بسم الله الرحمن الرحيم
الْحَمْدُ لِلَّهِ، وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى سَيِّدِنَا رَسُولِ اللَّه، وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ وَمَنْ تَبِعَهُمْ بِإِحْسَانٍ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ أَمَّا بَعْدُ
Ҳурматли жамоа! Маълумки, хулқ-атвор инсонга умр бўйи ҳамроҳ бўлади ва унинг охиратдаги даражаси қандай бўлиши, жамиятда ўз ўрнини топишида муҳим аҳамият касб этади. Яхши хулқлар сабабли киши катта ютуқларга эришса, ёмон хулқлар доим унинг оёғига “кишан” бўлади.
Динимизда мақталган хулқлардан бири камтарлик бўлиб, унинг зидди кибру ҳавога берилишдир. Кибр – ўзини ўзгалардан устун кўришдир. Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг таъбирлари билан айтганда: “Кибр – ҳақни инкор қилиш ва одамларни камситишдир (Имом Муслим ривоятлари). Кибр энг зарарли қалб касалликларидан бири бўлгани учун уни даволашга динимизда катта эътибор қаратилган.
Кибрнинг энг ёмони Аллоҳ таолонинг динига ва унинг оятларига қарши қилингани, кибр билан унинг ибодатидан юз ўгирилганидир. Биринчи содир бўлган гуноҳ кибр сабабли эди. Иблис у сабабли Аллоҳ таолонинг буйруғидан юз ўгирди. Одам алайҳиссаломга таъзим бажо келтирмади, ўзини одамдан устун ва афзал деб билди. У ўзининг асли оловдан яратилгани билан кибрланди, Одам алайҳиссаломнинг асли тупроқ экани сабабли уни хор деб билди. Ваҳоланки, уни вазифаси Аллоҳ таолонинг буйруғига итоат қилиш эди. Бу ҳақда Қуръони каримда шундай дейилади:
قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ
яъни: “(Аллоҳ) айтди: “Сенга буюрганимда сажда қилишингга нима монелик қилди?” У деди: “Мен ундан яхшиман, мени оловдан яратгансан. Уни (Одамни эса) лойдан яратдинг”. (Аллоҳ) айтди: “Ундан (жаннатдан) чиқ! У ер (жаннат)да сенга такаббурлик қилишинг жоиз эмас. Бас, чиқ! Албатта, сен (энди) ҳақирлардандирсан” (Аъроф сураси 12-13-оятлар).
Энди асли бир ота-онадан тарқалган инсонлар мол-дунёси, мансаби, обрў эътибори ва насли-насаби сабаб ўзгалардан ўзини юқори олиши, бошқаларни ерга уриб кибрланиши Иблиснинг кибрланишига ўхшашдир.
Барча пайғамбарларга уларнинг қавмидаги мутакаббир инсонлар қарши чиқишган. Пайғамбаримиз аллайҳиссаломга ҳам аксарият Макка мушрикларининг катталари қарши чиқишди. Уларга Исломдаги адолат, тенглик ва оддий одамлар билан бир сафда туриш жуда оғир ботарди. Бунга кибрлари йўл бермасди. Демак, кибр инсонни ҳақиқатни инкор қилишга етаклайди.
Аллоҳ таолога имон келтиришдан кибр қилган ва Пайғамбаримиз алайҳиссалом келтирган динни ёлғонга чиқарган одам абадий бадбахтликка маҳкум бўлиши ояти карималарда баён қилинган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай дейди:
وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآَيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
яъни: “Оятларимизни ёлғонга чиқарган ва улардан (ўзларини юқори тутиб) кибр қилганлар – ана ўшалар дўзах аҳлидирлар. Улар у ерда мангу (қолувчи)дирлар” (Аъроф сураси 36-оят).
Аллоҳ таоло Исро сурасида бандаларини бир нечта катта гуноҳлар: исроф, бахиллик, болаларни камбағалликдан қўрқиб ўлдириш, зино, одам ўлдириш, етимни молини ейиш, тарозудан уришдан қайтариб, уларнинг охирида ер юзида кибрланиб юришни ҳам санайди. Бу ҳақда Қуръони каримда шундай дейилади:
وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولً كُلُّ ذَلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهً
яъни: “Ер юзида кибр-ҳаво билан юрма! Чунки асло ерни тешиб кира олмайсан ва бўй-бастда тоғларга ета олмайсан. Буларнинг барча ёмонлари Парвардигорингиз наздида макруҳ бўлган гуноҳ(лар)дир” (Исро сураси 37-38-оятлар).
