HAJ KITOBI
"Haj" so'zining lug'aviy ma'nosi qasd qilish demakdir. Shar'iy istilohda esa, maxsus amallarni ma'lum bir joyda, muayyan bir vaqtda ado etishni qasd qilishdir.
Izoh: Maxsus joy Ka'ba va Arafotdir, muayyan vaqt esa, haj mavsumi, ya'ni Shavvol, Zulqa'da va Zulhijja oyining ilk o'n kunidir. Maxsus amal esa, Baytullohni tavof qilish hamda Arafotda turishdir.
Hajning farz bo'lish vaqti
Haj hijratning to'qqizinchi yili farz qilindi. Umr davomida bir marta ado etish farz. Sharoit bo'lganida kechiktirmaslik lozim.
Hukmi va farz bo'lishining dalili
Haj islomning besh ruknidan biridir va umr mobaynida bir marta ado etiladigan farzdir. Farzligi Qur'oni karim bilan sobit. Dalili esa Alloh taoloning ushbu mazmundagi oyati karimasidir: "...va yo'lga qodir bo'lgan kishilar zimmasida Alloh uchun mana shu uyni haj qilish burchi bordir..."(Oli Imron, 97).
Shuningdek, hajning farzligi quyidagi hadis bilan ham sobitdir: "Ey insonlar! Haj sizlarga farz qilindi, bas, haj qilingiz!" Hajning farzliga masalasida barcha musulmon olim va faqihlar yakdildir. Shuning uchun inkor qilgan kofir bo'ladi.
Butun Islom dunyosiga iqtisodiy, siyosiy va diniy hayotlarida behisob foydalar keltirgan hikmatlari tufayli haj yo'lga qodir bo'lganlarga farz qilindi.
Ka'baning qisqacha tarixi
Ka'ba er yuzidagi eng birinchi ibodatgohdir. Alloh taoloning amri bilan bir farishta, rivoyatlarga ko'ra, Jabroil, alayhissalom, tomonidan qurilgan. Ammo vaqt o'tishi bilan uning faqat poydevori qolgan.
Odam alayhissalom, yaratilgach, Alloh unga eski poydevor ustida Ka'bani qayta qurishni buyuradi. Keyinchalik Ibrohim alayhissalom yana eski poydevor ustiga Ka'bani yangidan kuradilar.
Islomiyatga qadar Ka'ba Amalika, Jurhun qabilasi, Payg'ambarimizning buvalari Qusayy va nihoyat Quraysh qabilasi tomonidan turli davrlarda ta'mir qilinadi. Islomiyat davrida esa, Umaviylardan dastlab Yazid, so'ngra Abdulmalik davrida ikki marta qurshab olinadi va natijada Ka'ba zarar ko'radi. Har ikki qurshovdan so'ng Makka amiri Abdulloh ibn Zubayr, roziyallohu anhu, tomonidan ta'mir qilinadi.
Endi xajning fazilatlaridan ba'zilarini bayon qilib o'tamiz:
Hajda nafaqat vahiy ingan tuproqlarda yashayotgan xalqlarning, balki uzoq diyorlardan kelgan ziyoratchilarning ham katta iqtisodiy manfaatlari bor.
Hech kim o'zini dunyoviy martabasi va boyligi tufayli boshqalardan afzal ko'ra olmaydi. Faqat taqvodagina ba'zilari ba'zilaridan ustun bo'lishi mumkin. Payg'ambarimiz, sollalloxu alayhi va sallam, aytganlaridek: «Arab ajamga nisbatan faqat takvo jihatidan fazilatli bo'lishi mumkin».
Hammaning kiygani ehrom barcha musulmonlar orasidagi haqiqiy tenglikka ishorat qiladi. Ayni paytda insoniyatga bu dunyo va uning go'zalliklaridan ayrilib, narigi dunyoga yuzlangan dastlabki holatni eslatadi. Chunki kishi qabrga ham ehromga juda o'xshash matoga o'ralib ketadi. Bu esa, kishini solih amallar bilan oxiratga tayyorgarlik qilishga tashviq qiladi. Oyati karimada aytalganidek: «Oxirat uchun tayyorlangan zodi rohilalar ichida eng xayrlisi taqvodir».
Farz bo'lishining sababi
Hajning farz bo'lish sababi Baytul Haram Ka'baning mavjudligidir. Shuning uchun inson umr davomida bir necha marta hajga borishi shart emas.
Farz bo'lishining shartlari
Sahih ado bo'lishining shartlari
Vaqt
Hajning vaqti ma'lum haj oylaridir. Ular Shavvol, Zulqa'da va Zulhijja oyining dastlabki o'n kunidir.
