Islom dini insonlarni ilm olishga targ'ib etar ekan, ilm tahsil qilishni murg'aklikdan boshlashga undaydi. Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning hadislarida “Beshikdan qabrgacha ilm izlang” deyilganda ham, aynan shu ma'no ifodalangan. Qolaversa, yoshlikda olingan ilm toshga o'yilgan naqsh kabidir, degan naql ham bejiz aytilmagan.

Tarixga nazar solsak, dunyoga mashhur allomalarning aksariyati ilm olishni bolalik vaqtlaridan boshlaganlariga guvoh bo'lamiz. Ushbu maqolada islom ma'rifatining hamisha navqiron ekanligi, islom tsivilizatsiyasiga ulkan xissa qo'shgan, ilm va tafakkur bobida bemisl ma'naviy hazina qoldirib ketgan ulug'lar hayotlarining ilk bo'sag'asidayoq olimlik martabasini qo'lga kiritishlarining sir-asrorlari haqida bahs yuritamiz.

Biz yoshlik chog'idayoq ilm sohasida ko'zga ko'ringan ulug' imomlarni hayolimizga keltirsak, ko'z o'ngimizda Islom dinining shayxi, ummatning olimi Imom Molik ibni Anas rahimahulloh (93-179h.) namoyon bo'ladi. U zot ilmni sahobalarning o'quvchilari bo'lmish tobeinlardan olganlar. Yetti yoshlarida ilm olishni boshlab, o'n etti yoshga etganlarida shar'iy ilmlardan dars berish va fatvo berish darajasiga erishganlar. U zotning dars halqalari kengayib hatto o'zlariga zamondosh bo'lgan ustozlarining halqalaridan ham o'tib ketgan. Qozi Iyoz (544h.da vafot etgan)ning “Tartib ul-madorik” nomli asarida kelishicha: “Sufyon ibni Uyayna shunday deydi: “Molik ibni Anas dars berishni boshlaganida 17 yoshda edi. O'sha paytda ko'plab katta ulamolar hayot bo'lishiga qaramay, imomligi e'tirof etilgan edi”. Ibn ul-Munzir aytadi: “Imom Molik ustozlari Nofe' (Ibn Umarning mavlosi) va Zayd ibni Aslam (136h.da vafot etgan)ning hayotlik chog'larida ham turli xil masalalarda fatvo berar edi. Ayyub Saxtiyoni (131h.da vafot etgan) aytadi: “Men Madinaga Imom Nofe' hayotlik paytida kelganimda Imom Molikning o'z dars halqasi bor edi”. Imom Zahabiy (748h.da vafot etgan) o'zining “Siyar a'lamin nubala” nomli asarida Imom Nofe'ning vafot etgan yili to'g'risidagi ixtilofni zikr qilgach shunday deydi: “Bu boradagi eng to'g'ri ma'lumot shundayki, Imom Nofe'ning vafot etgan sanasi 117-hijriydir”. Imom Zahabiy Imom Molikning yoshlik chog'idayoq ilm peshvosiga aylanganligini ta'kidlab shunday deydi: “Imom Molik 10 yoshidan o'tganidan fiqh ilmini o'rgandi, 21 yoshga etganida shar'iy ilmlardan dars berish va fatvo berish martabasiga erishdi. U yosh yigit bo'lishiga qaramasdan, undan ko'plab insonlar hadis rivoyat qildilar. Abu Ja'far Mansur (158h.da vafot etgan) va undan keyingi Halifalarning davrida er yuzining turli mintaqalaridan talabalar uning odiga ilm olish uchun keldilar. Halifa Rashidning davrida esa uning talabalari nihoyatda ko'payib ketdi. Imom Molik biz yuqorida keltirgan tartibga ko'ra ilm ahlidan iborat mashoyixlarning ijozatini qo'lga kiritgandan keyingina fatvo berishga kirishdi. Bu to'g'risida Hatib Bag'dodiy (463h.da vafot etgan) o'zining “Al-Faqih val-mutafaqqih” asarida Imom Molikdan shunday so'zni keltiradi: “Imom Molik aytadi: “Men to 70ta shayx mening fatvo berishga munosib ekanligimga guvohlik bermaguncha fatvo berishni boshlamadim”. Imom Zahabiyning keltirishicha, Imom Molik o'zi haqida shunday deydi: “Men biror fatvo borasida o'zimdan olimroq kishidan meni shu fatvoga munosib ko'rasizmi deb so'ramaguncha javob bermas edim. Men Robi'a ibn Abdurrahmondan va Yahyo ibni Said Ansoriydan so'raganimda ular meni fatvo berishga buyurgan edilar”. Shunda Imom Molikka: “Agar ular sizni fatvo berishdan qaytarganlarida nima qilardingiz?” deb aytildi. Molik: “Unda to'xtar edim. Kishiga to o'zidan olimroq kishidan so'ramaguncha o'zini jonini fatvo berish ishida xatarga qo'yishi mumkin emas”,  deya javob berdi. Imom Molikning ana shu so'zida bir olimning mujtahid ekanligiga ijtihod haqqi va martabasiga ega bo'lgan kishilarning e'tirofi lozim ekanligiga ishora bor. Imom Shotibiy ham o'zining “Al-Muvafaqot” nomli asarida bu masalani olimning ijtihodga haqli bo'lishi uchun lozim bo'lgan shartlardan biri sifatida keltiradi. Qozi Iyoz shunday keltiradi: “Imom Molik aytadi: “Masjidda hadis va fatvo berish uchun o'tirmoqchi bo'lgan kishi shu ishi to'g'risida salohiyat va fazilat egalari hamda masjidda o'z o'rniga ega kishilar bilan kengashmaguncha o'tirishi ravo emas”. Imom Molik bu so'zi bilan o'zining zamoni va makonidagi ilm ahlini nazarda tutgan. Imom Molikda ana shunday fazilatlar mujassam bo'lgani uchun ummat uning ilmini qabul qildi. Hatto uning zamonasida o'zidan ko'ra yoshda ulug'roq kishilar ham undan hadis rivoyat qildilar”.