Қуръони каримда зикр қилинишича солиҳ банда Луқмони ҳаким ўғлига камтар бўлиш, ер юзида кибрланиб юрмасликни тавсия қилганлар. Мутакаббирларни Аллоҳ таоло севмаслигини билдирганлар. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай дейди:
وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ
яъни: “Одамларга (кибрланиб) юзингни буриштирмагин ва ерда керилиб юрмагин! Чунки, Аллоҳ барча кибрли, мақтанчоқ кимсаларни суймас” (Луқмон сураси 18-оят).
Пайғамбаримиз алайҳиссалом ҳам ҳадиси шарифларида бизни кибрнинг катта гуноҳлигидан огоҳлантирганлар. У зот саллаллоҳу алайҳи васаллам кибр ҳақида шундай дейдилар:
﴿احْتَجَّتِ الجَنَّةُ والنَّارُ فقالتِ النَّارُ فِيَّ الجَبَّارُونَ وَالمُتَكَبِّرُونَ. وَقَالتِ الجَنَّةُ: فِيَّ ضُعَفَاءُ النَّاسِ وَمَسَاكِينُهُمْ، فَقَضَى اللهُ بَيْنَهُمَا: إنَّكِ الجَنَّةُ رَحْمَتِي أرْحَمُ بِكِ مَنْ أشَاءُ، وَإنَّكِ النَّارُ عَذَابِي أُعَذِّبُ بِكِ مَنْ أشَاءُ، وَلِكلَيْكُمَا عَلَيَّ مِلْؤُهَا﴾ (رواه الامام المسلم عن أَبي سعيد الخدري رضي الله عنه)
яъни: “Жаннат ва дўзах ўртасида мунозара бўлди. Дўзах: “Жабр қилувчилар ва мутакаббирлар мендадир”, – деди. Жаннат: “Одамларнинг заифлари ва мискинлари мендадир”, – деди. Аллоҳ таоло уларнинг ўртасида ҳукм чиқариб шундай деди: “Сен жаннатсан, менинг раҳматимсан, сен билан хоҳлаган кишиларимга раҳм қиламан. Сен дўзахсан, сен билан хоҳлаган кишиларимни азоблайман. Сизларни ўзим тўлдираман”” (Имом Муслим ривоятлари).
Ҳадиси шарифларда зикр қилинишича киши доимо ўзини ўзгалардан устун қўяверса, мутакаббир одамлар сафига ёзиб қўйилади ва дунё охиратда улар олган жазоларни олади. Бу ҳақда Пайғамбаримиз алайҳиссалом шундай дейдилар:
﴿ لاَ يَزَالُ الرَّجُلُ يَذْهَبُ بِنَفْسِهِ حَتَّى يُكْتَبَ في الجبَّارِين ، فَيُصيبَهُ مَا أصَابَهُمْ﴾
(رواه الترمذي عن سَلَمةَ بنِ الأكْوَعِ رضي الله عنه)
яъни: “Киши ўзини ўзгалардан устун қўяверади, қўяверади, ҳатто жабр қилувчилар сафига ёзилади. Сўнгра уларга етадиган жазолар унга ҳам етади” (Имом Термизий ривоятлари).
Пайғамбаримиз алайҳиссалом кибрни тарк қилиш ва камтарликда чиройли ўрнак эдилар. У зот Аллоҳ таолонинг севимли пайғамбари бўлсаларда, мартабалари жуда юксак экани маълум бўлсада, ҳеч ўзларини ўзгалардан устун олмаганлар. Фазилатларини айтиш зарур бўлган ўринларда ҳам, “Бу билан фахрланиш йўқ”, деб қўярдилр. Саҳобийлардан бойларими ё камбағалларими бир таомга чақирсалар рад қилмас эдилар. Ўзларини хизматларини ўзлари қилар эдилар, ибодатларда ўзгалардан ёрдам олмасдилар. Кимни кўрсалар унга биринчи бўлиб салом берардилар. Заиф ва қарияларни аҳволига риоя қилардилар. Ҳеч қачон ўзлари учун қасос олмас, ғазабланмас эдилар. Уларнинг ғазабланиши шариат ҳукмлари паймол бўлганда бўларди. У зотга лойиқ уммат бўлиш учун биз ҳам бу хислатлардан ўрнак олишимиз, У зотнинг йўлларини тутишимиз керак.
