SAMO_''

«Samo'» so'zi arabcha bo'lib, «eshitish» ma'nosini anglatadi. Bu so'z tasavvufga xos istilohlardan biriga aylanib qolgan. Tasavvufda «samo'» so'zi zikr yoki zikrga oid narsalarni eshitishga ishlatiladi.

Bunda zikr uchun musiqa, qo'shiq, she'r va boshqa narsalarni eshitish ko'zda tutilgan. Turli omillarga ko'ra, so'fiylar orasida zikrni raqs tushib turib qilish, musiqa ila qilish, turli she'rlarni ohang ila aytish, yosh bolalarni go'zal kiyimlar kiygizib, o'rtaga o'tirg'izib qo'yib ado etish kabi g'alati odatlar paydo bo'lgan. Bunga asosan sunniy tasavvufga begona bo'lgan unsurlar sabab bo'lgan. Ba'zi bir bohislarning ta'kidlashlaricha, chet ellardagi va boshqa dinlardagi toifalar sabab bo'lgan holatlar ham bor.

Doktor Soih Ali Husayn o'zining «Lamahotun minat-tasavvufi va tarixihi» nomli kitobida quyidagilarni yozadi:

«Tasavvufning yomon nasibalaridan biri chegarasiz ravishda boshqa madaniyatlar, yo'nalishlar va fikrlarga ochiq bo'lishdir. O'shalar o'zi bilan sog'lom mantiq va tafakkurga to'g'ri kelmaydigan turli narsalarni olib kelganlar.

Hijriy ettinchi asrda Iroq va arab sharqiga hind mutasavviflari kelishgan. Ular hakimlardan ko'ra ko'proq firibgarlarga o'xshar edilar. O'shalar so'fiylarning halqalariga turli sun'iy banjlarni olib kirdilar va ularni «banji asror» deb atadilar. Yana «Falakning aylanishiga o'xshaydi» deb, aylanib tushiladigan raqsni ham kiritdilar. Bu raqs Mavlaviy tariqatida hozirgacha ijro etilib kelmoqda.

Ular kiyimlarni yirtishni ham odatga kiritdilar. Bu xuddi suyuq amirlarning go'zal qo'shiqchi qizlarning qo'shig'ini eshitganda qiladigan ishiga o'xshaydi.

Bid'atlar birin-ketin kelaverdi. Afsungarlik o'saverdi. Oxiri borib karomat bilan sehrning orasini ajratib bo'lmaydigan holga etdi. Bu ishlar Basradagi Rifo'iya, Misrdagi Bayyumiya, Miknosdagi Iysaviya tariqatlarida avj oldi. Ular orasida ilon, chayon, cho'g' va shisha siniqlarini eyish, badanlarga pichoq va qilichlarni sanchish va boshqa shunga o'xshash ishlarni qilish keng tarqaldi.

Deyarli barcha tariqatlarda zikr davomida baqir-chaqir va dod-voylar ko'paydi. Ularda Alloh taoloning ismi o'rniga turli anglab bo'lmaydigan ovozlarni chiqarish odatga aylandi. Mazkur ovozlardan ba'zilarini harf bilan ifoda qilib ham, yozib ham bo'lmaydi.

Mana shu noto'g'ri ishlarning sodir bo'lmasligi uchun ko'pchilik ulamolar zokirlarga Alloh taoloning ismlari va sifatlarini bilib olishni shart qilib qo'ydilar.

Ba'zi so'fiylarda «shohid ila sabo'» degan bid'at zohir bo'ldi. Bu bid'at bo'yicha, ular yosh bolalarga go'zal kiyimlarni kiygizib, halqaning o'rtasiga o'tirg'izib qo'yadilar. Ularning bu ishni qilishga keltirgan bahonalari shuki, go'zal manzarani taammul qilish Alloh taologa tasbeh aytishga teng emish. «Chunki o'sha narsada Alloh taoloning sifatlaridan biri sokin bo'lgandir», deya da'vo qiladilar».

Ushbu iqtibosda kelgan har bir narsaga so'fiylarning o'zlari dalil va hujjat keltiradilar.

Raqsni muboh degan so'fiylardan biri Abu Abdurrahmon Silmiy va yana biri imom G'azzoliydir.

