Sayt test holatida ishlamoqda!
07 Fevral, 2025   |   8 Sha`bon, 1446
search icon
Avvalgi sayt
ЎЗ РУ EN AR

Toshkent shahri
Tong
06:08
Quyosh
07:28
Peshin
12:42
Asr
16:05
Shom
17:50
Xufton
19:05
Bismillah
07 Fevral, 2025, 8 Sha`bon, 1446
Avvalgi sayt
#search
 YouTube

Moturidiya mazhabining mashhur ulamolari

28.08.2020   3538   13 min.
Moturidiya mazhabining mashhur ulamolari

Moturidiya mazhabi rivojiga salmoqli hissa qo'shgan ulamolar juda ko'p bo'lib, ularning eng mashhurlaridan ayrimlari quyidagi ulamolardir:

  • Abulqosim Ishoq ibn Muhammad Hakim Samarqandiy. Imom Moturidiyning mashhur shogirdlaridan biri. Mav'iza va hikmatli gaplarni ko'p gapirgani uchun Hakim (hikmat bilan so'zlovchi) nomi bilan mashhur bo'lgan. Samarqandda qozilik lavozimida ishlagan. “Sohaiful ilahiya” (Ilohiy sahifalar), “Savodul a'zam” (Ulkan jamoat), “Roddu ala ashabil hava” (Nafsu havoga ergashganlarga raddiya) kabi ko'plab asarlar yozib qoldirgan. Hakim Samarqandiy rahmatullohi alayh hijriy 345 (milodiy 957) yilda vafot etgan;  
  • Imom Abulhasan Ali ibn Sa'iyd Rustug'faniy. “Irshadul mubtadiy” (Yo'l boshidagi kishini maqsadga yo'llash), “Zavaid va favaid fi anvail ulum” (Turli ilmlardagi qo'shimchalar va foydalar) kabi ko'plab asarlar yozgan. Hijriy 350 (milodiy 961) yilda vafot etgan;
  • Abu Lays Nasr ibn Muhammad Samarqandiy. Bu zot tafsir, aqoid, fiqh, va tasavvufga oid o'ndan ortiq kitoblar yozgan. Hijriy 373 (milodiy 983) yilda vafot etgan;
  • Imom Abu Muhammad Abdulkarim Pazdaviy. Pazda Nasaf shahri yaqinidagi qishloq bo'lib, shu qishloqqa nisbatan bu zotga Pazdaviy deb nisbat berilgan. Pazdaviy fiqh ilmida peshqadam bo'lgan. Zotan, bu zot mashhur faqihlar sulolasining vakili hisoblanadi. Hijriy 390 (milodiy 1000) yilda vafot etgan. Bu zotning zurriyotlaridan Abulyusr Pazdaviy kabi moturidiya mazhabining etuk namoyondalari etishib chiqqan.

Ushbu shogirdlari Abu Mansur Moturidiyning qarashlarini ommaga tushuntirib va asarlarini sharhlab moturidiya ta'limotini rivojlantirish yo'lida xizmat qilganlar. 

Abu Mansur Moturidiyning ushbu shogirdlaridan keyin yashagan ko'plab olimlar ham ularning ishlarini davom etkazganlar va Moturidiya ta'limotini Movarounnahrda keng yoyilishiga salmoqli hissa qo'shganlar. Ularning ayrimlari quyidagi mashhur olimlardir:

–  Muhammad ibn Muhammad Abulyusr Pazdaviy. Hijriy 421 (milodiy 1030) yilda tug'ilgan. Samarqandda qozi bo'lgan. Martabasi yuqori bo'lganidan Qozi Sodr nomi bilan atalgan. Abulyusr Pazdaviyning mashhur asarlari:

  • “Usulud din” (Dinning asoslari). Bu kitob Imom Moturidiyning “Tavhid” kitobini engil uslubda tushuntirish uchun yozilgan;
  • “Murattob” (Yangilangan). Bu kitob Imom Muhammadning “Jomius sog'ir” kitobiga hoshiya qilib yozilgan;
  • “Voqeot” (Voqealar);
  • “Mabsut” (Batafsil bayon). Ushbu oxirgi ikki kitob ham fiqh ilmiga taalluqli bo'lgan.