Ruknlari
Hajning ikki rukni bor.
Tavofning uch turi mavjud:
Hajning vojiblari
Hajning yigirmadan oshiq vojiblari bor. Quyidagilar shular jumlasidandir:
Izoh: Safo bilan Marva Makka shahri ichidajoylashganbo'lib, orasitaxminan405metrchabo'lganikkitepalikdir. Oralaridagi ushbu masofa bugungi kunda ikki tomoni do'konlardan iborat ko'chadir.
Rivoyat qilinishicha, Ibrohim alayhissalom xotini Hojar onamiz bilan o'g'li Ismoilni alayhissalom egulik va suvsiz bugungi Makka shahri joylashgan vodiyga tashlab, o'zlari Falastinga qaytadilar. Shundan so'ng yolg'izlik va chanqoqlikdan siqilgan Hojar onamiz biror bir kishini yoki suv topish umidida bu ikki tepalik orasida yugurib etti marta uyoqdan-bu yoqqa borib keladilar. Haj asnosida hojilar tomonidan bajariladigan sa'y ibodati ushbu hodisadan qolgan.
Qurbonlik qilishni lozim etadigan amallar (hajning) vojiblaridir.
Hajning sunnatlari
Hajning sunnatlari juda ko'p bo'lib, asosiylari quyidagilardir:
1) Ehromga kirishdan avval g'usl qilish.
2) Ehromga kirayotganida ehromning sunnati niyatida ikki rakat namoz o'qish.
Izoh: Mino Makkadan 6,5 km sharqda joylashgan shaharchadir. «Mino» istak, orzu degan ma'noni anglatadi. Allohningamri bilanIbrohimalayhissalom o'g'illariIsmoilni, alayhissalom mana shu erda qurbonlik qilishga kirishganedilar.
Ehrom
Ehrom muayyan (jinsiy yaqinlik, soch va tirnoq olish, xushbo'ylanish, bosh va yuzni yopish, tikilgan kiyim kiyish, ov qilmaslik va unga undamaslik, daraxt kesmaslik kabi) narsalarni qilmaslikka azm etishdir.
Ehromning rukni talbiya aytish (Allohni ulug'lash), sharti esa niyat qilishdir.
Miyqot
(Ehromsiz o'tish mumkin bo'lmagan joylar)
Haj amallari ado etiladigan ma'lum bir vaqtlar bo'lganidek, uni ado etish uchun yo'lga chiqqanida ehromsiz o'tib bo'lmaydigan joylar ham bor. Haj va umra qilmoqchi bo'lganlarning bu joylardan ehromsiz o'tishlari joiz emas. Bu joylar esa quyidagilardir:
Ushbu miyqot joylariga kelmasdan avval hojilar. Ehromga kirishlari va hajda taqiqlangan amallarni qilishdan saqlanishlari joiz. Makkaga kirishni xohlagan, makkalik bo'lmagan hojilarning miyqot joylaridan ehromga kirmasdan o'tishlari joiz emas. Makkaliklarning ehromga kiradigan joyi Hilldir. Harami Sharifda o'tirgan kishining haj uchun ehromga kiradigan joyi Harami Sharif, umra uchun esa Hilldir.
Hajni ado etish tartibi
Haj qilmoqchi bo'lgan kishi quyidagi amallarni bajarishi kerak:
Hajda man qilingan amallar
Ehromga kirgach, ayoli bilan jinsiy yaqinlik qilishdan, yomon so'z aytishdan, gunoh qilishdan, tortishishdan, quruqlikdagi hayvonni ovlashdan, yo ovchiga uni ko'rsatishdan, tikilgan libos kiyishdan, salla o'rashdan, oyoqqa mahsi kiyishdan, bosh va yuzni berkitishdan, atir sepishdan, soch va soqol oldirishdan, tirnoq olishdan saqlanish lozim.
Ehrom kiygan holda g'usl qilish, hammomga kirish, kajava va chodirga kirib salqinlanish, belga kamar va shunga o'xshash narsalarni taqish joizdir. Har namozdan so'ng, pastdan yuqoriga chiqayotganida yoki vodiyga tushayotganida, hojilar guruhiga duch kelganida hamda sahar vaqtida erkaklar ovozini chiqarib talbiya aytishadi.