O'sha davrlarda er yuzining turli mintaqalaridan ko'plab kishilar Imom Molikdan ilm o'rganish uchun kelib, uning beqiyos ilm sohibi ekanini e'tirof etganlar. Misr va Marokashda birdek shuhrat topgan olim Lays ibn Sa'd Al-Forisiy (175h. vafot etgan), Shom diyorining olimi va muftiysi Al-Avzoiy (157h. vafot etgan), Ko'faning eng etuk olimi Sufyon Savriy (161h. vafot etgan), Basra ahlining olimi Sho'ba Ibn Hajjoj (160h. vafot etgan) kabi Imom Molikdan yoshi ulug' bo'lgan imomlar undan ko'plab hadislarni rivoyat qilganlar.

Ilm gurkiragan ana shu davrlardagi boshlang'ich maktablarda yosh bolalarning ilmiy iqtidorini o'stirishga yordam beradigan ma'rifat asoslari o'qitilgan.

Yoshlik vaqtidan olimlik martabasiga etgan ulamolardan yana biri, Imom Muhamma ibn Idris Ash-Shofe'iydir (150-204h.). Imom Shofe'iy  faqirligiga qaramasdan, juda kichikligidan ta'lim olishni boshlagan, etti yoshida Qur'oni karimni to'liq yod olib, o'n besh yoshga kirganida fatvo bera boshlagan. Hatib Bag'dodiy o'zining “Tarixi Bag'dod” kitobida keltirishicha: Imom Ismoil Muzaniy (264h. vafot etgan) shayxi Imom Shofe'iyni shunday deganini eshitgan: “Men etti yoshimda Qur'onni, o'n yoshimda esa “Muvatto”ni yod olganman” (“Muvatto” - Imom Molikning hadislar to'plami).