Abulyusr Pazdaviy rahmatullohi alayh hijriy 493 (1100) yilda Buxoroda vafot etgan.

–  Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad Abul Muin Nasafiy. Abul Muin kunyasi bilan mashur bo'lgan. Hijriy 438 (milodiy 1046) yilda tug'ilgan. Abul Muin Nasafiy moturidiya mazhabining taraqqiy etishiga eng ko'p hissa qo'shgan olimlardan hisoblanadi. Abul Muin Nasafiyning mashhur asarlari:

  • “Tabsirotul adillatu fi usulid din” (“Usulud din”dagi dalillarni tushuntirish);
  • “Bahrul kalom” (Kalom dengizi);
  • Tamhid liqovaidit tavhid (Tavhid qoidalarini engillashtirish);

Abul Muin Nasafiy rahmatullohi alayh hijriy 508 (milodiy 1114) yilda vafot etgan.

–  Abu Hafs Najmiddin Umar Nasafiy. Hijriy 461 (milodiy 1069) yilda Nasaf shahrida tug'ilgan. Bu zot tafsir, hadis, fiqh, usul, tarix, nahv kabi ko'plab ilmlar bo'yicha etuk olim bo'lib, “Imomus saqolayn” (insu jin imomi) nomi bilan mashhur bo'lgan. Imom Nasafiyning mashhur asarlari:

  • “Nazmu jome'is sag'ir fi fiqhil hanafiy” (Hanafiy fiqhi haqidagi “Jomi'us sag'ir”ning nazmiy bayoni);
  • “Qand fi ulamai Samarqand” (Samarqand ulamolari haqida “qand”) ya'ni qanddek shirin kitob;
  • “Tarixu Buxoro” (Buxoro tarixi);
  • “Tilbatut talaba” (Talabalar izlagan ma'lumotlar);
  • “Hosoisul lug'at” (Lug'at xususiyatlari);
  • “Manzumatul xilofiyot” (Munozaralar haqidagi manzuma). Sirojiddin O'shiy shu kitobga sharh yozgan.

Umar Nasafiy yuzga yaqin asarlar yozib qoldirgan. Umar Nasafiy rahmatullohi alayh hijriy 537 (milodiy 1143) yilda Samarqandda vafot etgan va Chokardiza qabristoniga imom Abu Mansur Moturidiy yoniga dafn etilgan.

  • Nuriddin Ahmad ibn Abu Bakr Sobuniy Buxoriy.  Tug'ilgan yili aniq ma'lum emas. Sovun tayorlash yoki uni sotish bilan shug'ullangani uchun Sobuniy nisbati berilgan. Nuriddin Sobuniyning mashhur asarlari:
  • “Bidaya fi usulid din” (“Usulid din”ga kirishish);
  • “Hidoya fi ilmil kalom” (Kalom ilmidagi to'g'ri yo'lga boshlash);
  • “Kifoya fil hidoya” (To'g'ri yo'l topish haqida etarli “kalom”).

 Nuriddin Sobuniy rahmatullohi alayh hijriy 580 (milodiy 1184) yilda Buxoroda vafot etgan.

Ushbu olimlar moturidiya ta'limotining rivoj topishi va Movarounnahrda keng yoyilishiga xizmat qilgan eng mashhur olimlar hisoblanadi.

Moturidiya ta'limotining Movarounnahrdan tashqarida ham keng yoyilishiga ko'plab olimlar xizmat qilganlar. Ularning ayrimlari quyidagi mashhur ulamolardir:

– Jamoliddin Ahmad G'aznaviy. Tug'ilgan yili aniq ma'lum emas. Bu zot Huroson[1] o'lkasida yashab faoliyat olib borgan. “Usulud din” (din asoslari), “Aqoidul G'aznaviy” (G'aznaviy aqidalari) kabi asarlari bor. Jamoliddin G'aznaviy hijriy 593 (milodiy 1197) yilda vafot etgan.   

