Zahiriddin Muhammad Boburning yoshligi Andijonda o'tgan. Buyuk tarixchi olim Abdulhay Laknaviy Hasaniy «Nuzhat ul-xavotir (Hotiralar sayri)» asarida bunday yozadi: “Hazrat Hoja Ubaydulloh Ahror uning ismini Zahiriddin Muhammad deb qo'ygan. Lekin turkiy xalqlar orasida (dovyurakligi uchun) u Boburshoh nomi bilan mashhur bo'lgan”.
Bobur barcha temuriy shahzodalar kabi maxsus tarbiyachilar, yirik fozilu ulamolar ustozligida harbiy ta'lim olib, fiqh ilmi, arab va fors tillarini yaxshi o'zlashtiradi. Jumladan, ko'plab tarixiy va adabiy asarlar mutolaa qilib, she'riyatga qiziqishi ortadi.
Boburning otasi – Umarshayx Mirzo Farg'ona viloyati hokimi, onasi – Qutlug' Nigorxonim Mo'g'uliston xoni va Toshkent hokimi Yunusxonning qizi bo'lgan. U o'qimishli va oqila ayol bo'lib, o'g'liga hokimiyatni boshqarishida yaqindan yordam bergan va bir qancha harbiy yurishlarida hamrohlik qilgan. Otasi Axsida bevaqt, 39 yoshida fojiali halok bo'lgach, oilaning to'ng'ichi 12 yoshli Bobur valiahd sifatida 1494 yil iyun' oyida taxtga o'tiradi.
Bobur ikki qo'lida qilich o'ynatadigan mohir sarkarda bo'lishi bilan birga serqirra ijodkor edi. Sarkardaning Hanafiylar mazhabi fiqhida “Mubayyan” nomli asari bo'lib, unga Shayx Zayniddin (ibn Qutbuddin Hanafiy) Havofiy sharh yozib, uni “Mubayyin” deb nomlagan” (“Nuzhat ul-xavotir (Hotiralar sayri)”, 314-bet.). “Risolai aruz”da aytilishicha, bu asar milodiy 1521 yili yozilgan. Mazkur asardan shu narsa ma'lumki, Bobur fiqhga muhabbati kuchli, hanafiy mazhabida mustahkam e'tiqodli shaxs bo'lgan. Bu asar ko'p yillar davomida “Mubiyn” (“Mubayyin”) deya talqin qilib kelindi. Islomshunos olim Mirzo Kenjabek “Risolai Hoja Axrori Vali” risolasi muqaddimasida keltirishicha, aslida “Mubayyin” kitob sharhining nomidir. Uni Boburning munshiysi (shaxsiy kotib) Shayx Zayn yozgan. Bu asar yana “Fiqhi Boburiy” deb ham atalgan” (“Urdu doirai ma'orifi islomiya” enqiklopediyasi, urdu tilida. Panjob universiteti nashri, mil. 1972 y.).
Shoh Bobur «Mubayyan» asarini farzandlari Nosiriddin Humoyun va Komron Mirzoga atab, fiqhiy bir dastur sifatida yozgan. Unda Islomdagi besh farzning fiqhiy masalalari ta'lim beriladi. Ya'ni, iymon-e'tiqod, namoz, ro'za, zakot va haj masalalari she'riy tilda go'zal bayon etilgan. Tahqiq qilib, solishtirilganda “Mubayyan” asari asosida “Muxtasari Viqoya” hamda «Hidoya»i sharif kitoblari namoyon bo'ladi. Asardagi duo matnlari esa, asosan kutubi sittada, ya'ni Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Termiziy, Imom Abu Dovud, Imom Ibn Moja, Imom Nasoiy kabi olti ulug' muhaddisning kitobida kelgan hadislardan hamda Imom G'azzoliyning «Ihyou ulumid-din» asaridan olingan.
Ulug' shoir, qomusiy alloma, ma'rifatli faqih Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” yoki “Tuzuki Boburiy” asari dunyoga mashhur. Shuningdek, sarkardaning she'rlar “Devon”i majoz va haqiqatlar gavhari bo'lsa, “Volidiya” risolasi nazmiy tarjimasi uning ma'naviy holi Ubaydulloh Ahror Vali hazratlari bilan bog'liqligidan darak beradi. “Mubayyan” asarini Temuriylar davri ijtimoiy, oilaviy, diniy madaniyatining ko'rkam ifodasi deyish mumkin.
