يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ١٨٣

183. Ey imon keltirganlar, oldin o'tganlarga kabi sizlarga ham ro'za tutish farz qilindi, shunda taqvodor bo'lursizlar.

Baqara surasining 183-185-oyatlarida Ramazon oyi ro'zasi hukmlari va hikmatlari bayon etilgan. Alloh taolo mo'minlarga qarata oldin o'tgan boshqa qavmlar kabi Islom ummatiga ham ro'za farz qilingani xabarini beryapti va ro'za taqvodorlik belgisi ekanini ham ta'kidlayapti. Shubha yo'qki, komil ado etilgan ro'za ibodati musulmonni axloqan va ma'nan yuksak maqomga – taqvo maqomiga etkazadi. Payg'ambarimiz alayhissalom ta'kidlaganlaridek, ro'za qalqondir, u gunoh qilishdan, turli jismoniy illat va xastaliklardan, oxirat azobidan saqlaydi.

Arab tilidagi «sovm» (ro'za) lug'atda «o'zni tiyish» degan ma'noni bildiradi. Shar'iy istilohda esa muborak Ramazon oyida tong otganidan to quyosh botguncha niyat bilan ovqat emaslik, ichimliklar ichmaslik, jinsiy yaqinlik qilmaslik «ro'za» deyiladi. Ro'za tutish Islom dinining besh rukni (asosi)dan biridir, Qur'on va Sunnat bilan sobit bo'lgan. Zero, ro'za ibodati bilan nafs tarbiyalanadi, shahvoniy hoyu-havaslar jilovlanadi. Ro'za tutib, inson komil xulqlarga ega bo'ladi. Komil xulqli insonlar yashagan jamiyatda osuda va tinch-osoyishta hayot hukm suradi. Oyatda ro'za ibodatining o'tgan payg'ambarlarning ummatlariga ham farz qilingani eslatilib, musulmonlarga ushbu ibodatning og'ir emasligi bildirilmoqda. Inson o'ziga mashaqqat bo'lib ko'ringan ishni oldin ham kimlardir bajarganini bilsa, unga kirishishi osonlashadi, qiyinligini unutadi, uni puxta va mukammal bajarishga g'ayrat bilan kirishadi. Ro'za nafaqat musulmonlarga, balki Islomdan oldingi qavmlarga ham farz edi.

Ro'za dastlab Payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam Madinai munavvaraga hijrat qilganlaridan keyin oradan bir yarim yil o'tgach – ya'ni hijratning o'n sakkizinchi oyi, sha'bon oyining o'ninchi kunida, qibla Baytul Maqdisdan Ka'ba tarafiga o'zgargandan keyingi oyda farz qilingan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam to'qqiz yil Ramazon ro'zasini tutganlar. Ulardan ikkitasini o'ttiz kundan, qolgan ettitasini yigirma to'qqiz kundan tutganlar. Ramazon ro'zasini tutish farz qilinishidan oldin musulmonlar ashuro kuni ro'zasini tutishar edi. Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumo rivoyat qiladi: "Johiliyat ahli ashuroda (muharram oyining o'ninchi kuni) ro'za tutar edi, ramazon oyida ro'za tutish haqida oyat nozil bo'lgach, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: "Ashuro ro'zasini xohlaganlar tutsin, xohlamaganlar tumasin", dedilar" (Buxoriy rivoyati); Hazrati Oisha roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi: "Biz Quraysh ahli johiliyat davrida ashuro ro'zasini tutar edik. Janob Rasululloh ham tutardilar. Madinaga kelganlarida ashuro ro'zasini tutdilar, boshqalarga ham tutishni buyurdilar. Alloh taolo ramazon oyi ro'zasi haqida oyat nozil qilib uni farz etgach, ashuroda ro'za tutilmaydigan bo'ldi. Ashuro ro'zasini xohlaganlar tutib, xohlamaganlar tutmas edi" (Buxoriy rivoyati).