Кибр қалбга кириб қолса, ундан қутилиш қийин бўлади. Шунинг учун у кирадиган йўлларни ёпиш осонроқдир. Кибрни даволаш йўллари қуйидагилар:
Кибрнинг бандага бир қанча зарарлари бор:
نَارُكُمْ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِينَ جُزْءًا مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ كَانَتْ لَكَافِيَةً قَالَ فُضِّلَتْ عَلَيْهِنَّ بِتِسْعَةٍ وَسِتِّينَ جُزْءًا كُلُّهُنَّ مِثْلُ حَرِّهَا ﴾ (رواه الامام البخاري عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ)﴿
яъни: “Бу оловларингиз жаҳаннам оловининг етмишдан бир қисмидир”. Одамлар: “Эй, Аллоҳнинг Расули! Шу оловни ўзича бўлса ҳам етарли эди”, – дейишди. У зот: “Унга олтмиш тўққиз қисм зиёда қилинди. Ҳар бир қисмнинг иссиқлиги у(дунё олови)нинг иссиқлигичадир” (Имом Бухорий ривоятлари).
Яна баъзи ўзидан “олим” ясаб олиб: “Улар ҳам илм кишилари, биз ҳам илм кишилари”, – деб, барча ислом уммати бир овоздан қабул қилган Аҳли сунна вал жамоанинг фиқҳий мазҳабларини, Аҳли суннанинг эътиқодини бир жойга йиққан, китоб ҳолига келтирган Имоми Мотуридий ва Имом Ашъарийларни инкор қилиш, адашганга чиқариш ҳам, айни кибрнинг ўзидир. Чунки бу қуёшданда равшанроқ бўлган ҳақиқатни инкор қилишдир. Бундай кибрнинг ҳам натижаси аянчлидир. Чунки бу жамоатдан ажралиш бўлиб, ким жамоатдан четланса, дўзах томонга четланган бўлади.
Аллоҳ таоло барчамизга чиройли хулқлар билан хулқланишни насиб қилсин! Кибрдан узоқ бўлиш, камтарликни лозим тутишни ўзи осон қилсин!
Оммавий ахборот воситаларидаги ахборот оқимида тез-тез кўзга ташланаётган салбий қарашлар, худбин ўй-фикрлар, ижтимоий муҳитда учраётган айрим муаммолар хусусидаги бўрттиришлар урчигандан-урчиб бораётган бир паллада бу савол, ўта кескин туюлар, эҳтимол. Аммо хулоса чиқаришга шошилмай, мавжуд манзарага холис кўз билан қараб, бир қанча саволларга жавоб излаб кўриш лозим. Аминмиз-ки, шу юрт учун бефарқ бўлмаган, ўз халқининг тақдири учун энг аввало ўзини масъул деб билган барча зиёлиларимизнинг ҳам бу борада ўз айтар сўзи бор. Тириклик ташвишидан бир муддат тин олиб, шу мулоҳазаларга ҳам қулоқ тутиш вақти етди. Сабрингизни синаш ниятимиз йўқ аммо гапни узоқроқдан бошлаймиз...
Ахборот тарқатишнинг бугунги манзараси қай ҳолда?
ОАВ нималарни бой беряпти?
Газеталар, журналлар ҳатто телерадиоканаллар ҳам ахборот етказишда биринчи навбатда тезкорликни, аниқликни, ундан сўнгра холисликни бой бериб бўлганига анча бўлди. Таҳлил эса, “тик-ток”чи авлодга эргашиш керак экан”, деган хулосага келиб қолаётганлар ёки дунё ишларига қариган мушукдай бепарво бўлиб, лоқайд қўл силтаб қўяётган “кайвони”лар сабаб ачинарли аҳволга тушиб қолган.
Кимга бой беряпти?
Енгил-елпи ўйлайдиган, эволюциядан кўра, революцияни афзал деб ҳисоблайдиган, “алифни калтак деёлмайдиган”, адабий тилни ўзлаштирмаган, ўзларининг таъбирлари билан айтганда “публикага ўйнайдиган”, моддий манфаат йўлида на халқ, на миллат, на давлатни юз хотир қилмайдиган, китоб ўқиш ҳақида жимжимадор сўзлар айтишни қотирса-да амали бўлмаган, “нуфуз” сўзи билан “нуфус” сўзининг фарқига бормайдиган, бирор-бир ёмон хабарни тарқатиш, масалан ўз жонига қасд қилиш ҳақидаги хабар, айни вақтда унинг тарғибига хизмат қилиши мумкинлигини ҳисобга олмайдиган қўштирноқ ичидаги ҳамкасбларга бой берилмоқда.
Бу борада ижобий ечим борми?
Аввало бир нарсани тан олайлик: ахборот технологияларининг бугунги ривожи бирор-бир воқеа-ҳодисани тезлик билан жамоатчиликка етказишда чиндан беқиёс. Интернет алоқаси, ижтимоий тармоқлар, замонавий смартфонлар оммавий ахборот воситалари учун янада қулай имкониятларни туғдирган. Тезкор ахборот тарқатиш борасида жуда қисқартириб айтганда битта мухбир, битта телеоператор, битта монтажчи, битта муҳаррирнинг ишини қўлида смартфон тутган бир киши бемалол бажараётгани ҳам бор гап.