  • Kamoliddin Ahmad ibn Hasan Bayoziyzoda Rumiy. Hijriy 1044 (milodiy 1634) yilda tug'ilgan. “Isharotul marom min ibarotil imom” (Imom A'zamning gaplaridagi ko'zlangan maqsadlarning ishoralari) “Usulul munifa lilimom Abu Hanifa” (Imom Abu Hanifaning yuksak asoslari) kabi asarlari bor. Hijriy 1097 (milodiy 1686) yilda vafot etgan.

– Muhammad ibn Abdulvohid ibn Abdulham Kamol ibn Humom. Hijriy 788 (milodiy 1386) yilda Rumning Sivas shahrida tug'ilgan. Shuning uchun bu zotga Sivasiy nisbasi ham berilgan. Kamol ibn Humom ko'plab asarlar yozib qoldirgan:

  • “Fathul qadir lilojizil faqir” (Ojiz faqirga Al-Qodir zotning fazlu marhamati) kabi asarlari bor. “Fathul qadir lilojizil faqir” (Ojiz faqirga Al-Qodir zotning fazlu marhamati). Ushbu kitob Burhoniddin Marg'inoniyning “Hidoya” asariga yozilgan eng mashhur sharhlardan biri hisoblanadi. Ammo muallif bu sharhni oxiriga etkazishga ulgurmagan. Chunki “Vakolat kitobi”ga etganda vafot etgan. Keyinchalik Alloma Qozizoda[2] bu sharhni nihoyasiga etkazib qo'ygan va “Nataijul afkor fi kashfir rumuz val asror” (Ishoralar va ichki ma'nolarni ochishdagi xulosaviy fikrlar) deb nomlagan.
  • “Musayaro fi aqoidi munjiya fi oxira” (Oxiratda najot topishga sabab bo'ladigan aqidalarga muvofiq bo'lish). Bu kitobga Zayniddin Qosim ibn Qutlubug'o hanafiy[3] “Hoshiyatu ala “Musayaro” (“Musayaro”ga hoshiya) va Kamoliddin Muhammad ibn Muhammad ibn Abi Sharif shofe'iy[4] “Musamaro fi sharhi Musayaro” (“Musayaro” sharhidagi suhbatlar) sharhini yozgan.
  • “Zadul faqir fil furu'” (Ehtiyojmand kishining fiqhiy masalalardagi ozuqasi); 
  • “Risala fil e'robi “Subhanallohi va bihamdihi va subhanallohil azim” (“Subhanallohi va bihamdihi va subhanallohil azim”ning e'robi haqida risola).

Kamol ibn Humom rahmatullohi alayh hijriy 861 (milodiy 1457) yilda Qohirada vafot etgan.

  • Mulla Ali Qori. Bu zotning ismi sharifi Ali ibn Sulton Muhammad bo'lib, Hirot shahrida tug'ilgan. Tug'ilgan yili aniq ma'lum emas. Makka shahriga safar qilib borib umrlarining oxirigacha o'sha erda yashab qolgan. Shuning uchun tug'ilgan joyi e'tiboridan Hiraviy va asosiy yashagan joyi e'tiboridan Makkiy nisbalari berilgan. Eng mashhur qorilardan bo'lgani uchun Mulla Ali Qori nomi bilan mashhur bo'lgan. Mulla Ali Qori tafsir, hadis, aqoid, fiqh va siyrat kabi turli ilm sohalariga oid yuz ellikdan ortiq asarlar ta'lif etgan bo'lib, ularning eng mashhurlari quyidagilardir:
  • “Mirqotul mafotih sharhu mishkatil masobih” (“Mishkatul masobih” sharhi kalitlariga olib boruvchi zinalar). Bu asar Hatib Tabriziyning hadis ilmiga oid “Mishkatul masobih” (Chiroqlar tokchasi) kitobiga yozilgan sharh bo'lib, hadislar hanafiya mazhabiga ko'ra sharhlangan;
  • “Fathu babil inaya fi sharhi Nuqoya” (Nuqoya sharhi to'g'risida inoyat eshigini ochish). Bu asar Sodrush sharia Ubaydulloh ibn Mas'udning “Nuqoya” asariga yozilgan sharhdir;
  • “Sharhu Shamoil” (“Shamoil”ning sharhi). Bu asar imom Termiziyning “Shamoili Muhammadiya” (Muhammad alayhissalomga xos xususiyatlar) asariga yozilgan sharhdir;
  • “Sharhu Aynil ilm (“Aynul ilm” sharhi). Bu asar Muhammad ibn Usmon Balxiyning “Aynul ilm va zaynul hilm” (Ilm bulog'i va aql ziynati) asariga yozilgan sharh bo'lib, odob-axloqqa taalluqli mo''tabar asar hisoblanadi;
  • “Zov'ul maoliy libad'il amoliy” (“Bad'ul amoliy”ning ulug'vorlik yog'dusi). Bu asar Sirojiddin Ali ibn Usmon O'shiyning “Bad'ul amoliy” asariga yozilgan sharhdir.
  • “Minahul fikriya sharhu muqaddimatil Jazariya” (“Muqaddimatul Jazariya”ning sharhi bo'lgan fikriy hadyalar). Bu asar tajvid ilmi bo'yicha eng mashhur va mo''tabar asarlardan biri sanaladigan imom Jazariyning “Muqaddimatul Jazariya” asariga yozilgan sharhdir.
  • “Minahu rovzil azhar sharhu fiqhil akbar” (“Fiqhul akbar”ning sharhi haqida chamanzor hadyalari). Bu asar imomi A'zam rohmatullohi alayhning “Fiqhul akbar” asariga yozilgan eng salomoqli sharhlaridan biri hisoblanadi.   