Raqsni joiz deganlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhuga: «Men sendanman, sen mendansan», deganlarida, u kishining xursandchilikdan bir oyoqlarini ko'tarib, ikkinchisini tushirib sakraganlarini dalil qilib keltiradilar.

Ikkinchi dalil: Nabiy sollallohu alayhi vasallamning Zayd roziyallohu anhuga: «Sen birodarimiz va mavlomizsan», deganlarida, u kishining xursandchilikdan bir oyoqlarini ko'tarib, ikkinchisini tushirib sakraganlari.

Uchinchi dalil: Oisha onamiz roziyallohu anhoning habashlarning raqsini tomosha qilganlari.

Ammo ulamolar bu gaplarni qat'iyan rad qiladilar. Ibn Javziy va Javhariy: «Hursandchilikdan bir oyoqni ko'tarib, ikkinchisini tushirib sakrash va habashlarning o'yini raqs emas, xursandlikni ifoda etuvchi engil harakatdan boshqa narsa emas», deganlar.

Raqs tushadigan mutasavviflar haqida imom Molikdan so'ralganida: «Ular go'dakmi yoki jinnimi?! Ahli Islomdan birortasi buni qilganini eshitganimiz yo'q», deganlar.

Biz o'zimizdan qo'shamizki, yuqoridagi uch holatni raqsga dalil deb faraz qilgan chog'imizda ham, zikr uchun raqs tushish mutlaqo mumkin emas. Axir o'zi uchun xursandchilik xabarini eshitgan odamning quvonchdan sakrashi va iyd kuni harbiy mashqqa o'xshash o'yin ko'rsatish bilan Alloh taoloni zikr qilishni raqs ila ijro etish orasida farq bo'lishi kerak-ku!

Ibn Qudoma Maqdisiy samo' haqida quyidagilarni yozadi:

«Nabiy sollallohu alayhi vasallamning yoki u zotning sahobalaridan birortasining ham bu noma'qul yo'lga yurganlari naql qilinmagan. Hech zamonda kechasi tong otguncha samo' bilan Alloh taologa qurbat hosil qilinmagan. Hech kim «Kim raqs tushsa, unga buncha savob bo'ladi», degani yo'q. Hech kim «Qo'shiq qalbda iymonni o'stiradi», degani yo'q. Hech kim «Ularni eshitishda ajr bor», degani yo'q!»

Samo'ning mazammati haqidagi fuqaholarning fatvolari juda ham ko'p. Ularni qayta-qayta takrorlab o'tirmaymiz. Ming afsuslar bo'lsinki, ko'pchilikning malomatiga sabab bo'lgan o'sha holatlar hozir ham ba'zi bir joylarda davom etib kelmoqda.

Ammo bizning diyorlarimizda asosan Naqshbandiya tariqati keng yoyilgani uchun, bu narsalar tarqalmay qolgan. Bu erlarda samo'da ba'zi baytlarni musiqasiz, ohang bilan aytish bor. Buni esa hozirgi zamonimizda tasavvufda ko'pgina ilmiy ishlar olib borgan kishilar ham joiz narsa sifatida e'tirof qiladilar.

Ustoz Sa'id Havvo rahmatullohi alayhi o'zining «Tarbiyatunar-ruhiya» nomli kitobida quyidagilarni yozadi:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sahobalar bilan o'tkazgan hayotlari davomida «hadaa» ma'lum narsa bo'lgan. (Hadaa – she'rni xirgoyi qilish.) Ba'zilar yurib ketayotib, hadaa aytgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o'zlari ham hadaada ishtirok etganlar. Sahobalar she'r aytar edilar. O'sha she'rlarning ba'zilari ohang bilan aytilardi. Ba'zilarini qizlar, ba'zilarini erkaklar ish va yurish davomida aytganlar.

Ammo sahobalar roziyallohu anhumning doimiy bo'lmasa ham, g'olibo samo'lari Qur'oni Karim bo'lgan.

She'r aytish yoki o'qish ham bo'lgan. Lekin bu narsalar asosan dam olish payti, xursandchilik va to'y munosabatlari ila bo'lgan.