Бу эса, асли касби масхарабозлик аммо даромади сабаб, бирор-бир ижтимоий тармоқда ўз саҳифасини очиб олган айрим учарларга қўл келмоқда.
Ахборот тарқатишдаги назорат эса, ҳавас қиларли аҳволда эмас. Шу боис, бундай тоифалар маълумотни текшириш, унга аниқлик киритиш, сабабини ўрганиш борасида ўйлаб ҳам ўтирмаяпти. Фалон жойда етти киши томонидан зўрланганини айтган, ўзини томдан ташлаб жонига қасд қилган кимсалар ҳақидаги “дод-вой”ларни ёзиб олиб, бемалол шов-шув кўтариб юришибди. Юзсизлик шу даражада-ки, зўрланганлик ҳақидаги даъволар туҳмат бўлиб чиққанда ҳам шошқалоқлик билан тарқатилган ахборот учун узр сўралмайди. Нотўғри ахборот тарқатганлик учун жазоланганиниям эшитмайсиз. Аввал бегуноҳ етти эркакни элга шарманда қилиб обуначилар сонини орттирган бўлса, кейин туҳмат қилган келинчакни сазойи қилиб яна ахборот тарқатаверади. Ўз аудиторияси сонини ошириш дардида бўлган бошқа норасмий ахборот манбалари ҳам, бундай хабарларни ҳеч пайсалга солмай тарқатишга қўшилгани натижасида эса, ахборот майдонида шундай талотўп юзага келади-ки, ўзини расмий, профессионал, холис ахборот манбаи сифатида тақдим этувчиларнинг ўша мавзуда тайёрлаган чинакам холис ахбороти ҳам бу шовқин-сурон ичида қулоққа етиб бормай жон беради.
Бундай ҳодисаларга ҳар биримиз гувоҳмиз. Ўзимизга яраша хулосамиз ҳам бор: ҳа, расмий ахборот манбаларида тезкорлик етишмаяпти. Мутасаддилар бу борада албатта чора кўриши шарт. Йўқса, “ҳақиқат ковушини кийгунча, ёлғон ялангоёқ дунёнинг ярмини айланиб чиқаверади”.
Баҳона изловчиларга айтилар сўз!
Аввалдан айтиб қўяйлик, бу қисмдаги мулоҳазалар фақат телеканаллар билан радиоканалларга тааллуқли.
Ахборот йўналишида фаолият кўрсатаётган журналистни жуғрофий майдонлар эмас, ахборот ҳудудлари қизиқтириши лозим. “Мавжуд моддий-техника базаси эскирган”. “Мамлакатнинг ҳар бир пучмоғида фаолият юритадиган ходимлар йўқ”. “Бунча сондаги ходимларни сақлашга маблағ етишмайди”, деб ёзғиришни бас қилиб, имкон излаган маъқул. Улар етарли.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 июнда эълон қилинган “Оммавий ахборот воситалари мустақиллигини таъминлаш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари ахборот хизматлари фаолиятини ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қароридан сўнг бутун мамлакатдаги деярли барча ташкилотлар ва муассасаларда ҳатто хусусий тармоқ йўналишида фаолият юритаётган субъектларда ҳам ахборот хизмати ташкил этилиб, Матбуот котиби лавозими жорий этилган.
Турли баҳоналарни рўкач қилиб тезкор ахборот тарқатишни пайсалга солаётган ҳамкасблар учун энг аввало мана шу омил улкан имконият, аслида. Қолаверса, норасмий ахборот манбалари ахборот тарқатишда фойдаланаётган матоҳ – техник жиҳатлари тасвирга олиш ускунаси билан баробар, ҳатто зиёда бўлган смартфонлар ҳамманинг қўлида бор.
Унутмайлик, смартфон айни вақтда тасвирга олиши, овоз ёзиши, монтаж қилиши ҳатто тўғридан-тўғри эфирга узатишни таъминлаши мумкин. “Шунча гапни ёзяпти, буни ўзи синаб кўрган эканми”, деган мулоҳазага бораётган бўлсангиз, айтиб қўяйлик, албатта синаб кўрганмиз.
Газета журналларчи?
Фикри ожизим: технологик тараққиёт туфайли, босма оммавий ахборот воситаларининг тезкор хабар тарқатишдаги самарадорлиги тўлиқ йўққа чиқди. Шунинг учун бугунги газеталарда “Фалон масканда фалончи билан бўлиб ўтган ижодий учрашувдаги фикр-мулоҳазалар ва куй-қўшиқлар жамланганларда улкан таассурот қолдирди”, деган мазмундаги хабарлар вақтни ҳам, пулни ҳам ҳавога совуришдай гап.
