, шунингдек, ичида муҳрланган май, аралашмаси чучук салсабил бўлган майкосалар келтирилади. У майкосалардан нур порлайди. Уларнинг софлиги шу даражадаки, майнинг майинлиги ва қирмизи рангги косанинг ташқари томонидан билиниб туради. Чунки, бу одамзоднинг санъати эмас, у бундай гўзалликдан ожиз. Майкосалар чеҳрасидан нур ёғилаётган ходимлар кафтида (жаннат аҳлига узатилган ҳолда) туради.
Ҳа, ходимларнинг нур порлаётган юзлари қуёшга ўхшайди, фақат, у юзлардаги ҳаловат, у кўзлардаги ҳусну малоҳат қуёшда не қилсин!
Ажабо! Охират диёрининг бу сифатларига, бу диёр аҳлининг ўлмаслигига ва жаннат аҳлининг кутилмаган ўзгариш, офат-балолардан омонда эканлигига аниқ ишонган киши, қандай қилиб, охири харобаликка юз тутувчи бу ўткинчи дунёни ўзига дўст билиши мумкин?! Қандай қилиб, у диёр лаззатини, бу дунё лаззатига алмаштириш мумкин?!
Аллоҳга қасамки, агар жаннатда сиҳат-саломатлик билан бирга ўлим, очлик, ташналик каби офатлардан омонлик бўлса-ю, бошқа ҳеч нарса бўлмаса, фақат шу сабабнинг ўзи ҳам бу дунёдан юз ўгиришга арзийди. Нега энди охират диёри бу дунёдан устун қўйилмасин? Ахир, жаннат аҳли ҳар қандай хавфдан омон подшоҳлардир. Улар турли-туман неъматлар ичида шод-хуррам, хоҳлаган неъматлари олдида муҳайё! Улар ҳар куни Арш ёнида ҳозир бўлиб, Аллоҳнинг дийдорига назар соладилар...
Абу Ҳурайра Расули акрам алайҳиссаломнинг бундай деганларини ривоят қилади: «Мунодий нидо қилади: "Эй жаннат аҳли! Энди сиз ҳамиша соғломсиз, ҳеч қачон дардга чалинмайсиз, ҳамиша тириксиз, ҳеч қачон ўлмайсиз. Доимо ёшсиз, ҳеч қачон қаримайсиз. Албатта, сиз саодатли бўласиз, ҳеч қачон бахтсизликка йўлиқмайсиз"» (Муслим ривояти).
Аллоҳ таоло дейди: «Қилиб ўтган (яхши) амалларингиз сабабли сизларга мерос қилиб берилган жаннат мана шудир» (Аъроф, 43-оят).
Жаннат сифатлари билан танишмоқчи бўлсанг, Қуръон ўқи. Жаннат ҳақида Аллоҳ таолонинг баёнидан улуғроқ баён борми?!
«Парвардигори (ҳузурида) туришидан (яъни, Парвардигор олдида туриб, ҳаёти дунёда қилиб ўтган барча амалларига жавоб беришидан) қўрққан киши учун икки жаннат бордир» (Раҳмон, 46) оятидан то сура охиригача, шунингдек, Воқеа ва бошқа сураларни ҳам ўқи, жаннат ҳақидаги хабарларнинг тафсилотига боқ! Аввало, жаннатнинг сони билан боғлиқ жиҳатларга эътиборингни қарат. Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам Раҳмон сурасидаги «Парвардигори (ҳузурида) туришидан қўрққан киши учун икки жаннат бордир» ояти хусусида дейдилар: «Икки жаннат бор, у ернинг идишлари ва бошқа барча нарсалари кумушдан. Икки жаннат бор, у ернинг идишлари ва бошқа барча нарсалари олтиндан. «Адн» дейилмиш мангу жаннатда аҳли жаннат ва Парвардигорининг орасида кибриё ридосигина бўлур» (Муттафақун алайҳ).
Кейин жаннат эшикларини тасаввур қил. Уларнинг сони тоатингга яраша. Яъни, қайси мўминнинг Аллоҳ таолога итоати кўп бўлса, унга очиладиган жаннат эшиклари ҳам шунчалик кўп бўлади. Жаҳаннам эшикларининг сони ҳам кишининг маъсиятига мувофиқ бўлади. Яъни, инсон Аллоҳ таолога қанча кўп итоатсизлик қилса, унга шунча кўп дўзах эшиклари очилади.
Абу Ҳурайра Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бундай деганларини ривоят қилади: «Кимки Аллоҳ йўлида ўз молидан бир жуфт нарсани инфоқ қилса, у жаннатнинг барча эшикларидан чорланади. Жаннатнинг саккизта эшиги бор. Кимки аҳли намоз бўлса, «Бобус солат» (Намоз эшиги)дан, рўза аҳли «Бобус сиям» (Рўза эшиги)дан, аҳли садақа бўлса, «Бобус садақа» (Садақа эшиги)дан, аҳли жиҳод бўлса, «Бобул жиҳод» (Жиҳод эшиги)дан ичкарига чорланади». Шунда Абу Бакр розияллоҳу анҳу:
– Аллоҳга қасамки, бу эшикларнинг биттасидан чақирилган киши нажот топади. Жаннат эшикларининг барчасидан чорланадиган киши ҳам борми?