“Boburnoma”ning o'z davrida Mirzo Abdurahim ibn Bayramxon tomonidan fors tiliga tarjima qilinishi ham asarning juda ulug' qadr-qimmat topganini anglatadi.
Abduvohid O'ROZOV,
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot
markazi ilmiy xodimi
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR
1.Bartold V. V. Sochineniya, t. 2 (chast 2), Moskva, 1964 y.
2.Oqilov Saidmuxtor. Moturidiya va Ash'ariya ta'limotlari tarxi. Toshkent. Movarounnahr. 2015. – B. 44.
3.“Urdu doirai ma'orifi islomiya” enqiklopediyasi, urdu tilida. Panjob universiteti nashri, hij. 1392 y, mil. 1972 y.
4.Fasix Havafi. Mudjmal-i fasixi., Toshkent: 1980 y; Temurnoma (Amir Temur Ko'ragon jangnomasi). Toshkent: 1990 y.
5.Sharafiddin Ali Yazdiy. “Zafarnoma”, Toshkent: 1997 y.
6.Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma, Toshkent: 1997 y.; Amir Temur Ko'ragon, Qissai Temur ("Malfuzoti Temuriy"), Toshkent: 2000 y.
7.Fayziyev T. Temuriylar shajarasi, Toshkent, 1995 y;
8.Hakim Sattoriy. “Hazrati Sohibqiron”. Toshkent. G'afur G'ulom. 2005 y. – B. 20.
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Sayyid Sulaymon Nadaviy rahmatullohi alayhning ilm va fazllari mashhur bo‘layotgan va shuhrat qozonayotgan edi. U kishi o‘zlarining voqealarini quyidagicha so‘zlab beradilar: «Men «Siyratun-Nabiy sollallohu alayhi vasallam» kitobini olti jild qilib tamomladim. «Muhtaram Zotning siyratlaridagi biror jilva yoki ko‘rinish mening hayotimda ham bo‘lganmi yoki yo‘q? Agar bo‘lmagan bo‘lsa, u holda qanday bo‘ladi?» degan o‘y qayta-qayta qalbimda tinchlik bermas edi. Shu maqsad uchun Allohning biror valiysini qidirdim.
Thana Bhavandagi xonaqohda yashaydigan va Alloh taolo fayzlarini taratib qo‘ygan Mavlono Ashraf Ali Tahonaviy hazratlari haqida eshitgan edim. Shunday qilib, bir kuni Thana Bhavanga borishni niyat qildim va safarga chiqdim. Borib, hazrat bilan ko‘rishdim va bir necha kun u yerda turdim. Ortga qaytayotganimda hazrat Tahonaviy rahmatullohi alayhga: «Hazrat! Biror nasihat qiling», dedim. U zotning xayollariga o‘sha payt: «Shunday katta allomaga nima nasihat qilaman? Ilm va fazli butun dunyoga mashhur bo‘lsa», degan o‘y kelibdi. Keyin: «Ey Alloh! Qalbimga uning uchun ham foydali bo‘lgan va mening uchun ham foydali bo‘lgan narsani sol», deb duo qilibdi. Shundan keyin hazrat Tahonaviy rahmatullohi alayh Sayyid Sulaymon Nadaviy rahmatullohi alayhga xitob qilib: «Ey birodar! Bizning yo‘limizda boshidan oxirigacha o‘zingizni xokisor tutishingiz kerak», debdilar.
Sayyid Sulaymon Nadaviy rahmatullohi alayh aytadilar: «Hazrat Tahonaviy rahmatullohi alayh bu so‘zlarni aytayotganlarida qo‘llarini ko‘ksilariga olib borib, past tarafiga bir zarba berdilar, zarba xuddi mening qalbimga tushgandek bo‘ldi».
Hazratimiz Doktor Abdulhay rahmatullohi alayh aytadilar: «Bu voqeadan keyin Sayyid Sulaymon Nadaviy rahmatullohi alayh o‘zlarini shunday xokisor tutdilarki, uning misli topilishi qiyin edi. Bir kuni qarasam, xonaqohning tashqarisida hazrat Sayyid Sulaymon Nadaviy rahmatullohi alayh majlisga kelganlarning oyoq kiyimlarini tartiblayotgan ekanlar. Shunday tavoze’ va muhabbatni Alloh taolo u kishining qalbida paydo qildi va keyin yuksak darajalarga ko‘tarib qo‘ydi».
«Nasihatlar guldastasi» kitobidan