أَيَّامٗا مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۚ وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ فِدۡيَةٞ طَعَامُ مِسۡكِينٖۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيۡرٗا فَهُوَ خَيۡرٞ لَّهُۥۚ وَأَن تَصُومُواْ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡتَعۡلَمُونَ١٨٤

184. U sanoqli kunlardir, sizlardan kim bemor yoki safarda bo'lsa, boshqa kunlari sanoqni to'ldirsin. Qodir bo'lmagan kishilar zimmasida bir miskin taomicha fidya bordir. Kim ixtiyori bilan yaxshilik qilsa, o'ziga foydadir. Agar bilsangizlar, ro'za tutishingiz o'zlaringizga yaxshidir.

"Sanoqli kunlar" deyilishidan murod, boshqa payg'ambarlarning ummatlariga bir necha oylab ro'za tutish buyurilgani holda musulmonlarga Ramazon oyida o'ttiz yoki yigirma to'qqiz kun ro'za tutish farz qilindi. Bu ma'noda ro'zaning qiyin va mashaqqatli emasligiga, inson buning uddasidan bemalol chiqishiga ishora bordir.

"Qodir bo'lmagan kishilar" deyilganida keksayib qartaygan yoki og'ir bemorlik tufayli yoxud boshqa uzrli sabablarga ko'ra ro'za tutishga yaramaydigan kishilar nazarda tutilgan. Bu toifa kishilar har bir kun uchun bir miskin kishining kunlik taomi miqdorida fidya (badal) to'lashlari lozim. Ammo bundaylardan iloji boricha ro'zani qoldirmay tutgan kishi katta savob va oxirat mukofotlariga erishadi. Ba'zi mufassirlarning (masalan, Abdulloh ibn Mas'ud) fikricha, "Kim ixtiyori bilan yaxshilik qilsa, o'ziga foydadir. Agar bilsangizlar, ro'za tutishingiz o'zlaringizga yaxshidir" oyati nozil bo'lgach, yuqoridagilarni nasx qilgan (Murra rivoyati).

Sanoqli kunlar ro'zasi istisnosiz barcha holatlar va kishilar uchun majburiydir, ammo ro'za tutishga yaramaydigan kasal va qariyalar, safardagi kishilar uchun uni tutmaslikka, o'rniga fidya berish yoki boshqa kunlari qazo ro'zasini tutib berishga ruxsat etilgan. Bu holat Islom shariatining engilligi va kengligini ko'rsatadi. Ato roziyallohu anhu aytadi: "Alloh taoloning so'ziga ko'ra, kishi kasal bo'lib sillasi quriganda ro'zasini buzadi" (Buxoriy rivoyati). Yana bir hadisda kelishicha, Ato roziyallohu anhu Ibn Abbos roziyallohu anhumonig "Qodir bo'lmagan kishilar zimmasida bir miskin taomicha fidya bordir" oyatini qiroat qilganini eshitdilar. Ibn Abbos: "Bu oyat mansux bo'lgan emas, agar keksa kishi yoki keksa ayol ro'za tutishga qodir bo'lmasa, har bir ro'za tutilmagan kun badaliga bir miskinni to'ydirishi lozim", deganlar" (Buxoriy rivoyati). Ruxsat berilgan kishilar ham ro'zalarini qoldirmay tutishsa, o'zlariga foydadir. "Ro'zaning dunyoviy hayotingizdagi foydalarini, oxiratda ro'za sababidan erishadigan maqomlaringizni bilganingizda edi, o'n ikki oy ro'zador bo'lishni istar edingiz", deyiladi hadisda. Hadisi qudsiyda kelishicha, Alloh taolo bunday degan: "Odam bolasining ro'zadan boshqa barcha amali o'zigadir. Ro'za Mengadir, uning mukofotini ham O'zim beraman". Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: "Kim Ramazon ro'zasini imon-ishonch bilan va savobidan umid qilib tutsa, oldingi gunohlari mag'firat qilinadi", deganlar (Buxoriy rivoyati).

شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡفُرۡقَانِۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهۡرَ فَلۡيَصُمۡهُۖ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۗ يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ وَلِتُكۡمِلُواْ ٱلۡعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ١٨٥

185. Ramazon oyida insonlarga hidoyat bo'lgan hamda hidoyat va furqonning ochiq bashorati bo'lib Qur'on tushirilgan. Kim bu oyga etsa ro'za tutsin. Kim bemor yoki safarda bo'lsa, boshqa kunlari sonini to'ldirsin. Alloh sizlarga osonlikni istaydi, qiyinchilikni xohlamaydi. Shuning uchun sanoqni but qilinglar va hidoyat qilgani uchun Allohni ulug'langlar, shunda taqvodor bo'lursizlar.