Imom Shofe'iy faqirlikda katta bo'lgan. Shamsiddin Zahabiyning  “Siyar” kitobida Imom Shofe'iyning o'zi haqida aytgan quyidagi gapi keltiriladi: “Men onamning qaramog'ida yosh etim qoldim, muallimga berish uchun hech narsasi yo'q edi. Men bir muallimga yo'qligida shogirdlariga qarab turishga yordam berish evaziga shogird tushdim”. Yo'qsillik Imom Shofe'iyning iqtidorini, ta'lim olishga bo'lgan ishtiyoqini to'xtata olmadi, natijada u uchinchi hijriy yuz yillik avvalidagi “Mujaddid” hisoblanadi, - deydi Imom Zahabiy.

Muhaddislarning sultoni va imomi, Muhammad ibn Ismoil Buxoriy (194-256 h.) bolaligidan ilm lazzatini totgan zotlardan edi. U o'zi haqida shunday deydi: “Men maktabda, o'n yoshimda ekanimda hadis yodlay boshladim, so'ng o'n olti yoshimda bir necha ilmiy kitoblarni yod oldim, o'n sakkiz yoshimda esa, bir necha kitoblar tasnif qila boshladim”.

Imom Buxoriyning xos kotibi bo'lgan Muhammad ibn Abu Hotim Al-Varroqqa tayangan holda keltirilgan ushbu so'zga quloq solaylik. Varroq Imom Buxoriy haqida “Shamoili Buxoriy” nomli kitob yozgan bo'lib, shunday deydi: “Men Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriydan: hadis to'plashni qanday boshlagan edingiz? - deb so'radim. U kishi shunday javob berdi: “Men boshlang'ich maktabdalik chog'imda hadislarni yod olishni boshladim. O'sha vaqtda o'n yosh yoki undan ham kichik edim. Boshlang'ich maktabdan chiqib Ad-Doxiliy va boshqa ulamolarning darsiga qatnay boshladim”.

Imom Buxoriy aytadilar: “Ad-Doxiliy bir kuni odamlarga dars o'qib berayotib: Sufyon Abu Zubayrdan, u Ibrohimdan rivoyat qilgan, - dedi. Shunda Men: Ey Abu Falon! Abu Zubayr Ibrohimdan rivoyat qilmagan, - dedim. U meni urushib berdi. Men: Agar sizda buning asli bo'lsa unga qarab qo'ying, - dedim. So'ng u ichkariga kirib asliga murojaat qildi va chiqib: Bu qanday bo'ldi, ey bola?!- deb hayron bo'ldi. U, Zubayr ibn Adiy (131h. vafot etgan) bo'lib, u Ibrohim Naxa'iydan (96h. vafot etgan) rivoyat qilgan, - dedim. Shundan keyin u mendan qalamimni olib, kitobidagi xatoni to'g'rilab qo'ydi va to'g'ri aytibsan, - dedi”. Imom Buxoriyning ba'zi do'stlari undan: O'shanda necha yoshda edingiz, deb so'rashganda, u: “o'n bir yoshda edim, o'n sakkiz yoshimni qoralaganimda esa, sahobalar, tobe'inlar va ularning aytgan so'zlari haqida kitob tasnif qila boshladim. Oydin kechalarda Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning qabrlari yonida “Tarix” kitobini yozdim”,  deb javob beradilar.

Yoshlik davrlaridan qobiliyat va iqtidor egasi bo'lib ulg'ayish faqat shariat ulamolariga xos bo'lib qolmasdan balki, o'sha davrlarda tibbiyot, falsafa va boshqa ko'plab fanlarda qalam tebratgan allomalarga ham nasib etgan. Masalan, dunyoning eng yirik faylasuflaridan sanalmish Abu Ali Ibn Sino (370-428h.) ham bolaligidan Qur'oni karimni yod olgan va fiqh darslari halqalarida ishtirok etgan. 

