To‘liq ismi Abul Qosim Mahmud ibn Umar ibn Muhammad ibn Umar al-Xorazmiy az-Zamaxshariy bo‘lib, tafsir, hadis, nahv, tilshunoslik va bayon ilmining buyuk imomi. Mahmud Az-Zamaxshariy 467 hijriy sananing Rajab oyida chorshanba kuni, melodiy hisob bilan 1074 yilda Zamaxsharda tavallud topganlar. Hayotlari davomida bir necha marta Makkai mukarramaga borib, bir qancha muddat Masjidul harom yaqinida istiqomat qilganlari tufayli Jorulloh (Allohning qo‘shnisi) degan nomga sazovor bo‘lganlar.
Ibn Xollikon[1] aytadilar: “Az-Zamaxshariy o‘z asrining tengsiz imomi edi. Uzoqlardan uning ilmini istab kelishar edi. Mo‘taziliy e’tiqodida bo‘lib, uni oshkora namoyish qilar, uni e’lon va izhor qilishdan xijolat tortmas edi”.
Az-Zamaxshariy aqidada (usulda) mo‘taziliy, fiqhda (furu’da) hanafiy mazhabida bo‘lganlar. U zot o‘zlarining aqidaviy mazhablari bo‘lmish mo‘taziliylikni o‘z kitoblarida ifoda etar, ilmiy majlislarda bu haqda ochiq-oydin gapirar edilar. Ulamolar Az-Zamaxshariyning mo‘taziliy bo‘lishiga qaramay uning arab tilida balog‘at va fasohat ila yozgan kitoblariga tan berishar, uning kitoblarini rivoyat qilish uchun undan ijoza berishini so‘rab kelishar edilar.
Az-Zamaxshariy ko‘plab kitob va asarlar ta’lif etganlar. Jumladan, tilshunoslik va balog‘atga oid “Asosul balog‘a”, “Al-Foiq fi g‘aribil hadis”, “Muqaddimatul adab”, “Al-Qistos fi ilmil aruz”, “Al-Mustaqso fil amsol”, nahv ilmiga oid “Al-Mufassal fi sana’atil e’rob”, “Al-Mufrad al-muallaf”, “Al-Anmuzaj”, hadis, fiqh va zuhdga oid kitoblaridan “Mushtabah asamiy ar-ruvot”, “Ar-Roiz fi ilmil faroiz”, “Atvoquz zahab”, “Kitabun nasoih”, geografiya va geodeziyaga oid “Kitabul amkinati val jibali val miyahi” asarlaridir. Az-Zamaxshariyning odobga oid maqomotlari mavjud bo‘lib, ularni “Maqomotuz zamaxshariy” deyiladi va u muqaddima, xutba va ellikta maqoladan tarkib topgan. Az-Zamaxshariyning barcha asarlari o‘zining sohasidagi eng mo‘tabar kitoblardan bo‘lib, ayniqsa, “Al-Kashshof” nomi bilan shuhrat qozongan tafsir kitobi Alloh taoloning kalomini tushunishni istagan mufassir ulamolarning asosiy manbalaridan biriga aylangan.
“Al-Kashshof” tafsirining to‘liq nomlanishi الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التاويل “Al-Kashshof an haqoiq g‘ovamizit tanzil va uyunil aqoviyli fi vujuhit ta’vil” (Tanzil (Qur’on)ning tushunish qiyin bo‘lgan o‘rinlarining haqiqiy ma’nosini hamda ta’vil qilishda so‘zlarning ko‘zlarini ochib beruvchi)dir.
Az-Zamaxshariy rahmatullohi alayhi “Al-Kashshof” asarining muqaddimasida uning yozilish tarixini bayon qilib turib, jumladan shunday deganlar: “Ushbu tafsir Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhuning xalifalik qilgan muddatlaridek vaqtda (ya’ni, ikki yilu ikki oyda) yozib tugatildi. Aslida buni tugatish uchun o‘ttiz yildan ko‘proq vaqt chamalangan edi. Bu ham bo‘lsa ushbu Baytul Harom (Ka’bai muazzama)ning sharofati, qolaversa, Buyuk Haramning barakotidan menga atalgan nasiba tufaylidir. Alloh taolodan so‘rayman ushbu tafsirni yozish tufayli menga yetgan charchoqni to‘zaxdan najob topishimga sabab qilsa, sirot ko‘prigidan o‘tishda atrofimga nur qilsa va U qanday ham yaxshi so‘ralguchidir”.