Ibn Kasir, Ibn Murdavayhi va Nasaiy Abdulloh ibn Mas'ud roziyallohu anhudan rivoyat qiladilar:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

«Sizlarning birortangiz bir oyog'ini ikkinchisining ustiga qo'yib olib, qo'shiq aytayotganini zinhor ko'rmay. Baqara surasini o'qimay qo'ymasin. Shayton Baqara surasi o'qilgan uydan qochadi. Albatta, uylarning eng kichigi Allohning Kitobidan xoli bo'lganidir», deganlar.

Bu esa sahobalar hayotida asosiy samo' Qur'oni Karim bo'lganini bildiradi.

She'rning ham o'z o'rni bor. Lekin bu narsa ularning hayotida xuddi taomga qo'shiladigan tuz kabi bo'lgan. Shuningdek, ularning hayotida ohang bilan bir narsa aytishning ham o'rni bo'lgan. Ammo bu narsalar ularning ulkan ishlar bilan to'lib-toshgan ulug' hayotlaridan oz joy egallagan.

Bu gaplar ba'zi so'fiylarga e'tiroz sifatida aytiladigan nuqtalardan biridir. Ularning hayotida ohang va go'zal ovozdan huzurlanish sahoba roziyallohu anhumning hayotlaridagiga qaraganda katta ulush olgandir».

O'sha chegaralangan samo' vaqtida ham odobga rioya qilish qattiq ta'kidlanadi. To'g'ri yo'ldagi so'fiylar bu boradagi odoblarni ham tartibga solganlar:

1. Samo' vaqtida gapirmaslik.
2. Behuda narsalar bilan shug'ullanmaslik.
3. Tabassum qilmaslik.
4. Ovozini baland qilmaslik.
5. Kiyim-boshini yirtmaslik.
6. Boshini qimirlatmaslik.
7. Qarsak chalmaslik.
8. Samo' uchun maxsus to'planmaslik.
9. Samo' bo'lmasa, axtarmaslik.
10. Tanbur chalish va «Yashang, yashang», deyish bo'lmasligi.
11. Tor bo'lmasligi.
12. Doira ham, do'mbira ham bo'lmasligi.
13. Sham, to'shaklar va yostiqlar bo'lmasligi.

Bu borada Naqshbandiya tariqati juda ham qulay holatda bo'lib kelgan. Chunki sunnatga eng yaqin deb e'tirof qilingan bu tariqatda odatdagi zikrni ham ovozni chiqarmay qilish yo'lga qo'yilgan.

MADAD SO'RASh

Ba'zi so'fiylar doirasida tirik yoki o'lik ahli solihlardan madad so'rash odati bo'lgan. Ular boshlariga balo kelsa, avliyo va solihlardan balogardon bo'lishlarini, boshlariga tushgan mushkullarni kushoyish qilishlarini so'raganlar. Shuningdek, biror foydali ish bo'lishini ham so'raganlar. Bu hol ayniqsa odamlar boshiga ommaviy kulfat tushgan paytlarda yorqin namoyon bo'ladi. O'sha paytlarda zikrlar uyushtirilib, «Yo madad! Yo madad!» ko'payib qoladi. Har qavm o'zi e'tiqod qiladigan valiy yoki solih kishining ismini aytib, madad so'raydi.

Aksar hollarda Hizr alayhissalomdan madad so'rash odat tusiga kirgan. Onalar bolalarini biror joyga yuborayotib: «Hizr buvam qo'llasin», deydilar. Boshqalarda ham bunga o'xshash madad so'rashlar tez-tez takrorlanadi.

Odatda bemorligiga shifo izlaganlar ham biror avliyoning qabrini ziyorat qilib, nazr atab turib, dardiga shifo so'raydi. Ba'zilar farzand so'raydi. Yana boshqa birovlar o'zining boshqa hojatining ravo bo'lishini tilaydi. Ular qabr toshlarini o'pib, ko'zlariga surtadilar, yana boshqa bid'at ishlarni qiladilar.

Ulamolarimiz bu ishlarning barchasini inkor qiladilar va ularga qarshi kurashadilar. Ular tirik yoki o'lik shaxslardan, kim bo'lishlaridan qat'i nazar, madad so'rash shirk ekanini tinmay ta'kidlaydilar.

