Birinchi maqola: Muhammad alayhissalomning ilk payg'ambarlik davrlarida arablarning holati

---

 Mana shu davrdan boshlab Islom shariati ikkinchi maqsad sari odimlay boshladi. Musulmonlar uchun ularning barcha ishlariga daxldor bo'lgan, har bir kishi va har bir jamiyat hayotiga taalluqli bo'lgan ahkomlarni joriy qildi. Jumladan, ibodat, muomalot, jihod, jinoyat, me'ros, vasiyat, nikoh, taloq, qasam, qozilik va fiqh ilmiga doir turli qonun va qoidalarni hayotga tatbiq qildi.

Payg'ambar alayhissalomning davrlaridagi qonunchilik tartibi keyingi asrlardagi kabi voqea hodisalarni farazan tasavvurga keltirish, biror hukm chiqarish uchun oyat yoki hadisning vorid bo'lish sababini o'rganib chiqishga asoslanmaydi, balki qonunchilik voqelik bilan birga harakatlanar edi. Musulmonlar hayotlarida birorta masalaga duch kelib qolsalar shu masalaning hukmini bilish uchun to'g'ridan-to'g'ri Payg'ambar alayhissalomga murojaat qilar edilar. O'z navbatida Payg'ambar alayhissalom ularga gohida oyat bilan, gohida hadis bilan fatvo berar edilar. Ba'zida o'zlari amallari bilan, ba'zida esa biror sahobiyning amalini iqror qilish bilan masalaning hukmini bayon qilar edilar.
Rasulullohning javoblari qaysi shaklda bo'lmasin, u Qur'on oyati bo'ladimi yoki qavliy, amaliy, taqririy sunnat bo'ladimi, barchasi ham Alloh tomonidan yuborilgan vahiy orqali sodir bo'lar edi. Alloh taolo Qur'oni karimda shunday degan:

وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى

ya'ni: “U xomxayoldan olib so'zlayotgani ham yo'q! U faqat nozil qilinayotgan bir vahiydir” (Najm surasi, 3-4-oyatlar).

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ

ya'ni: “Agar (payg'ambar) Bizning nomimizdan (Biz aytmagan) ba'zi so'zlarni to'qib aytganda edi, albatta, Biz uning o'ng qo'lidan tutgan, so'ngra uning shohtomirini uzib tashlagan bo'lur edik (Al-Haqqa surasi, 44-46-oyatlar).
Yuqorida o'tgan so'zlardan biz uch narsani xulosa qilishimiz mumkin:
Birinchi: Ushbu davrlarda qonun chiqarish huquqi faqat payg'ambar alayhissalomgagina xos bo'lib, boshqa hech kimsaning bunga daxli yo'q edi. O'z navbatida Payg'ambar alayhissalomning qonun chiqarishda murojaat qiladigan manbalari vahiy bo'lib, u tilovat qilinadigan – Qur'on va tilovat qilinmaydigan – Sunnatdan iborat edi. Shuning uchun ham hech bir hukmda ixtilof paydo bo'lishga o'rin yo'q edi.
Ikkinchi: Islom fiqhi birdaniga yuzaga kelgani yo'q. Balki, sekin asta, bo'lak-bo'lak bo'lib, oyat va hadis orqali sobit bo'ldi.
Fuqaholar qonunchilikka daxldor bo'lgan oyatlarni hukm oyatlari, hadislarni esa hukm hadislari deb atashni joriy qildilar. Mazkur taqsimotdan keyin savol tug'iladi, qanday qilib payg'ambarlik davridagi qonunchilikning asosi faqat Qur'on va hadis bo'lishi mumkin, axir Payg'ambar alayhissalom ba'zi hukmlar ustida ijtihod qilganlarku, sahobalarning ba'zi masalalardagi ijtihodlarini tasdiqlaganlarku? Masalan, Rasululloh s.a.v. Tabuk g'azotida jihotdan bosh tortmoqchi bo'lgan ba'zi munofiqlarga g'azotda ishtirok etmaslikka izn berganlar. Shuningdek, Badr jangida qo'lga tushgan asirlardan fidya olib o'zlarini ozod qilib yuborishda Abu Bakr r.a.ning fikriga qo'shilganlar. Demak, shunga binoan islomning boshidagi ijtihodlarni Qur'on va Hadisdan tashqari qonunchilikning qo'shimcha manbai deyish mumkinku?
Bu savolga javob quyidagicha bo'ladi: Payg'ambar alayhissalom ehtiyoj tug'ilgandagina va vahiy kelishi kechikkan vaqtdagina ijtihod qilar edilar. Shundan so'ng vahiy nozil bo'lib, u zotning ijtihodlarini agar to'g'ri bo'lsa tasdiqlar, agar xato bo'lsa xatosini bayon qilib berar edi. Demak, vahiy Rasululloh s.a.v.ning ijtihodlarining manbai bo'lgan. Sahobalarning ijtihodlari ham huddi shunga o'xshash, Rasululloh s.a.v. bilan aloqa bog'lash mumkin bo'lmagan o'rinlarda yoki biror fursatni qo'ldan ketishi xavfi bo'lgan vaqtlarda sodir bo'lar edi. Rasulullohga murojaat qilganlarida esa, u kishi ijtihod qilgan hukmlarining to'g'ri yoki noto'g'riligini bayon qilib berar edilar. Demak, sahobalarning ijtihodlarining manbasi sunnat bo'lgan. Shundan kelib chiqib aytganda, ijtihod ushbu asrdagi qonunchilikning manbalaridan bo'lmagan. Ushbu mavzuda ijtihod haqida so'z yuritganimizda yanada kengroq bayon qilamiz.

O'zbekiston musulmonlari idorasi raisining

birinchi o'rinbosari Homidjon Ishmatbekov.

https://t.me/tuhur