Az-Zamaxshariy rahmatullohi alayhi o‘zilarining tafsir kitoblarini mo‘taziliy mazhabining aqidasi, xususan beshta asosiga muvofiq bayon qilganlar. Ular: tavhid, adl, va’d va va’iyd, ikki manzila o‘rtasidagi manzila hamda amri ma’ruf va nahyi munkardir. “Al-Kashshof” tafsirini o‘quvchi undagi mo‘taziliy fikrlarga chalg‘ib qolmasligi uchun xoshiyasida ikkita kitob bilan birga chop etilishi odatga aylangan. Ular: Ibnul Munir al-Iskandariyning الانتصاف فيما تضمنه الكشاف من الاعتزال “Al-Intisof fima tazommanahu al-kashshof minal i’tizol” (Al-Kashshof tafsiri o‘z ichiga olgan mo‘taziliy fikrlarga nisbatan insof nazari bilan boqish) kitobi va Ibn Hajar al-Asqaloniyning الكافي الشاف في تخريج أحاديث الكشاف “Al-Kof Ash-Shof fi taxriji ahodis al-kashshof” (Al-Kashshof tafsiridagi hadislarni taxrij qilishga kifoya qiluvchi) kitobidir.
Tafsirning o‘ziga xos jihati shundan iboratki, unda har bir oyat to‘laligicha tafsir qilinmaydi, balki faqat tafsir qilinishga muhtoj bo‘lgan kalimalarga ma’no yoziladi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida “Al-Kashshof” asarining eng qadimiy qo‘lyozmalaridan biri saqlanadi. Ushbu qo‘lyozma “Al-Kashshof” asarining beshinchi jildi bo‘lib, u Hujurot surasidan Nos surasigacha bo‘lgan qismini o‘z ichiga olgan. Jami 319 varaqdan iborat bo‘lgan ushbu qo‘lyozma nusxasi nasx xatida bilitgan, hoshiyasi nasta’liq xatida yozilgan. Unda “ushbu qo‘lyozma 694 hijriy sana 18 zulqa’da juma kuni ko‘chirib bitilgan”, degan yozuv bor. Xattotning nomi ma’lum emas. Qo‘lyozmaning o‘lchami bo‘yiga 30 sm. eniga 18,5 sm. qalinligi 8,5 sm.ni tashkil etib, Samarqand qog‘oziga yozilgan. Ushbu qo‘lyozmaning nodir nusxa ekanligiga unda bitilgan quyidagi ma’lumotlar ham dalolat qiladi: Az-Zamaxshariy aytadilar: “Ushbu nusxa qoralamadan oqqa ko‘chirilgan birinchi asl nusxa bo‘lib, u muborak haramda yozilgan asl Kashshof deyiladi. Odamlar uni yuz-ko‘zlariga surtishga, uni o‘qib osmondan barakotlar yog‘ilishi, qurg‘oqchilik yillarida yomg‘ir yog‘ishini so‘rab vasila qilishlariga loyiqdir. Ushbuni yozning issiq kunlaridan birida, Ka’baning ro‘baro‘sida, Alloma madrasasi rasmi tushirilgan Ajyod eshigidan kiraverishdagi Sulaymoniyya hovlisi tomonida, dushanba kuni, choshgoh vaqti, Rabiul oxirning yigirma uchinchi kuni, besh yuz yigirma sakkizinchi yili yozib tugatdim”.
Az-Zamaxshariy rahmatullohi alayhi 538 hijriy, 1143 yoki44 milodiy sanada vafot etganlar. Alloh taolo O‘z rahmatiga olgan bo‘lsin.
[1] . Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim ibn Abu Bakr ibn Xollikon – “Vafayotul a’yon va anbau abnaiz zaman” nomli mashhur ulamolarning tarjimayi holiga bag‘ishlangan kitob muallifi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisining
birinchi o‘rinbosari Homidjon Ishmatbekov.
Munosabat
Avvalo, barcha yurtdoshlarimizni xursandchilik ayyomi – Qurbon hayiti bayrami bilan samimiy muborakbod etaman!
Mamlakatimizda Qurbon hayiti nafaqat diniy, balki umummilliy bayram sifatida ham keng nishonlanadi. Zero, ushbu kunda yurtdoshlarimiz bir-birini hayit bilan samimiy tabriklab, o‘zaro sovg‘alar ulashadi, millati, tili va dinidan qat’i nazar, yolg‘iz keksalar, kam ta’minlangan oilalar holidan xabar olinib, xayriya ishlari amalga oshiriladi.
Shu ma’noda, ushbu qutlug‘ bayram insonparvarlik va bag‘rikenglik ramzi bo‘lish bilan birga, insonlar o‘rtasida o‘zaro mehr-muhabbat va hamjihatlik kabi fazilatlarni ham o‘zida mujassam etadi.
Yurtimizda hayit bayramini munosib kutib olish va o‘tkazish, shuningdek, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, xalqimizning ko‘p asrlik an’ana va urf-odatlariga uyg‘un holda o‘tkazilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Buning uchun barcha zarur tayyorgarliklar ko‘riladi, mamlakatimizning barcha hududlarida tom ma’noda bayram shukuhi hukm suradi.
Kezi kelganda yurtimizda “Inson qadri uchun” degan ulug‘vor g‘oya asosida barcha sohalar qatori diniy-ma’rifiy jabhada ham katta islohotlar amalga oshirilayotgani, normativ-huquqiy hujjatlar takomillashtirilib, soha faoliyati samaradorligi yangi bosqichga chiqarilayotganini alohida qayd etish lozim.
Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan oxirgi yillarda yurtimizning har bir go‘shasidagi ulkan bunyodkorlik ishlari izchil davom ettirilmoqda. Xususan, Toshkentda Islom sivilizatsiyasi markazi binosi qurilishi yakuniga yetib bormoqda, Samarqandda Imom Buxoriy majmuasi qad rostlamoqda.
Yaqinda Prezidentimiz ushbu majmuaga tashrif buyurib, u yerdagi bunyodkorlik ishlari bilan tanishdi, zarur ko‘rsatmalar berdi. Zero, bu davlatimiz rahbarining uzoqni ko‘ra bilishi, ulug‘ ajdodlarga yuksak ehtiromining yorqin ifodasidir.
E’tiborga sazovor jihatlardan yana biri shuki, Prezidentimiz qo‘ng‘iroq qilib, hojilarimiz uchun yaratilgan shart-sharoitlar, ularning salomatligi va kayfiyati haqida so‘radi. Bundan hojilarimiz behad mamnun bo‘ldi, e’tibor va ehtiromdan xursand bo‘lgan ziyoratchilarimiz ko‘zlarida yosh bilan duo qildilar.
Arafot maydonida, duolar mustajob bo‘ladigan ayni onlarda Prezidentimizning Qurbon hayiti munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigini katta hayajon bilan eshitdik. Yaratgandan yurtimizga tinchlik, xalqimizga farovonlik so‘rab, duolar qildik.
Ayniqsa, tabrikda hojilarimiz alohida eslab o‘tilgani ziyoratchilarimizni cheksiz quvontirdi.
Barcha yurtdoshlarimiz qatori hojilarimiz ham ushbu tabrikdagi olijanob g‘oya va tashabbuslarga befarq emasligini izhor qildi.
Tabrikdagi “Inson qadri uchun, inson baxti uchun!” degan olijanob g‘oya barcha jabhalardagi islohotlarning asosi ekanini alohida e’tirof etish va hojilarimizning tashabbuslari ham ushbu g‘oyaga hamohang ekanini qayd etish lozim.
Bu Arafot maydonida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga hojilarimizning murojaatida ham o‘z aksini topdi. Jumladan, mazkur murojaatda hojilarimiz yurtga qaytgach, “Yangi O‘zbekistonning tinchlik va ma’naviyat targ‘ibotchilari” degan ezgu tashabbusni bir ovozdan ilgari surib, Uchinchi Renessans yaratuvchilarini tarbiyalashda Prezidentimizga ko‘makchi bo‘lamiz, deb va’da berdi.
Shuningdek, Vatanimiz taraqqiyotiga xolis xizmat qilish, mahallalarda tinchlik va birdamlikni mustahkamlash, tinchlik-osoyishtalikning qadriga yetish, xalqimizni ma’nan yuksaltirish, jamiyatdagi islohotlarga daxldorlik hissini oshirish kabilarni targ‘ib etish borasida faol bo‘lishni aytib o‘tdi.
O‘z navbatida, hojilarimiz kitobxonlik madaniyatini yuksaltirish, ilm-ma’rifatga homiylikda namuna bo‘lish, to‘ylar, oilaviy tadbirlar va marosimlarda me’yorga amal qilgan holda kamxarj va ixcham o‘tkazishda bosh-qosh bo‘lish, mahallalardagi notinch oilalar, shu jumladan, tarbiyasida muammosi bor yoshlar o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borish, hududlardagi maktablarning ta’mirga muhtoj qismini joriy ta’mirlash ishlariga ko‘maklashish, xayriya, mehr-muruvvat va yordam ko‘rsatish ishlarini ko‘paytirish kabi tashabbuslarni qat’iy amalga oshirishga ahd qildi.
Aziz yurtdoshlar! Shubhasiz, ushbu shukuhli kunlar tom ma’noda barchamiz uchun katta bayram, xursandchilik onlaridir. Mo‘tabar manbalarda saodatli damlarni shodu xurramlik bilan o‘tkazish bo‘yicha ko‘p tavsiyalar kelgan. Ulamolarimiz: “Hayit kunlari shodlikni izhor qilish dinning shiorlaridan”, deyishadi. Demak, Qurbon hayiti kunlarida quvonchimizni, saxovatimizni har qachongidan ko‘ra ko‘proq namoyon qilishimiz lozim. Ayniqsa, kam ta’minlangan, ijtimoiy himoyaga muhtoj insonlarga yordam ko‘rsatishga shoshilishimiz lozim.
Ushbu fazilatli kunlarda muborak manzillarda turib, ona Vatanimizga tinchlik-osoyishtalik, xalqimizga yanada farovon hayot, farzandlarimizga baxtu saodat so‘rab, duolar qilmoqdamiz!
Qurbon hayitingiz muborak bo‘lsin!
Shayx Nuriddin XOLIQNAZAR,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi, muftiy