– Ҳа, сен ўшалардан бири бўлишингни умид қиламан, дедилар Набий алайҳиссалом» (Муттафақун алайҳ).
Осим ибн Замра Али каррамаллоҳу важҳаҳудан ривоят қилади: «Ҳазрати Али дўзахни эслатди. Шундай бир қўрқинч билан эслатдики, унинг даҳшатидан ҳозир қўрқинчдан бошқаси хотиримдан кўтарилди. Кейин шу оятни ўқиди: «Парвардигорларидан қўрққан зотлар эса тўп-тўп ҳолда жаннатга киритиладилар. Қачонки улар дарвозалари очилган ҳолдаги (жаннатга) келиб етганларида ва унинг қўриқчилари: «Сизларга тинчлик-омонлик бўлсин! Хуш келдингиз! Бас, унга мангу қолгувчи бўлган ҳолларингизда кирингиз» деганларида (улар беҳад шодланурлар)» (Зумар, 73-оят).
Сўнгра кейинги чашмага бориб, у билан покланадилар. Уларга неъматлар жилваси ёғилади. Бадандаги туклардан мудом хуш бўйлар таралади. Сочлар гўё атирли мой сурилгандек бир текис, тартибли. Кейин улар жаннатга етиб келадилар. Жаннат қўриқчилари уларга: «Сизларга тинчлик-омонлик бўлсин! Хуш келдингиз! Бас, унга мангу қолгувчи бўлган ҳолларингизда кирингиз» – дейишади.
Сўнг вилдон – мангу ёш болалар уларни қарши олишиб, атрофида айланишади, бамисоли, дунё болалари узоқ вақт кўрмаган яқинларини соғинч билан кутиб олиб, атрофида айланишганлари каби. Улар аҳли жаннатга: «Қувонинг, шодланинг! Қаранг, Аллоҳ таоло сизга шунчалик неъматни ато қилибди!» – дея суюнчилашади».
Ровий дейди: «Мангу ёш болалардан бири жаннат аҳли завжаларидан бўлган оҳу кўз ҳурлардан бирига: «Фалончи келди!» деб у жаннатийнинг дунёда чақирилган исмини айтади. Шунда оҳу кўз ҳур:
– Сен уни аниқ кўрдингми? – деб сўрайди.
– Ҳа, аниқ кўрдим, мана у изимдан келяпти, – дейди у. Ўшанда у ҳур севинчдан шу даражада енгиллашиб кетадики, бир зумда жаннат эшиги бўсағасида ҳозир бўлади. Жаннатий банда ўз масканига етиб, маржонлардан иборат соҳил устига қурилган қизил, сариқ, яшил каби турфа рангда товланаётган кўшкка назари тушади. Бошини кўтариб, чақмоқдан чақнаётган кўшкнинг шифтига аста қарайди. Агар Аллоҳ таолонинг тақдири бўлмаганида бу ёрқинлик унинг кўзини кўр қилган бўлар эди. Кўзини шифтдан олар экан, қошида завжаларини, булоқ бўйига қўйилган қадаҳларни, тизиб қўйилган ёстиқларни ва тўшалган гиламларни кўради. Сўнгра уларга суяниб: «...Бизларни бу (неъматларга) йўллаган Зот-Аллоҳга ҳамду сано бўлгай. Агар бизни Аллоҳ ҳидоят қилмаганида ҳаргиз йўл топа олмас эдик...» – дейди (Аъроф, 43-оят).
Кейин мунодий нидо қилади: «Мангу ҳаётсиз, ҳаргиз ўлмайсиз. Доимо бунда муқимсиз, ҳеч қачон кетмайсиз. Ҳамиша саломатсиз, ҳеч қачон хасталанмайсиз».
Расули акрам алайҳиссалом дедилар: «Қиёмат куни жаннат эшиги олдида ҳозир бўламан, унинг очилишини сўрайман. Шунда жаннат қўриқчилари:
– Ким у? – дейди.
– Муҳаммад! – дейман.
– Сиздан олдин бирорта кишига эшикни очмасликка буюрилган эдим, – дейди у» (Муслим ривояти).
Жаннатдаги кўшклар, у ерда даражаларнинг фарқланиши тўғрисида ҳам фикр эт. Чунки, охират даража жиҳатидан энг юксак, афзаллиги жиҳатидан энг улуғ мезондир. Одамлар тоатларнинг зоҳирий кўринишида ва ботиний хулқда бир-биридан фарқлангани каби амалларига кўра тақдирланишда ҳам фарқланадилар. Агар юксак даражаларни кўзлаётган бўлсанг, жидду жаҳд қил, токи Оллоҳ таолога итоат қилишда ҳеч ким сендан ўзиб кетолмасин. Ахир, Оллоҳ таоло айни шу майдонда сенга мусобақа ва рақобатни буюрган-ку!