Mulla Ali Qori rahmatullohi alayh hijriy 1014 yilda Makkada vafot etgan va Masjidul haromdan uncha uzoq bo'lmagan “Muallo” qabristoniga dafn etilgan.

Ushbu mashhur olimlar o'zlarining qimmatli asarlari bilan Movarounnahrdan tashqaridagi diyorlarda ham Moturidiya ta'limotining keng yoyilishiga sababchi bo'lganlar. Albatta, bunda Usmonli turk sultonlarining Moturidiya ta'limoti rivoji yo'lida qilgan xizmatlari ham muhim omillardan bo'lgan.

 

Abdulqodir Abdur Rahim,

Imom Buxoriy nomidagi Toshkent Islom

instituti o'qituvchisi

 

[1] Huroson janubiy Osiyodagi qadimiy mintaqa bo'lib, Naysobur, Hirot, Balx va Marv kabi shaharlari bo'lgan. Hozirgi kunda Eron, Afg'oniston va Turkmaniston hududlariga bo'linib ketgan.

[2] Alloma Qozizoda hijriy 988 (milodiy 1580) yilda vafot etgan.

[3] Zayniddin Qosim ibn Qutlubug'o hanafiy hijriy 879 (milodiy 1474) yilda vafot etgan. 

[4] Kamoliddin Muhammad ibn Muhammad ibn Abi Sharif shofe'iy hijriy 905 (milodiy 1500) yilda vafot etgan.