Шунинг учун ўқирманлар газетани ҳам, журнални ҳам тезкор хабар манбаи сифатида кўрмайди. Ахир, қўлидаги смартфонга бир нигоҳ ташлаганда нафақат юртимизда, балки бутун дунёда содир бўлган кўплаб ҳодисалардан жуда кам харажат ҳисобига хабардор бўлиш имкони мавжуд.
Босма ОАВ хабар тарқатмасин...ми?
Шундай бўлгани маъқул. Хабар тарқатишни электрон ОАВ давом эттиргани самаралироқ. Ҳар қанча важ келтирмайлик, буни ҳаёт исботлаб бўлди. Аммо бу босма оммавий ахборот воситалари жамият ҳаётида ўз ўрнини йўқотди, дегани эмас. Нега-ки, хабар жанридан ташқари таҳлилий хабар жанри ҳам бор. Қолаверса, тафсилотлар ҳам. Босма оммавий ахборот воситалари таҳлилий хабарлар, мақолалар, чизгилар, танқид ва суҳбатлар йўналишида ҳали ҳам пешқадам бўлиши мумкин.
Нимага эътибор қаратган маъқул?
“Жадид”, “Маърифат”, “Ишонч”, “Миллий тикланиш”, “Йигирма биринчи аср”, “Адолат” сингари газеталарида таҳлилий материалларга алоҳида эътибор қаратилаётгани таҳсинга сазовор. Эҳтимол, биз кузатиб бормайдиган бошқа газеталарда ҳам бу борадаги ишлар сустлашмагандир.
Бугунги газетанинг ҳам, журналнинг ҳам ахборот оқимидаги энг катта вазифаси ўқирманларнинг таҳлилий материалларга бўлган эҳтиёжини бартараф этиш эканлигини даврнинг ўзи кўрсатяпти. Айрим газеталарнинг имкон қадар қисқа, тўмтоқ, мақсад ойдинлашмаган мақолалар беришга ҳаракат қилиши, баъзи газеталар ва журналларнинг интернетдан олинган материаллар ҳисобига тўлдирилиши ҳам кулгили, ҳам аянчли.
Кулгилиги шунда-ки, интернетда чиққан заҳоти минглаб, эҳтимол миллионлаб ўқирманлар ундан аллақачон воқиф бўлиб бўлган улгурган материални газетага қўйиш, жуда юмшоқ қилиб айтганда тентаклик.
Аянчлилиги шунда-ки, демак бу таҳририятда хизмат қилаётган, оғзини тўлдириб журналистман, деб лоф ураётган кимсаларда лоқайдлик пайдо бўлган. Салмоқлигина пул тўлаб газета ё журналига обуна бўлган мухлисга бунинг эвазига қандай ахборот берилаётгани унга қизиқмас. Фожиа ҳам шунда, асли. Раҳматли устозимиз Маҳмуд Саъдий “Лоқайдликни кечириш мумкинмас, айниқса, қўлига қалам тутган кишининг лоқайдлигини” дерди.
Бир сафар устоз Абдулла Аъзам билан илмий-методик, маънавий-маърифий, ижтимоий-сиёсий мавзулардаги журналлар хусусида суҳбатлашиб қолдик. Ўша вақтларда у кишига “Фан ва турмуш” журналининг мазмунини янада яхшилаш борасида кўмаклашиш топширилган экан.
– Интернетда чиққан материаллардан ҳам фойдаланиш керак, – деб маслаҳат берган бўлди ҳамсуҳбатлардан бири.
– Ғалати-ку, – деди бу гапга жавобан устоз. – Агар хорижий интернет сайтларини, телеканалларини ёки радиоканалларни эшитиб, кузатиб борсангиз, “фалон нарса ихтиро қилинди, мана бу илмий ҳодиса сабаби аниқланди, деб хабар бермоқда “Lancet” ё “Nature” журнали”, деб гапиришади. Бу нимани англатишини биласизми?
Газеталар ҳам, журналлар ҳам ўз йўналишида, илмий ёки таҳлилий материалларни “овлаш”да қатъий ҳаракат қилса, ахборот тарқатишда энг тезкор бўлган интернетдан “гап олиб” ўтирмаслигини англатади.
Устоз бу борада ҳақ эди.
Бу гапларнинг ёшларга нима алоқаси бор?
Аниқ жавобларга ўтишдан аввал «Келажак ёшлар қўлида, ёшларчи?..» деб бош сарлавҳада қўйилган саволга жавоб берайлик.