Ammo tasavvuf safiga suqilib kirib qolgan ba'zi birovlar mazkur ishlarni o'zlaricha ta'vil qiladilar. Ular ahli solih kishilar tirikliklarida ham, o'tganlaridan keyin ham o'z ruhlari bilan madad bera olishlarini da'vo qiladilar. Bu da'volarini tasdiqlash uchun turli qissalar ham aytadilar. Ulardan ba'zilarini misol tariqasida keltiramiz.

Bir murid og'ir yukni ko'tarishi kerak bo'lib qolibdi. U harchand urinsa ham, haligi yukni ko'tara olmabdi. Keyin shayxi esiga tushibdi-da, «Yo pirim», deb turib ko'targan ekan, darhol yukni ko'tarib, yo'liga ravona bo'libdi. Manzilga etgandan keyin pirining oldiga kirib, bo'lgan hodisani aytibdi. Shunda pir: «Yukni sen ko'tarding-u, azobini biz tortdik», deb elkasini ochib ko'rsatibdi. Qarasa, elka yuk botganidan shilinib ketgan emish.

Bu dunyodan o'tib ketgan avliyolarning ixlos qilgan kishilarga bergan «yordamlari» haqida son-sanoqsiz qissalar bor va ular tinmay yangilari bilan to'lib boradi.

Bu masalani atroflicha o'rganib chiqqan olimlar madad so'rash masalasida paydo bo'lgan noto'g'ri tushunchalarning sabablarini ham aniqlaganlar.

O'sha sabablardan biri shiy'a mazhabidan ta'sirlanish, deydilar mazkur olimlar. Turli omillarga ko'ra, Ahli sunna val jamoa mazhabidagi kishilardan ba'zilari ahli tashayyu'ning fikrlaridan ta'sirlangan holatlar ham bo'lgan. Shiy'a mazhabidagi kishilarda imom haqida o'ziga xos e'tiqod bor. O'sha e'tiqodga binoan, imom g'aybni biladi, xaloyiqning nidolarini eshitadi va hokazo. Tariqatda yurgan ba'zi kishilar ham o'z shayxlari haqida mana shu e'tiqodni qiladilar.

Zamonamizning ko'zga ko'ringan allomasi Abulhasan Nadaviy rahmatullohi alayhi o'zlarining «Arab sharqidagi sayohatchining esdaliklari» nomli kitoblarida tariqat shayxlaridan birining eshigi oldida halqa bo'lib olib zikr qilayotgan kishilar «Madad! Ey sayyidim Hasan! Sen – sultoni zamon!» deb turganlarini ko'rganliklarini yozganlar va shayxlar tavhidga zid bu holni ko'rib turib, jim turganlaridan ajablanganlar.

Mazkur sabablarning ikkinchisi va asosiysi ba'zi bir oyat va hadisi shariflarni noto'g'ri ta'vil qilish yoki o'ta zaif hadisi shariflarni hujjat qilib olishdir.

Ba'zi bir ilmli shayxlar bu holni engillashtirish uchun madad faqat Alloh taoloning O'zidangina bo'lishini ta'kidlash bilan birga, aziz-avliyolardan madad so'rash ishini boshqacharoq tushuncha asosida anglashga yoki anglatishga harakat qiladilar.

Zamondosh tariqat shayxlaridan Misrdagi «Ashiyrai Muhammadiya» tariqatining boshlig'i fazilatli shayx Muhammad Zakiy Ibrohim hazratlari bu haqda quyidagilarni aytadilar:

«Ammo «madad» degan gaplariga kelsak, albatta, yo'qdan bor qilish va madad berish ne'mati faqatgina Alloh taoloning yolg'iz O'ziga xosdir va Alloh taoloning O'zidanginadir. Bu dunyo hayoti ham, oxirat hayoti ham, mulkning barchasi ham, malakutning hammasi ham Alloh taoloning yaratishi va madadi bilan bo'ladi. U Zotning O'zi «Hammasiga, anavilariga ham, manavilariga ham Robbing atosidan madad berurmiz!» degan (Isro surasi, 20-oyat). Bu oyat komil va shomildir. Boshqa bir oyatda «Hammasi Allohning huzuridan, deb ayt!» deyilgan (Niso surasi, 78-oyat).