KYeYINGI MAVZULAR:
Makkaga kirishda qilinadigan amallar
Umra
Umraning vaqsh va miyqotlari
Rukni
Vojiblari
Bajarish tartibi
Qiron haji
Hukmi
Qiron hajining shartlari
Ado qilish shakli
Allohga shukr
Tamattu' haji
Hukmi va sahih bo'lish shartlari
Tamattu' hajining qoidalari
Allohga shukr
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مُغَفَّلٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «نَفَقَةُ الرَّجُلِ عَلَى عِيَالِهِ صَدَقَةٌ».
Abdulloh ibn Mug‘affaldan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kishining ahli ayoliga qilgan nafaqasi sadaqadir», dedilar.
Sharh: Darhaqiqat, ahli ayolga nafaqa qilish sadaqadir. Chunki bunda kishi vojib ibodatni ado etadi. Zotan, shariat hukmi bo‘yicha ahli ayolning nafaqasi vojibdir. Bu Alloh taoloning amridir. Shariatda ko‘rsatilgan amalni Allohning amrini bajarish niyati bilan qilish Alloh taoloning yo‘lida qilingan ish bo‘ladi. Shuning uchun o‘z ahli ayolimga bersam, sadaqaning savobidan mahrum bo‘laman, degan tushuncha noto‘g‘ridir. Aksincha, yaxshi niyat bilan, shariatning buyrug‘ini, Alloh taoloning hukmini ado etyapman, ahli ayolimning nafaqasi menga vojibdir, shuni haloldan ado etaman, deb harakat qilgan kishi ahlining nafaqasi tufayli ulug‘ ajrlarga erishadi.
عَنِ الْحَسَنِ يَرْفَعُ الْحَدِيثَ قَالَ: «إِذَا أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلَى أَهْلِهِ مِنْ غَيْرِ إِسْرَافٍ وَلَا إِقْتَارٍ كَانَتْ نَفَقَتُهُ بِمَنْزِلَةِ النَّفَقَةِ فِي سَبِيلِ اللهِ».
Hasandan rivoyat qilinadi: «Kishi ahli ayoliga isrof ham qilmay, juda siqib ham qo‘ymay nafaqa qilsa, Allohning yo‘lidagi nafaqa o‘rnida bo‘ladi».
Sharh: Ahli ayolga, ya’ni qaramog‘idagilarga qilingan nafaqada isrof qilish ham, xasislik qilish ham durust emas. Balki o‘rtacha, bir me’yorda nafaqa qilib borish Allohning yo‘lidagi nafaqa bo‘ladi.
Ahli ayolning nafaqasida isrofga yo‘l qo‘yish barcha holatlardagi isrof kabi noshar’iy ish hisoblanadi. Shu bilan birga, bu ish ahli ayolning haddidan oshishiga, odobsizliklarga qo‘l urishiga sabab bo‘lib qolishi ham mumkin.
Ahli ayolning nafaqasini siqib qo‘yish baxillikning yorqin namunasidir. Bu nafaqadagi kishilarning haqqini poymol qilishdir.
Barcha ish va holatlardagi kabi, bu ishda ham o‘rtacha bo‘lish ma’qul. Zotan, dinimiz vasatiylik – o‘rtacha yo‘l tutish dinidir.
Alloh taolo Furqon surasida aytadi: «Infoq qilganlarida isrof ham, xasislik ham qilmaslar, bu ikkisi o‘rtasida mo‘tadil bo‘lurlar» (67-oyat).
Arab tilida «infoq» – «nafaqa» iboralari mol-pul sarflash ma’nosini anglatadi. Bizda «birovga sadaqa qilish», «ehson qilish» ma’nosida ishlatish odat tusiga kirib qolganligi oyatni noto‘g‘ri tushunishga, xayr-ehson, sadaqa qilganda mo‘tadil bo‘lishi kerag-u, boshqa vaqtlarda nima qilsa, o‘zi biladi, degan xayolga olib kelmasligi lozim.
Musulmon kishi mol-pul sarflashda doimo mo‘tadil bo‘lishi kerak. Mol-dunyoni hech qachon isrof ham qilmasligi va haddan tashqari xasis bo‘lib, zarur joyga va kerakli miqdorda sarflashdan bosh tortmasligi ham kerak.
Islomda shaxsiy mulkchilikka keng yo‘l ochib qo‘yilgan. Shu bilan birga, kishilarga shaxsiy mulklarini havoyi nafslariga binoan tasarruf qilishlariga ham yo‘l qo‘yilmaydi. Avvalo, bu mulkni gunoh ishlarga, harom-harishga ishlatish man qilingan.