Maqolalar
Boshqa maqolalar
Maqolalar

E’TIQOD ERKINLIGI VA IJTIMOIY ADOLATNI TA’MINLASH YO‘LIDA

5.02.2025   3314   6 min.
E’TIQOD ERKINLIGI VA IJTIMOIY ADOLATNI TA’MINLASH YO‘LIDA

Munosabat

Alloh taologa behisob shukrki, taraqqiyotimizning yangi davrida qabul qilinayotgan qonun-qoidalar va me’yoriy hujjatlar insonning e’tiqod erkinligi, ijtimoiy adolatni ta’minlash, uning qadr-qimmatini hurmat qilish hamda huquq-erkinliklarini himoya qilishga xizmat qilmoqda. 
Yangi O‘zbekistonda islohotlarning barchasi xalqimiz ehtiyojlarini ta’minlash, odamlarni rozi qilish va har bir insonning farovon hayot kechirishini ta’minlashga qaratilganini o‘z hayotimizda guvohi bo‘layapmiz. Bugun ro‘yobga chiqayotgan o‘zgarishlar va yangilanishlar zamirida Asosiy qonunimiz va unga asoslangan normativ hujjatlarning mazmun-mohiyati  mujassam. Chunki mazkurlarda «Inson va uning qadr-qimmati» degan ulug‘ tushuncha markaziy o‘ringa qo‘yilgan. Shu nuqtayi nazardan, Davlatimiz Rahbari barcha islohotlarning asosiy maqsadini «Odamlarni hayotdan rozi qilish – asosiy mezon» degan yuksak tamoyilga qaratmoqda.
Ta’kidlash joizki, taraqqiyotimizning yangi davrida insonlarning e’tiqod erkinligini ta’minlash xalqimizni ma’nan yuksaltirish va ilm-ma’rifatli avlodni tarbiyalashga xizmat qilmoqda. Ayniqsa, mo‘min-musulmonlarimiz ibodatlarini emin-erkin ado etishlari uchun barcha sharoitlar yaratildi, mamlakatimiz bo‘ylab yuzlab masjidlar ochildi, Qur’oni karim kurslari faoliyat yuritmoqda. Haj kvotasi 3 barobar oshirildi, umra ziyoratchilari bir necha yuz mingni tashkil etmoqda. Natijada qariyb 800 ming mo‘min-musulmonlarimiz haj va umra ibodatlarini amalga oshirish baxtiga erishdilar.
Diniy ta’lim tizimining rivojlanishiga katta e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonda 4 ta oliy islom ta’lim muassasasi, 10 ta o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi, jumladan, 2 ta ayollar madrasasi yoshlarga ilm-ma’rifat bermoqda. Dunyoviy va diniy bilimlarni uyg‘unlashtirish, diniy sohada kadrlarni tayyorlash maqsadida O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi tashkil etildi.
Islom dini rivojiga ulkan hissa qo‘shgan mutafakkirlar merosini ilmiy o‘rganish, zamonaviy tahdidlarning g‘oyaviy asoslarini tadqiq etish yo‘lida O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy, Imom Motrudiy, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari jadal faoliyat ko‘rsata boshladi. 
Yaqinda muhtaram Prezidentimiz ulkan va noyob loyiha – Islom sivilizatsiyasi markazi binosi qurilishi bilan tanishish jarayonida din arboblari, ziyolilar, olimlar, me’morlar bilan suhbatlashar ekan, mazkur imoratni buyuk ajdodlarimiz zakovati, xalqimiz ma’naviy salohiyatiga mos qilib barpo etish, uni yoshlar uchun ulkan tarbiya maktabi, sayyohlar uchun tabarruk qadamjoga aylantirish kerakligini ta’kidladilar.
Mamlakatimizdagi mazkur umuminsoniy va inson qadri yo‘lidagi islohotlar amalga oshirilishi hamda fuqarolarimizning e’tiqod erkinligi ta’minlanishida Konstitutsiyamiz va “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonun mustahkam poydevor bo‘lmoqda.
Shu yilning 31 yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining bir guruh deputatlari tomonidan tashabbus qilingan O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohadagi davlat siyosati Konsepsiyasi loyihasi keng jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilgani ham mana shunday ishlarning mantiqiy davomi bo‘ldi.
Ushbu hujjat bilan tanishar ekanmiz, konsepsiya davlatchiligimiz rivojining boy milliy-tarixiy tajribasiga va umuminsoniy qadriyatlarga tayangan holda puxta ishlab chiqilganiga guvoh bo‘lamiz. 