Oyati karimadagi "furqon" so'zi "ajratuvchi" ma'nosini bildiradi, ya'ni Qur'oni karim haq bilan botilni ajratuvchidir. Ramazon oyi barcha samoviy kitoblar, shu jumladan Qur'oni karim nozil qilingan sharafli oydir. Kim bu oyga etsa, ro'za tutishiga mone' sabablari bo'lmagan muqim kishi ro'za tutsin, chunki u Islom ruknlaridan biridir. Alloh uchun ro'za tutish qalqondir: dunyoda gunohlar xorligidan, oxiratda do'zax o'tidan himoya qiladi; ro'za la'nati shayton ustidan g'alaba garovidir, jismimiz zakotidir, jannatga eltuvchi ko'prikdir. Ro'za tutishga amr qilinib hamda ro'zaning ulug'ligi va manfaatlari beqiyosligi bayon etilganidan so'ng sanoqli kunlarda barcha istisnosiz uni tutishi lozim, deb tushunilmasligi uchun bemor yoki safardagi kishilar uni keyin tutib berishlari yana qayta eslatilmoqda. Chunki ularning holati ro'za tutishlariga mone' bo'lgani uchun ularga ramazon oyidan keyinroq tutib berishga ruxsat etilmoqda. Islomning ilk davrida ro'za yangi farz qilinganida har bir musulmon ro'za tutish yoki fidya berishda ixtiyorli edi. Keyin bu ixtiyor bekor qilindi. Fidya bir miskinga ikki mahal to'ygunicha taom berishdir, agar bundan ziyoda bo'lsa, yanada yaxshi. Endi har bir kishi Ramazon oyiga etib kelsa, o'zi bemor yoki safarda bo'lmasa, Ramazon ro'zasi uning zimmasida farzdir. O'zi tutadi, tutolmasa miskinga fidya beradi. Zero, "Alloh sizlarga osonlikni istaydi, qiyinchilikni xohlamaydi". Alloh taolo sizlarni ro'za barakotlaridan benasib qoldirmasligi uchun sizni ikki dunyo saodatiga erishtiruvchi hidoyat yo'liga yo'llagani, ibodatlarga boshlagani uchun bergan ne'matlariga shukr aytib, U Zotni ulug'langlar, shundagina taqvo ahlidan bo'lasizlar.

Ro'zador kishiga ushbular sunnatdir: nafsni yomon niyatlardan to'xtatishni qasd qilish; foydasiz hamda uyatsiz so'zlarni gapirishdan va eshitishdan o'zini saqlash; birov bilan urishishdan, har qanday gunoh ishlardan o'zni tortish; mumkin qadar istig'for, zikr va tasbeh bilan band bo'lish; Qur'on o'qish; quyosh botgan vaqtda shom namozini o'qishdan ilgari (bir qultum suv kabi narsa bilan) og'iz ochish; Ramazon oyida har kuni xufton namozidan so'ng yigirma rakat taroveh namozi o'qish; taroveh namozida Qur'oni Karimni o'qib yoki eshitib xatm qilish; Ramazonda xuftonni jamoat bilan o'qigan kishilarga vitr namozini ham jamoat bilan o'qish. Nafsni poklash va axloqni sayqallashda namoz va zakotdan keyin ro'za ibodati keladi. Insonni yo'ldan uradigan narsalar ichida qorin va jinsiy shahvatlar eng kuchlilaridan ekani hech kimga sir emas. Ro'zaning foydalaridan biri xuddi o'sha ikki shahvatni jilovlashga xizmat qilishidir. Shuning uchun ham ro'za nafsni poklash va axloqni sayqallashda eng muhim omillardan biri hisoblanadi.

وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِۖ فَلۡيَسۡتَجِيبُواْ لِي وَلۡيُؤۡمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمۡ يَرۡشُدُونَ١٨٦

186. (Ey Muhammad), agar bandalarim Men haqimda sizdan so'rashsa, Men ularga yaqinman, duogo'yning duosini ijobat qilaman. Ular ham Menga javob qilishsin, Menga imon keltirishsin, shoyad shunda to'g'ri yo'lga tushishar?

Mufassir olimlar ushbu oyat nozil bo'lishiga turli voqealarni sabab qilib ko'rsatishgan. Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinishicha, yahudiylar Payg'ambarimizdan: "Sen biz bilan osmon orasi besh yuz yillik masofa, deb da'vo qilyapsan, unda ayt-chi, Parvardigor bizlarni (shuncha masofadan turib) qanday eshitadi?" deb so'rashdi. Shunda yuqoridagi oyat tushdi. Boshqa bir mufassirlarning aytishicha, qavm Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan: "Ey Allohning elchisi, Parvardigorimiz bizga yaqinmi yo uzoqmi? Yaqin bo'lsa, past ovozda murojaat qilaylik, uzoq bo'lsa, baland ovozda yolborib nido qilaylik" deganida ushbu oyat nozil bo'lgan. Mashhur mufassirlardan Ato va Qatodalarning aytishlaricha, G'ofir surasining "Parvardigoringiz: "Menga duo qilinglar, Men sizlarga mustajob etay!" dedi" oyati tushgach, odamlar: "Qaysi paytda duo qilaylik?" deb so'rashganida yuqoridagi oyat nozil bo'lgan. Oyatdagi "Men ularga yaqinman" jumlasidagi yaqinlikni Qurtubiy: "duolarni ijobat qilishdagi yaqinlik" deb tafsir qilgan. Ana shu jumladan Alloh va banda orasida mustahkam bog'liqlik va sir borligi ayondir. Zero, banda dunyo ishlari bilan o'ralashib qolsa, Parvardigoridan uzoqlashadi, ammo duo va zikr bilan yana Unga yaqin bo'ladi, Parvardigorining o'ziga yaqin bo'lishini xohlagan bo'ladi. Shuning uchun duo ibodatlarning afzali sanaladi.

Oyati karimada Alloh azza va jalla "bandalarim" deya bizlarni o'ziga mansub qilib, to'g'ridan-to'g'ri murojaat qilmoqda. Bu haqda "Tafsiri Kabir" muallifi imom Faxriddin Roziy shunday yozadi: "Alloh taolo Qur'oni karimning bir necha joyida Payg'ambarimizga (alayhissalom) xitob qilib: "Sizdan ruh haqida so'raydilar, ayting...", "Sizdan harom oylar haqida so'raydilar, ayting...", Sizdan xamr va qimor haqida so'raydilar, ayting..." deya bandalari so'ragan narsalarga O'z Rasuli orqali javob beradi, har gal "ayting" deya u zotni vositachi-etkazuvchi etib tayinlaydi. Faqat bir o'rinda, ya'ni ushbu oyatda ana shu "ayting" (qul) lafzi yo'q. Go'yo bu bilan Alloh taolo bunday demoqchi: "Ey bandam, barcha xususlarda senga vositachi-etkazuvchi kerak, ammo duoda unga ehtiyoj yo'q. Chunki duo Men bilan sening oramizdagi, ikkimizga ma'lum xususdir". Yana bir jihat shuki, Alloh: "ularning duosini eshitaman" demay, "duogo'yning duosini ijobat qilaman. Ular ham Menga javob qilishsin, Menga imon keltirishsin, shoyad shunda to'g'ri yo'lga tushishar?" deya qilingan duoning biror shaklda albatta qabul bo'lishiga ishorat etmoqda. Bandalariga qilgan bunday inoyati, lutfu marhamati ortidan Alloh taolo ularni ham o'z navbatida da'vatni qabul etib, O'ziga imon keltirishga undaydi, shunda shoyad hidoyatga, yaxshilikka erishsalar, deydi. Alloh da'vatiga "labbay!" deya javob berish, Unga va Rasuliga imon keltirish, to'g'ri yo'lni topish va hidoyatga erishish bandalar uchun ikki dunyo saodatining eshigidir.