Аслида ёшлар ўз оиласи, ота-онаси, устозлари қўлида бўлиши лозим. Афсуски, минглаб чақирим масофаларни яқинлаштирган техник тараққиёт, устоз билан шогирднинг, ота-она билан фарзанднинг орасидаги масофани кун сайин узоқлаштириб юборяпти. Муболаға билан айтганда, бир дастурхон атрофида смартфон титкилаб ўтирган ота-боланинг бири Ғарбда бўлса, иккинчиси хаёлан Шарқда кезади. Дилдан суҳбат қуриш, боланинг ўқиши, ўзлаштириши, унга тарбиявий ўгит бериш, ўз ҳаётий тажрибасидан келиб чиқиб унга ниманидир ўргатиш отанинг ё онанинг хаёлида йўқ. Чунки, икки кўзи ҳам, бутун хаёли ҳам қўлидаги ахборот қутиси билан банд.
Фарзандда ҳам шу аҳвол…
Бу ҳол ҳатто муҳтарам Президентимизда ҳам хавотир уйғотгани учун, 2021 йили маънавий-маърифий ишлар таъсирчанлигини янада ошириш борасида ўтказилган йиғилишда: “Бугун болаларимизни мактаб, ота-она ёки институт эмас, аксарият ҳолда қўлидаги телефон тарбияламоқда. Мобил телефон энди оддий алоқа воситаси эмас, кўпинча ёт мафкурани тарқатадиган қуролга айланмоқда.
Маънавиятимизга мутлақо бегона бўлган зарарли ғоялар чегарани бузмасдан, билдирмасдан хонадонимизга, жамиятимизга кириб келяпти. Соат сари эмас, минут сари кириб боряпти. Буларнинг барчаси биз учун огоҳлик қўнғироғи бўлиб янграши зарур”, деган эди куйиниб.
Бугунги аксар оилаларининг бундан-да аниқроқ манзарасини тасвирлаш мушкул. Муҳтарам Президентимизнинг сўзларини инкор этиш, бу борадаги айни ҳақиқатдан кўз юмиш демакдир.
Ахборот оқимида оқиб кетганлар
Бир иш қилинг, на дарсга, на даврадаги суҳбатга, на кўчадаги ҳаракатга, на атрофида ёрдам сўраб термилиб турган нигоҳларга эмас, қўлида тутган смартфонига тикилган йигит ё қизга диққат билан қаранг.
Биласизми кимни кўрасиз?
Оқ-қоранинг, яхши билан ёмоннинг, гуноҳ билан савобнинг, қонун билан тушунчанинг, маърифий фикр билан мутаассибона қарашнинг фарқига бормаган бир ёшнинг ахборот маконида ўз ҳолига ташлаб қўйилганини…
Ҳа, айнан шундай. Адоқсиз ахборот оқимида оқиб кетаётган, ҳатто ғарқ бўлаётганлар улар. Агар бу гаплар лоф бўлганда виртуал диний воизлар таъсирига тушиб мазҳабни тарк этган, тинч юрт туриб, нажотни нотинч макондан қидирган, виртуал қимор ўйнаб улкан офатга йўлиққан, гиёҳвандлар ё ўғрилар, ёки фаҳш ботқоғига ботганлар тузоғига тушиб қолаётган ёшларни учратиш мумкин эмасди. Бугуннинг ҳақиқатига кўра, ёшларга нисбатан олиб борилаётган ахборот хуружига қарши курашиш борасида ташкиллаштирилаётган ишларни янада жадаллаштириш шарт.
Хўш нима қилмоқ керак?
«Бутун дунё кафтда намоён» деган сўз бугунга келиб смартфон мисолида чиройли ташбеҳга эмас, аниқ воқеликка айланди. Бу омилнинг ижобий жиҳатларини санаб ўтирмаймиз. Салбий жиҳатлариниям номма-ном айтиш шарт эмас. У орқали етиши мумкин бўлган зарарлардан қандай сақланиш борасидаги чоралар ҳақида мулоҳаза юритган маъқулроқ.
Кескин чораларга кўникиб қолган айрим кишилар, барчасини бирдан ўчириб қўя қолишни тавсия этишади. Аммо бу тўғри чора эмас. Ахир ахборотни яширган эмас, бошқарган ютади. Демак, ахборот истеъмолини бошқаришни ўрганиш, ахборот манбаларининг халқ манфаатига зид бўлган қадамларини қатъий назорат қилишни фаоллаштиришимиз шарт. Ана шунда мислсиз ахборот оқими қаршисида ожиз қолаётган ёшларга тўғри маънода кўмак бера олган бўламиз.
Салбий ахборот оқимидан қандай ҳимояланиш мумкин?
Аввалдан айтиб ўтиш лозим. Салбий ахборот деганда соғлом маънодаги танқид тушунилмайди. Ёзилганларни ўқиб, яна цензура қилиш тарғиб этилаётган экан-да, деган фикрга бориш хато. Бугунги оммавий ахборот воситаларида танқидга йўл берилмаяпти, деган қарашларга ҳам қўшилмаймиз.
Бугунги жамиятда етарлича, ҳатто керагидан ортиқ тарзда танқид мавжуд. Шу ўринда алоҳида таъкидлаш керак-ки, аксарият танқидлар ортида манфаатлар тўқнашуви ҳам учрайди. Демак, бу нохолис танқид.
Кузатувлар шуни кўрсатади-ки, нохолис танқидда асосан интернет сайтлар, ижтимоий тармоқлардаги айрим саҳифалар ўта фаол. Журналистика соҳасининг асосий мезони бўлган холислик принсипи ҳатто уларга бегона ҳам.
Бугун танқидга нишон бўлмаган бирор бир мансабдор шахс, корхона ё муассаса қолмади ҳисоб. Хориждан туриб, виртуал олам имкониятларидан фойдаланган ҳолда давлат ва жамият арбобларига, диний уламоларга, элнинг обрўли шахсларига қилинаётган туҳматлар адоқсиз.
Энг ажабланарли жиҳати шунда-ки, бу виртуал воизларнинг мухлислари мамлакат ичида ҳам топилади. Хорижликларга бунинг нима қизиғи бор, аслида. Интернет алгоритми шундай-ки, оддийгина битта маъқуллаш – лайк босиш – ўша ахборот манбасининг янада оммалашишига хизмат қилади.
Ватан ҳақидаги салбий материаллар, халқнинг обрўсини туширувчи, олимлар ва уламоларни қораловчи медиа маҳсулотларга лайк босиш шунчаки хайриҳохлик эмас, ўша ёмонликка қўшилиш, уни кимларгадир улашиш эса, ёмонликка далолат қилиш эканлигини ёшларга тушунтиришни ҳалигача эплаб охирига етказа олмадик.
Бу борада энг аввало зиёлиларда, ўқитувчи мураббийларда, кайвонилар ва ота-оналардаги лоқайдлик ҳисси бартараф этилмагунча (бу омилдан фақат шу йўл билан халос бўлиш мумкин) ижобий сўз айтиш амримаҳол.
Энг муҳим масалалардан бири радикал ахборот хуружидан ҳимояланиш
Ҳа, бу чиндан ҳам кун тартибидаги долзарб масала.
Демократик тузумни ҳаром, деб нотинч мамлакатларга бориб ўзларининг “ҳалол” давлатларини тузишни орзу қилган айрим радикал кайфиятдаги ёшларнинг бугуни кишини ўйга толдиради.
Дунёвий давлат тузумидан “қочган” юзлаб, эҳтимол минглаб ёшларнинг ҳаёт шами талотўпларда сўнаётгани эса, чинакам фожиа. Бунинг олдини олишда оммавий ахборот воситалари жонбозлик кўрсатиши, қаламкашлар эса, бу курашни халқ олдидаги бурчи, деб тушунишлари лозим.
Бир мулоҳаза қилиб кўрайлик. Ўзбекнинг буюк алломалари қолдирган нодир қўлёзмалар, илм аҳлини ҳамиша ҳайратга солган илмий обидалар, ҳақни ботилдан, жаҳолатни маърифатдан ажратиб берган таълимотлар исломнинг асл инсонпарварлик моҳиятини англатиш, Имом Мотуридий ва Абу Муъин Насафий каби алломаларнинг ақида борасидаги таълимотининг юзага келиши, Имом Бухорий ва Имом Термизий каби ҳадис илми билимдонлари ёзган асарларининг битилишидан кўзлаган асл мақсад нима эди?
Теран фикрли олимларнинг бундай илмий меросни яратишдан кўзлаган энг улкан мақсади: таркидунёчилик, динда ғулувга кетиб ҳаддан ошиш, ҳақ йўлдаман, деб ўйлаб, аслида жоҳилга айланиб қолиш, ибодат мезонларини унутиш, диний бағрикенглик ва миллатлараро тотувлик масалаларида исломнинг инсонпарварлик таълимотини суиистеъмол қилиш, ноҳақ қон тўкиш, динни тижорат воситасига айлантириш, ундан турли халқлар ва миллатларни сарсон-саргардон этадиган омил сифатида фойдаланишга йўл қўймаслик эмасмиди?
Йўқса, бу илмий обидаларнинг битилишига не ҳожат эди?
Ҳа, бу асарлар, инсон ҳаётини барбод этиш учунмас, уни жаҳолатдан тийишга хизмат қилиши учун битилган. Дунё илмни эгаллаб, касб-ҳунарни тараққий қилдириш, бугунги мўминларнинг бурчи, аслида.
Аллоҳ таоло бандаларига ҳидоят ўлароқ нозил қилган Қуръони каримнинг, “Бақара” сурасининг 256-оятида “Динда зўрлаш йўқ, зеро, тўғри йўл янглиш йўлдан ажрим бўлди”, деб марҳамат қилинади. Бу калима, ислом номи билан хаспўшланаётган ботил ғоялар ва бузғунчи оқимлар таъсирига берилиб қолаётганларимиз учун огоҳлик қўнгғироғи эмасмикан?!.
Комил мусулмон ўз иймони билан, радикал – мутаассиб мусулмон эса, бировнинг иймони билан овора бўлар экан. Доноларнинг бир гапи бор: Аллоҳ ўз иродасини ҳукмрон қилиш учун ер юзидаги яхши одамлардан, ёмон одамлар эса, ўз қарашларини ҳукмрон қилиш учун тангридан фойдаланади.
Тангридан фойдаланаётган ёмон одамларнинг кимлиги кўпчилигимизга маълум, аслида. Халқимизда бир нақл бор: қозонга яқин юрсанг, қораси, ёмонга яқин юрсанг, балоси уради. Бундай кимсалар нафақат орамизда, балки хорижда бўлса ҳам афсуски, уларнинг касофатига қолаётган ёшлар йўқ эмас.
Радикал даъватчиларнинг матн, видео, аудио шаклидаги материалларини қонунга хилоф равишда тайёрлаш, сақлаш, олиб кириш ёки тарқатиш Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг, 184-моддаси 2-қисмида жавобгарлик кўзда тутилган. Ундан кейинги ҳаракатлар эса, жиноий жавобгарликка сабаб бўлади.
Бу Қонун айтаётган сўз.
Нега зиёлиларимиз, журналистлар, жамоатчилик фаолларининг бу борада ёдда қоларли, ёшларга таъсирли сўзларини кам учратамиз? Таҳлилий фильмлар, кўрсатувлар ва эшиттиришлар, мақолалар ва суҳбатлар салмоғи нега кам?..
Чораси бору ижроси йўқ амаллар сабаб…
Ёшлар ахборот уммонида қаровсиз қолдирилмоқда. Пухта таҳлилларга, аниқ далилларга таянган медиа маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми мавжуд талабга жавоб бермаяпти. Ғоявий, мафкуравий бўшлиқ ўрнига кириб келаётган радикализм балосига эшиклар айнан ахборот манбалари орқали очилаётганини тузук-қуруқ ўйлаб кўрмаяпмиз.
Энг ёмони эса, калта ўйлаб, калта ёзувчи «тик-токчи» авлодга эргашиш керак, деган фикрларнинг учраётгани. Айнан шу сабабли, диний, ижтимоий, ҳуқуқий, сиёсий, иқтисодий масалалар борасида умумий вақти бир минутга етмайдиган роликлар яратила бошланди. Айнан шундай фикрловчилар туфайли, газетадан, журналлардан, радио ва телеканаллардан, интернетдаги турли сайтлардан каттароқ ҳажм талаб қилувчи таҳлилий жанрлар суриб чиқарилмоқда. На мазмун, на мантиқ, на изчиллик, на хулоса тўлиқ бўлмаган бундай медиа маҳсулотларнинг эса, фойдасидан кўра зарари ортиқ.
Бу борадаги вазиятни ўнглаш, радикал диний ғоялар, «оммавий маданият» таъсиридан, ёт одатлар, ананалар, қадриятлар, либосларнинг урфга кириб кетиши ва миллийлик омилларини мавҳ этмасликлари учун энг аввало ахборот майдонини тартибга солиш, ахборот манбаларининг аслида кимга ёки нимага хизмат этаётганини аниқлаш, улар тарқатаётган ҳар қандай ахборот замирида Ватан манфаатига зид бўлган қарашларнинг сингдирилишига йўл қўймаслик учун аниқ ҳаракат қиладиган вақт келди.
Унутмайлик, ёшларни радикал воизлар ва бузғунчи тоифаларнинг ахборот хуружидан ҳимоя қилишимиз шарт. Йўқса, келажакни ишониб қўлларига топширишни ният қилган ёшларимиз, бегона қўллардаги ўйинчоққа айланиб қолади.
Абдуҳамид Мухторов,
Ўзбекистон журналистлар уюшмаси аъзоси,
«Зиё» медиа маркази директори