Banda yo'l va sababdir.

Har bir narsaga yo'l va sabab bor.

Bas, agar madad so'rovchi tirik shayxdan madad so'rayotgan bo'lsa, uning madad so'rashdan maqsadi ilm, irshod yoki duo so'rashdir. Qalb orqali yoki nafs orqali yoxud shayxning iymon sirlari, ibodat quvvati va robitai huzur bilan yo'g'rilgan quvvatidan ruhiy oqim yoki ta'sirini so'rashidir.

Har bir maxluqning ta'sir qiluvchi kuchi, magnit oqimi va yo'nalishlari bor. Buni eski va yangi ilm isbot qildi. Hamda bunga insondagi shijoat, muruvvat, himmat va shunga o'xshash narsalarni dalil qildi. Bularning hammasi maxfiy quvvatlardir. Biz ularni turli nomlar bilan atab, «axloq» deb vasf qilganmiz.

So'ngra buni yangi ilmi nafs ham tasdiqladi. U hasadni insondagi yomon quvvatga misol qilib oldi. Bu narsa insondagi yomon quvvatga muqobil o'laroq yaxshi quvvatlar borligiga dalildir. O'sha quvvatlar boshqalarga xuddi hasad qilingan shaxsga ta'sir ko'rsatganidek ta'sir ko'rsatadi. Har bir narsaning muqobili bordir. Bu uning ziddidir.

So'ngra dunyoning barcha dorilfununlari va mahkamalari tomonidan e'tirof etilgan magnit uxlatilishi ham bor. Bu narsa inkor qilib bo'lmaydigan dalildir.

Shayx Ibn Qayyum o'zining «Ruh» nomli kitobida tiriklar va o'liklarda ko'pgina insoniy quvvat va energiyalar borligini ta'kidlagan:

«Agar vafot etgan shayxdan madad so'ralsa, uning Haqqa yaqin holda, barzaxda hayot turgan ruhidan so'raydi. Undan o'zining ishlarida Alloh taologa shafoatchi bo'lib yo'llanishini so'raydi. Ruhlar o'z olamida zamon va makon chegarasi ila bog'lanmagan holda hayot kechiradi. Chegara va cheklashlar bashariy hayot natijasidir. Ruhlar esa ozodlik olamidadir. Shubhasiz, bu narsa eng xatarli toyish joylaridan biridir. Buni to'g'ri anglab etishga va zabt qilishga faqat yuksak aql egalarigina qodir bo'ladilar.

Bu tasavvufga nisbat beriladigan ba'zi jamoalarning alahlashga o'xshash holatlarini joiz narsa deganim emas. Men bu mavzuning ahli ilm nazdida qanday tushunilishini aytib o'tdim, xolos. Har bir haqqa o'xshagan botil ham bor. Ko'zi ochiq bilan ko'r, zulmat bilan nur teng bo'la olmas».

Boshqa bir zamondosh ulamo, tasavvuf haqida bir qancha kitoblar yozgan mutaxassis Sa'id Havvo rahmatullohi alayhi o'zining «Tarbiyatunar-ruhiya» nomli kitobining 312-313-betlarida bu borada tamoman boshqacha fikr taqdim etadi:

«Avliyolar Alloh taoloning «Ular iymon keltirganlar va taqvo qilganlardir» degan qavlida zikr qilingandirlar. Ularning karomatlari shariatdagi shartlari ila sobitdir. Shu bilan birga, e'tiqod shulki, ular roziyallohu anhum o'zlariga hayotlik chog'larida ham, mamotlaridan keyin ham naf va zarar bera olmaydilar. Bas, shunday ekan, o'zgalarga hech narsa bera olmasliklari turgan gap.

Rivoyatlarda kelgan, hadislarda ta'riflangan kayfiyatda qabrlarni ziyorat qilish shariatda sunnat hisoblanadi. Ammo kim bo'lishlaridan qat'i nazar, qabrdagilardan madad so'rash, ularga bu haqda nido qilish, ulardan hojatlarni ravo qilishlarini so'rash, ularga nazr atash, qabrlarni bezash, munavvar qilish, silash, Allohdan boshqa bilan qasam ichish va ulardan kelib chiqadigan bid'atlar gunohi kabiralar bo'lib, ularga qarshi kurashish lozim. Ba'zi g'arazli kishilarning turli safsatalariga darcha ochmaslik uchun bu ishlarni ta'vil qilishga o'tmaymiz.