Ibn Abu Usaybianing (668h. vafot etgan) “Uyunul anba fi tabaqotil atibba” kitobida keltirilishicha, Ibn Sino o'zining ta'lim olish bosqichlarini izohlab, shunday deydi: “Qur'on va adab ustozlarining huzuriga keltirildim, o'n yoshga kirganimda Qur'on va adab ilmlaridan ko'pini o'rgandim, so'ng o'zim uchun ilmiy kitoblarni va ularning sharhlarini mutolaa qilib, mantiq ilmini egalladim. Keyin menda tib ilmiga rag'bat uyg'ondi va tibbiyotga oid kitoblarni o'qiy boshladim. Tibbiyot qiyin ilmlardan emas, shuning uchun ajablanmasa ham bo'ladi men oz muddat ichida uni puxta o'rganib oldim, hatto, tabobat fuzalolari ham meni huzurimga kelib tabobatga oid kitoblarni o'qiy boshladilar”.

Ajablanarli eri shundaki, Ibn Sino falsafa, mantiq va tibbiyot ilmlarida peshqadam bo'lishiga qaramay, fiqh ilmini o'qishni tark etmagan balki, u bilan shug'ullanishni o'ziga vazifa qilib olgan, natijada uni puxta egallagan. Bu haqda Ibn Sinoning o'zidan eshitaylik: “Men bemorlarni ko'zdan kechirar ekanman, o'z tajribalarimdan kelib chiqqan holda, beqiyos muolaja usullarini kashf qildim. Shu bilan birga men fiqh ilmini o'rganishni to'xtatmadim, fiqh ulamolari bilan munozara qilar edim, o'shanda men o'n olti yoshda edim. So'ng, yana bir yarim yil ilm tahsiliga va kitob o'qishga berildim. Natijada, mantiq va falsafa ilmlarining hamma mavzularini qayta ko'rib chiqdim”.  

Aynan mana shu jumla juda ham muhim nuqtadir. Ibn Sinoning o'n olti yoshidayoq mana shu ilmlarni mukammal va puxta darajada egallashi, so'ng o'n sakkiz yoshida muhaqqiqlardan biriga aylangani uning yuksak iqtidor va qobiliyat egasi ekanini ko'rsatadi. U shunday deydi:  “Men o'n sakkiz yoshimda ushbu ilmlarning hammasini batamom o'zlashtirdim”.

U o'zining yoshlik davridagi ilm tahsili haqida yana shunday deydi:  “Men o'sha paytlarda ilmni yodlar (hifz qilar) edim, bugunga kelib u menda pishib etildi. Aslida men yoshligimda o'rgangan ilmga yangi qo'shilgani yo'q”.  Mana shu ta'lim-tarbiya dasturida e'tibor qaratilishi juda muhim bo'lgan jihatdir. Ya'ni, inson hayotining bolalik chog'i ilmni yodlash, uni o'zlashtirish, shu yo'lda sabr bilan bardavom bo'lish davridir. Keksalik chog'i esa, o'rgangan ilm ustida tafakkur, tadabbur qilish bilan uni pishitish va kasbiy malaka hosil qilish vaqti hisoblanadi. 

Ibn Sino yashagan zamonga yaqin bir davrda, yoshlik davridan ilm maydoniga kirib kelgan buyuk shaxsiyatlardan biri Hujjatul Islom Abu Homid G'azzoliy (450-505h.) hisoblanadi. Uning ilmdagi martabasi shu qadar yuksakki, buni barcha soha vakillari e'tirof qiladi. Lekin, u tezda  ommaning hayotidan o'zini chetga olib, ko'zga tashlanishdan ko'ra xilvatni, mahshurlikdan ko'ra kamtarlikni ixtiyor qildi.  

Imom G'azzoliy kichikligidanoq nafaqat ilmi bilan shuhrat topdi balki, tengqurlari orasida ilmiy ustunligi bilan ajralib ulgurdi. Hofiz ibn Kasir “Bidoya van Nihoya ” asarida – “G'azzoliy imomul Haramayn Juvayniydan fiqhni o'rgandi, u dunyoning eng zakovatli kishilaridan bo'lib, yoshligidanoq ustun darajaga ega edi, u hijriy 484-sanada 34 yoshida Bag'doddagi “Nizomiya” madrasasida dars berardi, uning huzurida katta-katta ulamolar yig'ilar edi” - deb yozadi. “Nizomiya” madrasasi o'sha zamondagi islom olamining eng ahamiyatli madrasalaridan bo'lgan. U zamonasining yorqin iqtidorli va etuk ulamolaridan bo'lgani sababli bu mashhur madrasada mudarrislik maqomiga o'tirgan. O'sha davrlarda uning ilmiy darslarining boshlaridayoq olimu-ulamolar qatnashgan. Bu narsa uning yigirma yoshidayoq etuk zakovatli, shuhrati keng yoyilgan zabardast olim bo'lganini bildiradi.