«(Эй инсонлар), Парвардигорингиз томонидан бўладиган мағфиратга ҳамда Оллоҳ ва Унинг пайғамбарларига иймон келтирган зотлар учун тайёрлаб қўйилган, кенглиги осмон ва ер кенглиги каби бўлган жаннатга шошилингиз...» (Ҳадид, 21-оят).
«У (май)нинг муҳри мушк бўлур. Бас, баҳслашгувчи – мусобақа қилгувчи кишилар (мана шундай мангу неъматга етиш йўлида) баҳслашсинлар – мусобақа қилсинлар» (Мутаффифун, 26-оят).
Ажабо! Яқинларинг ё қўшниларингдан бирортаси бойиб кетса ёки иморатини баланд қилиб кўтарса, сиқиласан, қийналасан. Ҳасад туфайли ҳаётинг аччиқ зардобга айланади. Лекин энг олий қароргоҳда, жаннатда шундай яқинларинг ёки қўшнилар борки, улар ўз фазилатлари билан аллақачон сендан ўзиб кетди. Бу фазилатларга дунё ва ундаги жамики нарсалар ҳам бас келолмайди.
Абу Саид Худрий Пайғамбар алайҳиссаломнинг шундай деганларини ривоят қилади: «Устма-уст, даражама-даража жойлашган кўшк аҳли жаннатийларга, бамисоли узоқ уфқларда мағрибу машриққа сочилиб, бир-бири билан мусобақалашаётган юлдузлардек бўлиб кўринади.
– Эй Оллоҳнинг расули, улар пайғамбарлардан ўзгаси етолмайдиган манзилми? – дея сўрашди.
– Жоним измида бўлган Зотга қасамки, у Оллоҳга иймон келтирган ва мурсалларни тасдиқлаган кишиларнинг манзилларидир» (Муттафақун алайҳ).
Расули акрам бу ҳақда яна шундай деганлар: «Жаннатдаги баланд даража эгаларини улардан қуйидагилар худди осмон уфқларида порлаган юлдузларни кўргандай кўрадилар. Абу Бакр ва Умар шулардандир...» (Термизий ривояти).
Жобир Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бундай ривоят қиладилар: «Пайғамбар алайҳиссалом бизга:
– Сизларга жаннат кўшкларининг хабарини берайми? – дедилар.
– Ота-онамиз Сизга фидо бўлсин, ё Аллоҳнинг расули, хабарини беринг, – дедик.
– Жаннатда ҳамма томони гавҳардан бунёд қилинган кўшклар бор. Бу кўшклар шу даражада шаффофки, ташқарисидан ичи, ичидан ташқариси кўриниб туради. Кўшк ичкарисида на кўз кўрган, на қулоқ эшитган, на инсон хотирига келган бир неъмат, туганмас лаззат, адоқсиз сурур бор, – дедилар.
– Ё Аллоҳнинг расули, бу кўшклар ким учун ҳозирланган? – сўрадим.
– Шундай бир киши учунки, у саломни ёяди, таом едиради, давомли рўза тутади, тунда одамлар уйқуга ғарқ пайтда намоз ўқийди, – дедилар.
– Ё Аллоҳнинг расули, буларни ким бажара олади? – дедик.
– Умматим бу ишларни бажаришга қодир. Улар ҳақида сизларга хабар берайинми? Ким биродарига йўлиққан пайтда салом берса ё алик олса, демак у саломни ёйган бўлади. Кимки аҳли оиласини тўйгунча озиқлантирса, таом едирувчилар жумласидан бўлади. Кимки рамазон ойида ва ҳар ойнинг уч кунида рўзадор бўлса, давомли рўза тутган ҳисобланади. Кимки хуфтон ва бомдод намозини жамоат билан адо қилса, тунда одамлар яъни, яҳудийлар, насоралар ва мажусийлар уйқуда пайтда намоз ўқиган бўлади, – дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам» (Абу Наим ривояти).
Аллоҳ таолонинг: «...абадий жаннатлардаги покиза масканларга киритур» (Саф, 12) ояти ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўрашди. Расули акрам дедилар: «Покиза масканлар – маржонлардан бунёд қилинган қасрлардир. Ҳар бир қасрда қирмизи ёқутдан бўлган етмишта ҳовли, ҳар ҳовлида яшил зумраддан бўлган етмишта уй, ҳар уйда бир тахт, ҳар тахтда барча ранглардан уйғун етмишта тўшак, ҳар тўшакда оҳу кўзли ҳурлардан бир жуфти ҳалол бор. Ҳар уйда етмишта дастурхон, ҳар дастурхонда етмиш хил таом бор. Ҳар уйда етмишта ходима бор. Мўмин кишига ҳар куни эрталаб шундай бир қувват бериладики, кун давомида ходимларнинг барчаси билан қўшилишга қодир бўлади» (Абу Шайх ривояти).
Абу Ҳомид Ғаззолий "Иҳё улумуд дин (Сўнгги манзил зикри)" китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа