Qur'oni karim turli xil voqea-hodisalarga javoban bo'lak-bo'lak bo'lib nozil bo'lishida davom etar edi. Gohida bir sura to'laligicha nozil bo'lardi. Masalan, “Fotiha”, “Muddassir” suralari va “An'om” surasining uch oyatidan boshqa barcha oyatlari Makkada birdaniga nozil bo'lgan. Gohida o'nta oyat nozil bo'lar edi. Masalan, “Mo'minun” surasining avvalgi o'n oyati va “Nur” surasidagi “ifk” voqeasini bayon qiluvchi o'nta oyat shular jumlasidandir. Gohida esa, beshta oyat nozil bo'lar edi va bunday tartibda nozil bo'lish ko'proq uchrar edi. Bundan tashqari oyatning bir bo'lagi nozil bo'lganligi haqida ham ishonchli rivoyatlar bor. Masalan, “Niso” surasidagi 95-oyatning غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ “shikast etmaganlar” jumlasi shu oyatning لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ----- وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ
“Mo'minlardan (jihodga chiqmay) o'tirib olgan kishilar bilan Alloh yo'lida mol va jonlari ila kurashgan zotlar barobar bo'lmaydi...” jumlasidan keyin nozil bo'lgan. Shuningdek, “Tavba” surasidagi 28-oyatning وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ“Agar sizlar kambag'allikdan qo'rqsangizlar, yaqinda (Alloh) xohlasa, O'z fazlu karami bilan sizlarni boy-badavlat qilajak. Albatta, Alloh bilim va hikmat sohibidir” jumlasi, aynan shu oyatning يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا“Ey mo'minlar, hech shak-shubhasiz, mushriklar nopok kimsalardir, bas, bu yildan so'ng masjidul haromga yaqin kelmasinlar!” jumlasidan keyin nozil bo'lgan.
Qur'onning nozil bo'lishi nihoyasiga etgunicha ish shu zaylda davom etdi va shu tariqa shariat ahkomlari mukammal bo'ldi.
Qur'onning bo'lak-bo'lak bo'lib nozil bo'lishining hikmati haqida ulamolar bir nechta fikrlarni aytishgan. Ular quyidagicha:
وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآَنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا
ya'ni: “Kofir bo'lgan kimsalar: “Nega bu Qur'on unga (payg'ambarga) yaxlit bir to'plam holida nozil qilinmadi?”, – dedilar. (Ey, Muhammad!) Biz u (Qur'on) bilan sizning dilingizni ustivor qilish uchun mana shunday (oz-ozdan nozil qildik) va uni tartili bilan (ravon) o'qib berdik” (Furqon surasi, 32-oyat).
Payg'ambar alayhissalom o'qishni ham, yozishni ham bilmaydigan besavod kishi edilar. Avval o'tgan payg'ambarlar esa, o'qish-yozishni biladigan zotlar bo'lib, birdaniga nozil bo'lgan kitobni yodlab, esda saqlab qolishga imkoniyatlari bor edi.
إنَّما نَزَلَ أوَّلَ ما نَزَلَ منه سُورَةٌ مِنَ المُفَصَّلِ، فِيهَا ذِكْرُ الجَنَّةِ والنَّارِ، حتَّى إذَا ثَابَ النَّاسُ إلى الإسْلَامِ نَزَلَ الحَلَالُ والحَرَامُ، ولو نَزَلَ أوَّلَ شيءٍ: لا تَشْرَبُوا الخَمْرَ، لَقالوا: لا نَدَعُ الخَمْرَ أبَدًا، ولو نَزَلَ: لا تَزْنُوا، لَقالوا: لا نَدَعُ الزِّنَا أبَدًا،
ya'ni: “Eng avvalo, jannat va do'zax zikri kelgan qisqa suralar nozil bo'ldi. Odamlar islomga butun vujudlari bilan kirganlaridan keyin halol va harom haqidagi oyatlar nozil bo'ldi. Bordiyu, agar boshidanoq: “aroq ichmanlar”, “zino qilmanglar”, degan buyruq nozil bo'lganida, odamlar: “aroq ichishni tashlamaymiz”, “zino qilaveramiz”, deb aytgan bo'lar edilar”.
Shunday qilib siz yuqorida Qur'onning parcha-parcha bo'lib nozil bo'lganligi va uning ba'zi sabablari bilan tanishdingiz. Endi esa, Qur'onning ushbu tartibda nozil bo'lganligi haqidagi rivoyatlar bilan “Qadr” surasining birinchi oyati:
إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ
ya'ni: “Albatta, Biz uni (Qur'onni) qadr kechasida nozil qildik” ni muvofiqlashtirib olishimiz qoldi. Bu ikki hil tushunchani muvofiqlashtiruvchi eng yaxshi fikr quyidagicha: Qur'onning qadr kechasida nozil bo'lishi uning nozil bo'la boshlashidir. Qur'onning nozil bo'lishi qadr kechasidan boshlanganligi bilan esa, siz keyinroq tanishasiz, inshaalloh.
Sababi nuzul (Qur'onning nozil bo'lish sabablari)ni bilishning foydasi
Yuqorida siz Qur'onning ma'lum voqea va hodisalar sababli nozil bo'lishligini bildingiz. Ana shuning nomini “sababi nuzul” (Qur'onning nozil bo'lish sababi) deyiladi. Qur'onni tafsir qilishda, uni to'g'ri tushunishda o'sha sabablarni bilishning ahamiyati kattadir. Chunki, sababi nuzul Qur'on oyatlarini to'g'ri tushunishda, uning sir-sinoatlaridan boxabar bo'lishda qo'l keladigan ma'naviy ishoralardir. Quyida keltiriladigan ikkita misolda bu yaqqol namoyon bo'ladi:
لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ
ya'ni: “O'z qilmishlari bilan mag'rurlanadigan, qilmagan (yaxshi) ishlari uchun maqtalishni sevadiganlar azobdan xalos bo'ladilar deb, hisoblamang, aslo! Ularga (oxiratda) alamli azob (bordir)” ni noto'g'ri tushunib: “Agar qilgan ishi bilan xursand bo'ladigan va qilmagan ishi evaziga maqtov eshitishni yoqtiradigan har bir kishi azoblanadigan bo'lsa, demak biz hammamiz ham azoblanar ekanmizda”, dedi. Ibn Abbos raziyallohu anhu bu oyatni ahli kitoblar haqida nozil bo'lganligini bayon qilganlaridan keyin, ya'ni Payg'ambar alayhissalom ulardan biror narsa haqida savol so'raganlarida, ular so'ralgan narsa o'rniga boshqa gapni aytib, o'zlarini go'yo savollariga javob bergandek tutishar edi, keyin buning evaziga u kishidan maqtov talab qilishar edi. Ibn Abbos raziyallohu anhu shu gaplarni aytib berganlaridan keyingina Marvon ibn Hakam oyatni noto'g'ri tushunganligini anglab etdi.
لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآَمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
ya'ni: “Imon keltirgan va savobli ishlarni qilganlar uchun – agar imonda va savobli ishlarda davom etsalar, so'ngra taqvo qilib, imon keltirsalar, so'ngra taqvo qilib, ezgulik qilsalar oldin eb-ichgan narsalarida gunoh yo'qdir. Alloh ezgulik qiluvchilarni sevadi”, degan (Moida surasi, 93-oyat). Men o'sha imon keltirgan va solih amal qilgan, so'ngra taqvo qilgan va imon keltirgan, so'ngra Allohdan qo'rqib, chiroyli amallar qilgan kishilar toifasidanman. Men Rasululloh s.a.v. bilan birga Badr, Uhud, Handaq va boshqa g'azotlarda qatnashganman”, dedi. Shunda Umar r.a. odamlarga qarab: “Buning gapiga nima deb javob berasizlar?” – dedilar. Shunda Ibn Abbos r.a.: “Bu sen aytgan oyatlar aroq harom qilinishidan avval o'tganlar uchun uzur tariqasida, keyingilar uchun hujjat tariqasida nozil bo'lgan. Chunki, Alloh taolo keyingilar uchun:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ
ya'ni: “Ey, imon keltirganlar! Albatta, may (mast qiluvchi ichimliklar), qimor, but-sanamlar va (fol ochadigan) cho'plar shaytonning ishidan iborat ifloslikdirki, undan chetlaningiz! Shoyad (shunda) najot topsangiz. Shayton may bilan qimor (yordami)da o'rtalaringizga adovat va nafrat solishni va sizlarni Allohning zikri hamda namozdan qaytarishni xohlaydi. Bas, endi, sizlar (may ichishdan) tiyiluvchimisiz?” (Moida surasi, 90-91-oyatlar), degan. Agar sen imon keltirgan va yaxshi amal qilgan, so'ngra taqvo qilib imon keltirgan bo'lsang, darhaqiqat Alloh seni aroq ichishdan qaytargan” – dedi. Shunda Umar r.a.: “To'g'ri javob berdingiz” – dedilar.
O'zbekiston musulmonlari idorasi raisining
birinchi o'rinbosari Homidjon Ishmatbekov.
Alloh taologa cheksiz hamdu sanolarimiz, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga mukammal salavotu salomlarimiz bo‘lsin.
Muhtaram yurtdoshlar!
Allohga shukrki, go‘zal diyorimizda har tongni tinchlik, xotirjamlik bilan qarshi olmoqdamiz. Ushbu ulug‘ ne’mat sababli, har sohada yutuqlar, yuksalishlar bo‘lmoqda, ne’matlar kundan-kun ziyoda bo‘lib bormoqda. Bu yurtda inson aziz, uning qadri yuksak ekani, o‘zining hayotiy ifodasini topib bormoqda. Ayniqsa, ijtimoiy himoyaga muhtojlar, nogironligi bo‘lgan insonlar, kambag‘al oilalarga doimiy g‘amxo‘rlik ko‘rsatib kelinmoqda.
Shubhasiz, oxirgi yillarda kam ta’minlangan, boquvchisini yo‘qotgan, yordamga muhtoj fuqarolar bilan manzilli ishlash bo‘yicha qonuniy asoslar va xalqparvar tizim yaratildi.
Siz aziz yurtdoshlarimizga murojaat qilar ekanmiz, shuni alohida ta’kidlashni xohlardikki, ijtimoiy himoya masalasida Prezidentimizga kamarbasta bo‘lish barchamiz intilayotgan farovon kelajak, farzandlarimiz baxtu saodatini ta’minlashning eng muhim shartidir.
Islom dinida muhtojlarga yordam berish, jismoniy imkoniyati cheklangan insonlarga mehr-muruvvat ko‘rsatish, miskin va bechoralar holidan xabar olish eng savobli amallardan hisoblanadi. Muborak dinimiz xayr-saxovatga buyurar ekan, uni o‘z o‘rniga sarflashga amr etadi. Muhtoj insonlar haqqiga xiyonat qilish esa og‘ir gunoh sanaladi.
Yurtimizda Ijtimoiy himoya milliy agentligi tashkil etilishi xalqimiz qalbidagi ezgu ish bo‘ldi. Agentlik og‘ir ijtimoiy holatga tushgan va tushish xavfi bo‘lgan aholi bilan manzilli ishlayotgani, xayru ehsonlarni o‘z egalariga yetkazayotgani xalqimizni mamnun etmoqda, qalbiga xursandchilik ulashmoqda. Albatta, mana shunday mehrga muhtoj insonlarning duosi bilan yurtimiz yanada obod bo‘ladi.
Hurmatli yurtdoshlarimiz!
Yaratganga shukr, tarbiyaning asosiy poydevori bo‘lgan maktabga, yoshlarni ilm-ma’rifatli qilishga davlatimiz tomonidan doimiy e’tibor qaratilmoqda. Yangidan yangi maktablar, bog‘chalar qurilmoqda. Yurtimizda o‘rta hisobda yiliga bir million bola tug‘ilmoqda. Bu degani, yetti yildan keyin bir necha ming maktabga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunday ekan, saxovatpesha kishilarimiz maktab qurish yoki ta’mirlash ishlariga ham katta e’tibor qaratishlarini tavsiya etamiz. Zotan, ma’rifat, ziyo maskani bo‘lgan ta’lim dargohlarini qurish, obod qilish ajri ulug‘ amallardan hisoblanadi. Shuningdek, ta’lim muassasalari talaba va o‘quvchilarni moddiy tarafdan ta’minlash, ularni kontrakt-shartnomalarini to‘lab berish, o‘quv qurol va darsliklarini olib berish savobi doimiy yozilib turadigan sadaqai joriya bo‘ladi.
Aziz vatandoshlar!
Taassufki, to‘ylar, oilaviy tantanalar, marhumlar xotirasi, haj va umraga borib-keluvchilarni kutib olishga bag‘ishlangan yig‘inlar, ulardagi bir-biridan o‘tib tushadigan, kimo‘zarga, riyoga, isrofga to‘la ishlar xalqimizning jiddiy muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda.
Shu o‘rinda, ziyolilar, yoshi keksa otaxonu onaxonlar, nuroniylarga aytar so‘zimiz, keling, birgalikda yurtimiz aholisiga, ayniqsa, yuqoridagi kabi isrofgarchilik va dabdaba qilayotganlarga tushuntirish ishlarini ko‘paytiraylik, bu kabi illatlarga birgalikda barham beraylik. Alloh taolo ato etgan mol-dunyoni isrof qilish – katta gunoh, ekanini uqtiraylik! Buning o‘rniga topganlarimizni savobli ishlarga sarflab, beva-bechora, nochor, muhtojlarga yordam beraylik, ana shunda ulkan savobga ega bo‘lamiz, inshoaalloh!
Qadrli ulamolar va imom-domlalar!
Ijtimoiy himoya bo‘yicha Yurtboshimizning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlagan holda, biz – din peshvolari quyidagi 7 ta vazifani amalga oshirishni belgilab olmoqdamiz:
Birinchi, ulamolar va imom-xatiblar “Xayru saxovat – qalblarga quvonch ulashadi” shiori ostida targ‘ibot-tashviqot ishlarini keng ko‘lamda amalga oshirish.
Ikkinchi, har bir markaziy masjid 5 tadan ehtiyojmand oilani otaliqqa olib, ularning farzandlarini o‘quv kurslarida o‘qitishi, kasb-hunarga o‘rgatishi va doimiy daromadga ega bo‘lishiga ko‘maklashish.
Uchinchi, har bir tuman-shahar bosh imom-xatiblari hududidagi kamida 1 ta maktabni homiylarni jalb etgan holda ta’mirlash ishlariga yordam ko‘rsatish.
To‘rtinchi, “Vaqf” xayriya jamoat fondi Ijtimoiy himoya milliy agentligi bilan hamkorlikda mamlakatimiz bo‘yicha kam ta’minlangan oilalar farzandlari bo‘lgan 200 nafar yoshni kasbga o‘rgatish va ish bilan band qilish.
Beshinchi, “Vaqf” xayriya jamoat fondi “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazi bilan hamkorlikda jismoniy imkoniyati cheklangan bolalarga 50 dona sport aravachasi va boshqa reabilitatsiya vositalari olib berib, ularning davolanishlariga ko‘maklashish.
Oltinchi, masjid imom-xatiblari homiylarni jalb etgan holda “Mehribonlik”, “Saxovat”, “Muruvvat” uylariga va mehnat faxriylariga moddiy yordamlar ko‘rsatish ishlarini tashkil etish.
Yettinchi, imom-xatiblar tomonidan to‘y-ma’raka marosimlardagi isrofgarchilik, umra ziyoratidan qaytgandan keyin har xil xo‘jako‘rsin marosimlari uyushtirishdek illatlarning oldini olish yuzasidan targ‘ibot ishlarini amalga oshirish.
Aziz yurtdoshlar!
Xayrli va savobli ishga hissa qo‘shgan, yetim-yesir, beva-bechoraning boshini silagan odamning amal daftariga qiyomatgacha sadaqai joriya savobi to‘xtamasdan yozilib turishini, bunday odam xalq ichida, el orasida doimo hurmat va e’zozda bo‘lishini unutmaylik!
Alloh taolo ezgu ishlarimizni O‘zi mukofotlasin, omin!
O‘zbekiston musulmonlari idorasi Ulamolar Kengashi raisi,
muftiy Shayx Nuriddin XOLIQNAZAR
Toshkent shahri
2024 yil 26 dekabr