Xususan, Konsepsiyaning 3-bandida diniy qadriyatlar O‘zbekiston xalqining madaniyati, turmush tarzi, urf-odatlari, odob-axloqining shakllanishi hamda ularning avloddan avlodga meros bo‘lib o‘tishiga xizmat qilib kelishi ta’kidlanib, bu Davlatimizda barcha dinlarga bo‘lgan e’tibor va e’tirofning yorqin dalili hisoblanadi.
Ta’kidlash kerakki, konsepsiya ko‘pmillatli va turli konfessiyali yurtimizda erkinlik, tenglik, ijtimoiy adolat va birdamlik asosida yashash hamda izchil taraqqiy etish uchun barqaror muhitni ta’minlashga qaratilgandir. Jumladan, hujjatda “Har bir shaxsning qonun asosida teng huquq, imkoniyat va himoyaga ega bo‘lishini ta’minlash, har bir inson qadrlanadigan, hurmat qilinadigan va fikri inobatga olinadigan ijtimoiy muhitni yaratish”, deb alohida qayd qilingan.
Demakki, bunday sa’y-harakatlar inson qadr-qimmatini oshirishga, millatlar va dinlararo munosabatlarni mustahkamlashga, tinchlik-xotirjamlikni ta’minlashga qaratilgani bilan ham yanada ahamiyatga ega. Zero, inson qachonki millati, xalqi, dini g‘ami bilan yashasa, barkamollikka erishadi. Hayotga tadbiq etilayotgan bu kabi qonun-qoidalar natijasida hamjihatligimiz yanada mustahkamlanadi.
Muhim bandlarni sinchkovlik bilan o‘qigan inson, qaysi sohada bo‘lmasin, ilm-ma’rifat, ilmiy asoslanganlik va rivojlanishga targ‘ib etilganini anglab yetadi. Jumladan, “jahon ilm-fani, madaniyati, san’ati va adabiyotining ilg‘or yutuqlaridan bahramand bo‘lgan holda mamlakat ilm-fani va madaniyatini rivojlantirish”, shuningdek, “mamlakat aholisida, ayniqsa, yoshlarda ilmiy, aqliy salohiyatni yuksaltirish, vatanparvarlik tuyg‘ularini, milliy qadriyatlar va ijtimoiy axloq normalariga bo‘lgan hurmat ruhini kuchaytirish”, degan mazmundagi bandlar bayon etilgan. 
Zero, Islom dini doimo insonlarga taraqqiyot yo‘lida yurishni shart qilgan va kishilarni ilm-ma’rifatga undagan. Chunki jamiyatni ilmdan boshqa narsa to‘g‘ri yo‘lga sola olmaydi va taraqqiyotga ham erishtira olmaydi. Mujodala surasidagi 11-oyatda esa ilmli kishilar Alloh taoloning huzurida boshqalardan ko‘ra yuqori darajada turishi ochiq-oydin aytilgan: «Alloh sizlardan imon keltirganlarning va ilmga berilganlarning darajalarini ko‘tarur».
Hazrati Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ham kishilarni ilmga targ‘ib qiluvchi ko‘p hadisi shariflarni aytganlar. Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Ilm talab qilish har bir musulmon zimmasiga farzdir», dedilar» (Imom Ahmad va Ibn Moja rivoyatlari). Demak, har bir musulmon ilm talab qilishni o‘zi uchun shart deb bilishi zarur. Yurt taraqqiyoti ham, xalqning farovon hayoti ham ilm bilan bo‘lishini har bir inson anglab yetishi juda muhimdir.
Teran nazar bilan loyihani o‘qib chiqqan kishi, mazkur hujjat bilan fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va O‘zbekiston Respublikasi dunyoviy davlat ekaniga oid konstitutsiyaviy qoidalarni ro‘yobga chiqarishga hamda diniy sohadagi davlat siyosatining maqsadi, vazifalari, yo‘nalishlari va ularni amalga oshirish mexanizmlarini belgilash taklif etilayotganini tushunib yetadi.
Yana bir e’tiborga molik jihat shuki, hujjatning juda ko‘p muhim nuqtalarida umumjamiyat manfaatlarini ro‘yobga chiqarishda tenglik va adolat kabi muhim tamoyillarga katta urg‘u qaratilgan. Bu ham bo‘lsa, jamiyatimiz adolatlilik, insonparvarlik va birdamlik yo‘lidan odimlayotganini yaqqol ifoda etadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, mazkur Konsepsiya qabul qilinishi va sohada yagona davlat siyosatining amalga oshirilishi fuqarolarning teng huquqliligini kafolatlaydi, xalqimiz totuvligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shuningdek, yoshlar ilm-ma’rifati, ma’naviyatini yuksaltirishga, davlatchilikning huquqiy asoslarini mustahkamlashga zamin hozirlaydi. 

Maqolalar
#logo