G'azzoliy  “Al-munqiz minazzolal” kitobida o'zi haqida shunday hikoya qiladi: “Men, juda erta taqlid g'uborlarini o'z ustimdan silkitib tashladim, yigirma yoshimga etmasimdanoq ilm dengizining qa'riga otildim, mazhablarning farqlarini tadqiq qila boshladim, yoshligimning bahoridan, umrimning eng go'zal onlaridan, balog'atga etganimdan to shu paytga qadar (o'shanda u ellik yoshda edi) bu dengizning tublariga sho'ng'iyman, ehtiyotkorona emas, balki, shiddat bilan qo'rqmasdan uning qa'riga intilaman, har bir qorong'ulikni yorib kiraman, har qanday mushkul muammoga qarshi chiqaman, har bir yopiqni ochishga intilaman va har qanday firqaning aqidasini tekshirib ko'raman”.

Bolalik davrlaridan boshlab, unda taqlid unsurlari bo'lmagan, “menda bolaligimdan taqlid uchun hech qanday vosita yo'q edi, meros bo'lib o'tuvchi aqidalardan uzoq edim” - deydi u. Ijtihod qilishga chorlash va unga e'tibor qaratish, taqlidni tark etish - katta ulamolarning odatlaridan edi. U:  “taqliddan uzoqlashgandan so'ng yana unga qaytishdan umid yo'q” - deydi. Unda erta uyg'ongan mana shu iqtidor vositasida, u hijriy oltinchi yuz yillikning mujaddidiga aylandi. Bular haqida Jaloliddin Suyutiy (911h. vafot etgan) “Maqomot”ida keltirgan. O'sha zamonlarda etishib chiqqan juda ko'p imomlar va ulamolar etim bo'lganlar, ular onalarining ilmga rioyasi va tashviqi tufayli yuksak ilmiy darajalarga erishganlar.

Balog'at yoshiga etmasidan avval yuksak iqtidor va qobiliyat namunasini ko'rsatgan,  ijtihod martabasiga ko'tarilib, “Yuz yillik mujaddidi” unvoniga sazovor bo'lgan zotlardan biri, shubhasiz, Imom Jaloliddin Suyutiy (849-911h.) bo'lib, uning ismi bolalik davridan ilm-ma'rifatga oshno bo'lganlar qatoridan o'rin olgan.

Jaloliddin Suyutiy ham sakkiz yoshiga etmasidan Qur'oni Karimni to'liq yodlagan, keyin fiqh, usul va nahv ilmlarida juda ko'p kitoblarni yod olgan. U hijriy 864-yillardan boshlab, ya'ni o'n besh yoshida ilm bilan mashg'ul bo'ldi. 866-yilda, o'n etti yoshida u ilk ilmiy risolasini yozdi. Yigirma ikki yoshida fatvo sohasida o'zini namoyon qildi. Bu haqda u o'zining  “Attahaddus bine'matillah” kitobida shunday deydi: “Men hijriy 871-yildan fatvo berishni boshladim, men yozgan fatvolarning miqdorini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi”.

Shundan ma'lum bo'ladiki, uning ta'lim berish va fatvoga mutasaddi bo'lganligi quruq da'vo emas, balki, buning ortida katta ilmiy layoqat va umumiy maqbuliyat turibdi. Agar, shunday bo'lmaganda edi, unga har tarafdan fatvo so'rovchilar kelmas edi.