Kim Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hayotlarini o'rgansa, tavhid aqiydasini himoya qilish eng muhim masala ekanini yaqqol ko'radi. Hech shubha yo'qki, mazkur nidolarga o'xshash narsalarni ta'vil qilish imkoni bo'lsa ham, ular eng oz deganda, ba'zi odamlar uchun shirk eshiklaridan biridir.

Ba'zi kishilar avliyo va shayxlarga nido qilib, madad so'rash shiy'alardan kirib qolgan narsa ekanini bahona qiladilar va bunga shiy'alar ishlatadigan «madad» so'zini dalil qilib keltiradilar.

Ba'zilari esa ruhlarning bu dunyo bilan aloqasi bo'lishi mumkinligini ta'kidlaydilar.

Ammo unisi ham, bunisi ham tavhidning asliga ta'sir o'tkazadigan mazkur ishlarni oqlash uchun kifoya qilmaydi. Alloh taolo bizga o'tganlarga duo qilishimizni amr qilgan, ulardan biror narsani so'rashni amr qilmagan. Alloh taolo mo'minlarning vasfida shunday marhamat qiladi:

وَٱلَّذِينَ جَآءُو مِنۢ بَعۡدِهِمۡ يَقُولُونَ رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لَنَا وَلِإِخۡوَٰنِنَا ٱلَّذِينَ سَبَقُونَا بِٱلۡإِيمَٰنِ وَلَا تَجۡعَلۡ فِي قُلُوبِنَا غِلّٗا لِّلَّذِينَ ءَامَنُواْ رَبَّنَآ إِنَّكَ رَءُوفٞ رَّحِيمٌ١٠

«Ulardan keyin kelganlar: «Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o'tgan birodarlarimizni mag'firat qilgin, iymon keltirganlarga nisbatan qalbimizda g'ashlik qilmagin. Robbimiz, albatta, Sen o'ta shafqatlisan, o'ta rahmlisan», derlar» (Hashr surasi, 10-oyat).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam namozimizda «Bizga va Allohning solih bandalariga salom bo'lsin», deyishimizni ta'lim berdilar.

Ish chappasiga aylanib, ularning haqqiga duo qilish o'rniga, ulardan madad so'rab tursak, shubhasiz, xato qilgan bo'lamiz».

O'ZARO ANGLAShUV ZARUR

Avval ham bir necha bor ta'kidlanganidek, tasavvuf haqida musulmonlar orasida xilma-xil qarashlar mavjud. Ba'zilar tasavvufni «kufr va shirk» deydilar. Ba'zilar esa tasavvufdan boshqa narsa botil, deydilar. Ko'pchilik har narsaga o'ziga tegishli baho beradi. Bu masaladagi asosiy tortishuv birinchi ikki toifa orasida boradi.

Hozirgi kunimizga kelib, ikki tarafni bir-biriga yaqinlashtirish borasida birmuncha ishlar qilindi va qilinmoqda. Ko'pchilik har bir narsa kabi, bu masalada ham haqiqat o'z o'rnini topishiga ishonmoqda.

Hijriy 1423, milodiy 2003 sananing haj mavsumida «Robitatul Olamil Islomiy» tashkiloti uyushtirgan madaniy mavsumda Sudan jumhuriyati Vaqf va Diniy ishlar vaziri Isom Ahmad Bashir janoblari «Islomiy kelishuv ufqlari» mavzusida ma'ruza qildi. U kishi o'z ma'ruzasida musulmonlar orasida kelishuv lozim bo'lgan bir necha masalalar haqida to'xtalib o'tdi. Jumladan, tasavvuf masalasiga alohida to'xtaldi. Unda ahli tasavvuf bilan ularga qarshi kuchlar orasida kelishuv, bir-birini anglashuv lozimligini ilmiy yo'l bilan ko'rsatib berdi. Tasavvufga qarshi taraflarga ularning imomlari hisoblangan Ibn Taymiyaning yozganlaridan dalillar keltirib, eslatma berdi.