Shuningdek, mol-mulkni behuda sarflashga «isrof» degan nomni berib, musulmonlar isrofdan qaytarilgan. Mol-mulkini behuda, noo‘rin sarflaydigan odam «safiyh» – esi past deyiladi. Kim safiyh bo‘lsa, mahkamaning hukmi ila uning mol-mulki muzlatib qo‘yiladi. Kerak bo‘lganida, ma’lum miqdori beriladi, qolgani saqlab turiladi.
Shu bilan birga, o‘ta xasis odamga qarshi chora ham ko‘riladi. Bola-chaqasidan, nafaqasidagilardan qisib, ularga haqlari darajasida sarf qilmasa, mahkama ularning haqlarini olib beradi.
Isrofgarchilik va xasislikni tanqid etib, qoralovchi ko‘plab hadislar kelgan.
عَنْ أَبِي الْمُخَارِقِ قَالَ: خَرَجَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي غَزَوةِ تَبُوكَ فَطَلَعَتْ نَاقَتُهُ، فَقَامَ عَلَيْهَا سَرِيعًا، فَمَرَّ بِهِ رَجُلٌ، فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: مَا رَأَيْنَا كَالْيَوْمِ رَجُلًا أَجْلَدَ وَلَا أَقْوَى لَوْ كَانَ فِي سَبِيلِ اللهِ. فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «إِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى صِبْيَةٍ صِغَارٍ فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى وَالِدَيْهِ فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى نَفْسِهِ لِيُغْنِيَهَا فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى رِيَاءً وَسُمْعَةً فَهُوَ لِلشَّيْطَانِ».
Abul Muxoriqdan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam Tabuk g‘azotiga chiqdilar. Tuyalari kelib qoldi. Unga tezda mindilar. Shunda oldilaridan bir kishi o‘tib qoldi. Hamma o‘sha kishiga qaradi. Shunda sahobalardan biri u zotga: «Bugungiga o‘xshash baquvvat, chapdast odamni hech ko‘rmagan edik. Qani endi u Allohning yo‘lida bo‘lsa», dedi.
Shunda Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Agar u o‘zining kichik bolalari uchun urinayotgan bo‘lsa, Allohning yo‘lidadir. Agar u ota-onasiga yaxshilik qilish uchun urinayotgan bo‘lsa, Allohning yo‘lidadir. Agar u o‘zining behojatligi uchun urinayotgan bo‘lsa, Allohning yo‘lidadir. Agar riyo va xo‘jako‘rsin uchun urinayotgan bo‘lsa, shaytonning yo‘lidadir», dedilar».
Sharh: Demak, mo‘min-musulmonlar riyokorlikdan, xo‘jako‘rsinchilikdan, falonchi gapiradi, pistonchi kuladi, falonchini qoyil qilib qo‘yay, kabi bandaning rioyasini qilishdan mutlaqo uzoq bo‘lishlari, hazir bo‘lishlari kerak. Balki har bir ishni sof niyat bilan, shariatda ko‘rsatilganidek, Alloh taolodan savob umidida ado etish lozim ekan. Shunda ham hojati ravo bo‘ladi, ham murod-maqsadiga yetib, boshqalarni xursand qiladi, eng muhimi, Allohning yo‘lida amal qilgan inson darajasiga ko‘tariladi.
Ushbu hadisi sharifdan olinadigan foydalar:
1. O‘zining kichik bolalari uchun urinayotgan odam Allohning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.
2. Ota-onasiga yaxshilik qilish uchun urinayotgan odam Allohning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.
3. O‘zining behojatligi uchun urinayotgan odam Allohning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.
4. Riyo va xo‘jako‘rsin uchun urinayotgan odam shaytonning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.
قَالَ شُعْبَةُ: فَقُلْتُ لِعَدِيٍّ: عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ؟ فَقَالَ: عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «إِذَا أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلَى أَهْلِهِ نَفَقَةً يَحْتَسِبُهَا كَانَتْ لَهُ صَدَقَةً».
Shu’badan rivoyat qilinadi:
«Adiyga: «Nabiy sollallohu alayhi vasallamdanmi?» dedim.
«Ha, Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan. U zot: «Qachon kishi ahliga savob umidida nafaqa qilgan bo‘lsa, uning uchun sadaqadir», dedilar», dedi».
Sharh: Ahliga, qaramog‘idagilarga savob umidida, bu Allohning hukmi, shariatning buyrug‘i, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ko‘rsatmalari, bu menga vojib, degan niyatda va albatta, halol-pok yo‘l bilan topilgan moldan qilingan nafaqa sadaqa o‘rniga o‘tib, ulkan ajr-savoblarga sabab bo‘lishi shubhasiz haqiqatdir.
«Yaxshilik va silai rahm» kitobi 1-juz