Imom Suyutiy hijriy 872h. yilda 23 yoshida “Tuluniy” jome'sida hadis imlo qilish majlislarini tashkil qildi. Bu yosh uning boshqa tengqurlariga qiyosan va tabiiy layoqat jihatidan ancha kichik hisoblanadi. Shunga qaramay, ya'ni o'sha paytda Hofiz Saxoviydek (902h. vafot etgan) undan yoshi kattaroq ulug'lar borligiga qaramay butun Misr diyori uni e'tirof etgan edi.

Hadislarni yozdirish (imlo) majlislarini tashkil qilish bilan Suyutiy Hofiz ibn Hajarning hijriy 852-yilda vafot etganidan keyin to'xtab qolgan qadimiy ilmiy an'anani qayta yo'lga qo'ydi. Keyinchalik, Misrda vabo tarqalishi natijasida hamma o'z jonini asrash bilan ovora bo'lib qoldi, shuning natijasida hijriy 873-yilning sha'bon oyida imlo majlislari ham to'xtab qoldi.

Imom Suyutiy ham etim va faqir holda ulg'aygan, faqirligi bilan faxrlangan. U o'zining  “Tarzul Imoma” nomli maqomotlarida g'animlaridan biriga shunday deydi: “Ammo, sening meni faqirligim bilan kamsitishingga kelsak, albatta, faqirlik bu Allohning huzurida yaxshi ko'rilgan narsalardandir, olimlar aytadilarki: muruvvat egalari aslo mol bilan faxrlanmaydilar”. U o'zining o'ta faqir holatiga qaramasdan, mutlaq mujtahid darajasiga etgan bo'lib, bu haqda shunday deydi: “Ammo ijtihod masalasiga kelsak, Allohga hamd va shukrlar bo'lsinki, men, shar'iy hukmlarda, hadis va arabcha ilmlarda mujtahid mutlaq martabasiga etib kelganman”. “Mujtahidi mutlaq” deb,  “usuli fiqh” ilmida umumiy ochiq shar'iy dalillardan hukmlarni mustaqil tarzda istinbot qilib oluvchi ma'rifatli va layoqatli olimga aytiladi. Uning aksi “mujtahidi muqayyad yoki muntasib” bo'lib, uning chiqarib olgan hukmlari muayyan bir fiqhiy mazhab imomining usuliga tobe' bo'ladi.

Imom Suyutiy o'zining to'qqizinchi yuz yillikning mujaddidi ekanligiga e'tiroz qiluvchi kishilardan biriga shunday javob qaytaradi: “Agar biri: albatta, avval o'tgan sakkiz asr imomlaridan hech biri uni (mujaddidlikni) da'vo qilmaganlar, faqatgina ularga ergashganlargina bu maqomga ularni loyiq ko'radilar, - desa, biz aytamizki, imom G'azzoliy bunga da'vo qilgan, chunki, u etuk imomlardan bo'lgan va buni, uning o'zi  “Al-Munqiz minazzolal” kitobida aniq bayon qilgan”.  Suyutiy ham imom G'azzoliyning mujaddidlik martabasiga etganini tasdiqlaydi. Imom G'azzoliy “Al-Munqiz minazzolal” kitobida: “Guvohlik beramizki, albatta, bu harakat yaxshilik va rushdu-hidoyatning manba'idir. Alloh Taolo buni ushbu yuz yillikning boshida taqdir qildi va batahqiq, Alloh Taolo o'z dinini har yuz yilning boshida ihyo qilishini va'da bergan”, - deydi.

Yetuk iqtidorga ega bo'lish layoqati faqatgina shar'iy ilmlar bilan shug'ullanuvchilarga xos bo'lib qolmasdan, balki, falsafa, tibbiyot va shu kabi fanlar bilan shug'ullangan ilm toliblariga ham nasib etgan. Bunday etuk ilmiy saviyaga buyuk imomlardan tashqari, tabiblar, faylasuflar, mutakallimlar va voizlar ham sazovor bo'lishgan. 