Biz ham Ibn Taymiya va boshqa kishilarning tasavvuf haqidagi gaplaridan namunalar keltirib, yuqoridagi fikrni qo'llab-quvvatlamoqchimiz.

Ahmad ibn Abdul Halim Ibn Taymiyaning «Al-fatavo al-kubro» nomli kitobining o'n birinchi juz, o'n ettinchi sahifasida quyidagilar kelgan:

«So'fiylar o'z zamonlariga qarab gohida eng ulug' siddiqlardan bo'ladilar. Ular zamonlarining eng mukammal siddiqlaridandir. Birinchi asrdagi siddiq ulardan mukammalroqdir. Siddiqlarning darajalari va navlari bo'ladi.

Ulardan sodir bo'ladigan ko'pgina ijtihodlar tufayli odamlar ular haqida nizoga tushganlar.

Bir toifa odamlar so'fiylarni va umuman, tasavvufni mazammat qilgan va ularni «bid'atchilar, sunnatdan chiquvchilar» deb atashgan.

Boshqa bir toifa esa ular haqidagi maqtovda haddidan oshgan va ularni «xaloyiqning eng afzali va anbiyolardan keyingi akmali» deganlar.

Bu ishlarning ikki tarafi ham mazammat qilingandir. Ular Allohning toatida ijtihod qiluvchilardir. Bu xuddi boshqa ahli toatlar ijtihodi kabidir. Ularning ichida ijtihodiga qarab, o'zuvchilardan bo'lganlari bordir. Ularning ichida o'rtachalardan bo'lib, o'ng taraf ahlidan hisoblanadiganlari ham bor. Ikki toifadan ham ijtihod qilib, xatoga yo'l qo'yganlari bor. Gunoh qilib, tavba qilganlari va qilmaganlari bor».

Ibn Taymiya o'zining «Al-aqoid al-vositiya» nomli kitobida avliyolarning karomatlari haqida quyidagilarni yozgan:

«Avliyolarning karomatlarini va ular tomonidan sodir bo'ladigan odatdan tashqari ishlarni, ilmlarni, mukoshafotlarni, turli qudrat va ta'sirlarni tasdiqlash ham ahli sunnaning usullaridandir. Bu narsalar o'tgan ummatlarda Kahf va boshqa suralarda kelgani kabi sodir bo'lgan. Bu ummatning avvalida esa sahoba va tobe'inlar hamda ummatning ba'zi toifalari orasida sodir bo'lgandir. Bu narsa to qiyomatgacha davom etadi».

Ibn Taymiyaning bosh shogirdi Ibn Qayyum ham tasavvuf haqida xuddi ustoziga o'xshash gaplarni aytgan. U o'zining «Madorijus-solikiyn» nomli kitobida ahli tasavvuf haqida quyidagilarni yozadi:

«Ushbu shatahotlar odamlardan ikki toifani fitnaga solgan. Ulardan biri ushbu toifa(ahli tasavvuf)ning yaxshiliklaridan, ular nafsining lutfidan va go'zal muomalalaridan shatahotlari aybi va nuqsoni tufayli to'silgandirlar. Ushbu shatahotlar tufayli ularni tamomila inkor qilganlar va ularga nisbatan mutlaqo yomon gumonda bo'lganlar. Bu tajovuz va isrofdir. Agar har bir xatokorni yoki adashganni biryo'la tark qilinadigan bo'lsa, barcha yaxshiliklari unutiladigan bo'lsa, barcha ilmlar, sinoatlar va hikmatlar buzilgan bo'lardi va ularning ko'zga ko'ringan narsalari ishdan qolardi.

Ikkinchi toifa ul qavmning yaxshiliklarini, qalblarining musaffoligini, qasdlarining to'g'riligini va muomalalarining go'zalligini ko'rganlarida ularning shatahotlarini, nuqsonlarini ko'rishdan to'sildilar. Ular o'sha kamchiliklar ustiga yaxshilik etagini yopdilar, ularni qabul qilish hukmini chiqardilar va ularga yordamchi bo'ldilar. Bu ham haddan oshish va xatodir.

