Imom Abu Mansur Motu­ridiy o'z ta'limoti va il­­miy asarlari bilan Mo­va­rounnahr­da tavhid ilmi­ning rivoj­lanishiga kat­ta hissa qo'sh­di. Ilohiyot ilm­larining to'la shakl­lanib, takomilga etishida, qayta ishlanib, ma'lum tizimga solinishida mislsiz xizmat qildi. Buyuk alloma o'z qarashlari bilan O'rta Osiyo xalqlarining an'analari va urf-odat­lari hanafiy­lik ta'limoti bilan cham­barchas bog'­liqligini ko'r­sata oldi.

Ulug' vatandoshimiz asos solgan ta'limot Islom di­nining buyuk aqidaviy maktablaridan biri sifa­tida keng ko'lamda tan olindi. Ahli sunna val jamoaning hanafiy mazha­bi vakillari aqidada Imom Moturidiy va uning shogirdlari hamda izdoshla­ri yozib qoldirgan qimmat­li asarlarga tayanib ish ko'rishadi. E'tiborlisi, Islom olamining aksa­riyat mintaqalarida, xusu­san, Suriya, Iroq, Turkiya, Pokis­ton, Hindiston, Shimoliy Afrikada moturidiya ta'limoti hozir ham o'rta va oliy diniy o'quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o'qitiladi.

Imom Moturidiy o'n beshdan ortiq asar yozgan. U zot fiqh, kalom va tafsir yo'nalishlarida bitilgan kitoblar muallifidir. Allomaning fiqh ilmi va uning usuliga bag'ishlangan “Ma'xazush shari'a” (“Sha­riat asoslari manbai”) ham­da “Kitobul jadal fi usulil fiqh” (“Fiqh asoslari haqida jadal bahs”) nomli kitoblari mashhur.

Tafsirga oid – “Ta'vi­lo­tu ahlis sunna” (“Ahli sun­­na haqida izohlar”) asa­­ri, asosan, kalom ilmi­ga bag'ishlangani tufayli un­da aqidaga doir oyatlarni sharhlashga keng o'rin berilgan. Muallif tafsirda o'z zamonasidagi mo''ta­zila, xavorij, karro­miya, jabariya kabi oqimlar­ni zikr etib, ularning Qur'on oyat­lariga bergan noto'g'ri talqinlarini to'g'ri tan­qid qilgan. Shuningdek, mu­shabbiha (Alloh taoloni, uning sifatlarini maxlu­qotlarining sifatla­ri­ga o'xshatadiganlar), mu­­najjim (yulduzga qarab fol ko'radiganlar), folbin va boshqalarning fikrlarini chuqur tahlil qilgan va ularga asosli raddiyalar bergan. Demak, alloma o'zi­ning dalillarga tayangan, dunyoqarashiyu sog'lom tafakkuri bilan turli fir­qalarga qarshi keskin kurasha oladigan darajada kuchli bilim sohibi bo'lgan.

Abu Mansur Moturi­diy hanafiy ilohiyotshunosla­riga katta ta'sir ko'r­satdi. Shuning uchun uning qa­rash­lari avval Movarounnahr­da, keyin Huroson va bosh­qa mintaqalarda keng tar­qal­di. Shuningdek, Imom Motu­ridiy Abu Hanifaning qa­rashlarini tizimlashtirgani uchun keyingi ha­na­fiy olimlar aqidada “moturidiylar” deyilgan. Zero, Imom Moturidiy mazhabboshimiz Imomi A'zam Abu Hanifaning e'tiqodiy qarashlarini rivojlantirgan va tizimlashtirgan buyuk olim si­fatida tanildi.

Kalom ilmida Moturi­diyning “Kitob at-tavhid” asarining o'rni beqiyos. Abu Mansur Moturidiydan ke­yin o'tgan taniqli olimlardan Abu Muin Nasafiy va Abu Yusr Pazdaviy asarni mazkur nom bilan, Hoji Halifa va Bag'dodiy esa, “Kitob at-tavhid va isbot as-sifat” nomi bilan zikr etishgan.

Bizgacha mazkur asarning yagona nusxasigina etib kelgan, u Kembrij universiteti kutubxonasida saqlanadi. 1970 yili misrlik olim Fathulloh Hulayf uzoq yillar davom etgan izlanishlari natijasida Bayrutning “Dor al-mash­riq” nashriyotida “Kitob at-tavhid”ni nashr qildirdi. Nashrda bir talay kamchiliklarga yo'l qo'yilganiga qaramay, u o'zidan keyingi tadqiqotlar uchun manba sifatida ahamiyatlidir. “Kitob at-tavhid” bir necha marta qayta-qayta nashr etildi.

Imom Moturidiy hana­fiylar tomonidan ahli ­sunna val jamoaning ta­­niqli imomi, uning fikr­lari esa ahli sunna val ja­moaning qarashlari sifatida ko'rilgan.

Abu Yusr Pazdaviy (493/ 1099), Abu Muin Nasafiy (508/1114), Umar Nasafiy (537/1142), Aloud­din Sa­marqandiy (539/1144) va Nuriddin Sobuniy (580/ 1184) kabi atoqli olimlar fiqh­da Imomi A'zam Abu Hani­faning, e'tiqodda esa Imom Moturidiyning qa­rashla­riga asoslanishgan.

Imom Mo­turidiy milodiy 944 yili vafot etib, Samarqandning mash­hur Chokardiza qabristoni­da dafn etilgan. XX asr boshlarida akademik V. Bartol'd Samarqandga safari paytida Chokardiza qabristonida bo'lgani va u joyda Imom Mo­turidiy maqbarasini ko'r­ga­ni ha­qida yozgan.

2000 yili Imom Moturi­diy ilmiy merosini o'rga­nishga bag'ishlab o't­kazil­gan anjuman arafa­sida Cho­kar­diza qabristoni o'r­ni­da maydoni 3,5 gektar­lik majmua barpo etildi. Majmua markazida Abu Mansur Moturidiy maqba­rasi bunyod qilindi.

Moturidiy maqbarasi­ni tiklash jarayonida ko'p­lab faqih va ulamolar­ga mansub qabrtoshlar (qayroq toshlar)ning topilishi qo­raxoniylar davriga oid yangi ma'lumotlarni yuzaga chiqardi.

Imom Moturidiy va uning ilmiy merosini o'r­ganish bugun ham dolzarbligicha qolmoqda. Allomaning asarlari hamon o'zbek tiliga tarjima qilinmagan. Yevropa va Turkiya olimlari tomonidan kalom ilmi tarixiga doir qator tadqi­qotlar amalga oshirilgan bo'lsa-da, Markaziy Osiyo hududida ushbu yo'nalishda hali ko'plab ilmiy ishlar o'z tadqiqotchilarini kutib turibdi.

Abduvohid O'ROZOV,

Imom Buxoriy xalqaro

ilmiy-tadqiqot markazi

ilmiy xodimi