Andalusiyalik tabib Abul Alo ibn Zuhr (525h. vafot etgan) haqida Ibn Abu Usayba “Uyunul Anba” kitobida shunday keltiradi: “U kichikligida “Ishbiliya” (Sevil'ya) amiri Mo''tazid billah Abu Amr Ibod ibn Ibodning (461h. vafot etgan) davrida tibbiyot bilan mashg'ul bo'ldi. Shuningdek, u adabiyot bilan ham shug'ullandi, kitoblari go'zal ta'lif va tasnif qilingan, o'sha paytlardayoq ibn Sinoning “Qonun”i Mag'rib diyorlariga etib kelgandi. U juda kichikligidanoq o'zini ko'rsatdi, u avvalgilarning kitoblarini tushunib mutolaa qilar, hatto tibbiyotning idrok ojiz qoladigan jihatlarigacha mukammal o'rgandi”.

Shuni alohida ta'kidlab o'tish lozimki, o'sha zamonlarda ilmlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan, ya'ni ilmning bir turi boshqasidan ajratilmagan. Shuning uchun juda ko'p ulamolar bir vaqtning o'zida ham faqih, ham tabib, ham faylasuf bo'lgan. Masalan, Ibn Javziy faqat muhaddis, voiz va hanbaliy mazhabining faqihi bo'libgina qolmasdan, balki, etuk tabib ham bo'lgan. Imom Zahabiyning “Siyar”ida kelgan ibora bilan aytganda, “u tafsirda dengiz, siyrat va tarixda alloma, hadis ilmlarida ma'rifat egasi, ijmo' va ixtilof boblarida etuk faqih, tibbiyotda ishonchli edi”. Shuningdek, Ibn Sino ham yigirma yoshiga etmasidanoq ham faylasuf, ham tabib, ham fiqhda munozara qila oladigan darajada mutaxassis edi. 

Ibn Hajarning “Inbo'ul g'umr” kitobida Tojiddin Subkiyning (776h. vafot etgan) tarjimai holini o'qisak, “u o'n yoshida otasidan keyin ummaviylar jome'sining xatibligiga saylandi, u otasining hayotligi davrida Aminiyyada etti yoshidan boshlab dars bera boshlagan”. Ibn Ajamiyning (833h. vafot etgan) kitobida ham uning tarjimai holi haqida: “otasi unga yoshligidan e'tibor berdi, u hijriy 788-yilda o'n bir yoshida Zohiriya madrasasining ochilishida odamlarga tarovih namozida Qur'onni to'liq o'qib berdi”, - deyiladi.

Yuqoridagi ma'lumotlardan xulosa qilgan holda aytishimiz mumkinki, islom dini insoniyatni ilm-ma'rifat olishga bolalik chog'idanoq kirishmog'iga chorlovi natijasida har yuz yilda olamshumul kashfiyotlar qilgan va butun olamga ilmiy-ma'rifiy sohada peshqadam bo'ladigan ulug' zotlarni etishtirib bergan. Ya'ni, juda yosh bo'la turib buyuk, hamma e'tirof qiladigan olimlar etishib chiqqan. Bunda asosiy ahamiyat kasb etgan uchta jihat diqqat-e'tiborimizni tortadi. Birinchi, insondagi Alloh taolo ato etgan ilmga bo'lgan rag'bat va qobiliyatni bolalik chog'idan anglagan holda uni to'g'ri yo'naltirish. Bunda ota-ona yoki ularning o'rnini bosuvchi kishilarning roli juda kattadir. Ikkinchi, shogirdidagi noyob qobiliyatni ilg'agan ustoz butun e'tiborini uning kelajakda olamga mashhur ulamo bo'lib etishishini avvalo, chin dilidan istashi va shu bilan birga buning uchun beg'araz ko'mak berishi. Vanihoyat uchinchi, ilm tolibini moddiy va ma'naviy qo'llab quvvatlovchi savobtalab homiylarning bo'lishi. Mana shu uchta omilning jam bo'lishi ilmning rivoj topishiga, zabardast ulamolarning etishib chiqishiga asos bo'ladi.   

O'zbekiston musulmonlari idorasi

raisining birinchi o'rinbosari

Homidjon Ishmatbekov