Ahli adolat va ahli insoflar esa har bir haq egasiga haqqini berganlar, har bir martaba egasini o'z martabasiga tushirganlar. Sog'-salomatga bemorning hukmini, bemorga sog'-salomatning hukmini bermaganlar. Balki qabul bo'ladigan narsani qabul qilib, rad qilinadigan narsani rad qilganlar».

Bizdagi o'zini Ibn Taymiya va Ibn Qayyumning izdoshlari deb yurganlar ham ushbu ma'nolarni bilib qo'ysalar, o'zlari uchun yaxshi bo'lar edi.

Qadimda va hozirda o'tgan, o'zlari so'fiy bo'lmasa ham, katta olim bo'lgan shaxslar tasavvuf haqida insof va adolat bilan so'z yuritganlar.

Jamiyatshunoslik ilmining asoschisi, ko'plab ilm va ma'rifatlarning ta'rifini keltirgan mashhur olim Abdurrahmon ibn Haldun tasavvufni millat ichida paydo bo'lgan yangi ilmlardan hisoblagan. U tasavvufni usul, mustalah va shunga o'xshash boshqa diniy ilmlar qatorida ko'rgan. Uning fikricha, tasavvufning asli axloq va ibodat bobidagi islomiy haqiqatdir.

Abdurrahmon ibn Haldun o'zining «Muqaddima» nomli mashhur asarida tasavvuf haqida jumladan, quyidagilarni yozadi:

«Aslida ularning tariqati ummatning o'tganlari va kattalari bo'lmish sahobalar, tobe'inlar va ulardan keyin kelganlardan buyon kelayotgan haq va hidoyat tariqatidir. Buning asli ibodatga berilish, Alloh taologa ajrab chiqish, dunyoning zebu ziynatidan yuz o'girish, ko'pchilik o'zini urgan lazzat va moldan o'zini tiyish va xaloyiqdan ajrab, xilvatda ibodat qilishdan iboratdir.

Bu hol sahoba va salaflarning hammalarida bor edi. Ikkinchi asrda va undan keyin dunyoga berilish quloch yozib, odamlar molu dunyoga aralashib ketganlarida, ibodatga berilganlar «so'fiylar» degan ism bilan ajralib chiqdilar».

Salafiylardan bo'lgan imom Abu Ishoq Shotibiy o'zining «E'tisom» nomli mashhur kitobida tasavvuf haqida qo'yidagilarni yozadi:

«Tasavvufning daqiq ma'nolari haqidagi kalom mutlaqo bid'at emas. Shu bilan birga, u mutlaqo dalili to'g'ri bo'lgan narsa ham emas. Bu erda ish taqsim bo'ladi.

Avvalo, «tasavvuf» lafzini sharh qilish lozim. Toki hukm mavhum ishga voqe bo'lsin. Chunki keyin kelgan avlod uchun bu ish mujmaldir. Shuning uchun avvalgilar aytgan narsaga qaytmog'imiz kerak. Ularning huzurida tasavvuf ikki xil ma'noga dalolat qiladi.

Birinchisi – «har bir yaxshi axloq ila xulqlanish va har bir yomon axloqdan chetlanish».

Ikkinchisi – «o'z nafsidan foniy bo'lib, Robbi ila boqiy bo'lish».

Gohida bu ikkisini boshqa lafz ila ifoda qilish ham mumkin. Agar bu ma'no sobit bo'lsa, birinchi ma'nodagi tasavvufda so'z yuritish bid'at emas. Chunki u amal qilish lozim bo'lgan narsani chuqur anglash, uning ofatlari, belgilari hamda unga etgan fasodni isloh qilishga qaytadi. Bu esa to'g'ri fiqhdir. Uning asllari Qur'on va Sunnatda ochiq-oydindir. Bunga o'xshash narsalar bid'at deb atalmaydi».

Asrimizning ko'zga ko'ringan allomalari ham tasavvufni to'g'ri tushunishga chaqirganlar va chaqirmoqdalar. Bu chaqiriqlar asta-sekin o'z samarasini ham bermoqda. Hozirda ijobiy natijalar ko'zga ko'rinib bormoqda.

KYeYINGI MAVZU:

BIZ NIMA QILIShIMIZ LOZIM? (xotima)