1991 yil xalqimiz mustaqillikka erishgach Islom dini arkonlariga amal qilish, uning ta’limotlarini o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini ro‘yobga chiqarish borasida imkoniyatlar ochildi. O‘sha davrlarda Samarqand viloyatidagi Imom Buxoriy jome masjidida imom-xatib vazifasida faoliyat olib borayotgan Usmonxon Alimov o‘z hamfikrlari bilan birgalikda xalqning diniy ta’limga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish maqsadida masjid qoshida Imom Buxoriy madrasasiga asos soldi hamda ushbu maskanda ustozlik qila boshladi. Dastlab, o‘rta maxsus diniy bilim yurti, so‘ng hadis ilmi markazi sifatida faoliyat yuritgan ushbu bilim yurti bir necha yuzlab diniy ulamolar yetishtirib berdi. Bugungi kunda juda ko‘plab masjidlarning imom-xatib, imom noibi, bilim yurtlarining mudarrislari sifatida va boshqa sohalarda ushbu mutaxassislar faoliyat olib borib, xalqimizning diniy-ma’rifiy savodxonligini oshirishda xizmat qilib kelmoqdalar.
Hammamizga ma’lum, keyinchalik ushbu ta’lim maskani negizida Usmonxon Alimov hazratlarining O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi vazifasida ish olib borish jarayonida xalqaro ilmiy tadqiqot markazlari tashkil qilindi. 2019 yilga kelib esa Imom Buxoriy nomli hadis oliy maktabi ham o‘z ish faoliyatini boshladi va hadis ilmi sohasida yetuk olimlar tayyorlash bo‘yicha sobiq ittifoq hududidagi yagona ta’lim muassasiga aylandi.
Ko‘p yillar masjid imomi, viloyat bosh imom-xatibi lavozimida mehnat qilgan Usmonxon Alimov 2006 yilga kelib, O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi, muftiy etib saylandilar. O‘zining ilmu ma’rifati, ish yuritish salohiyati, adolat, og‘ir va vazminlik bilan fikrlashi, musulmonlar manfaatini o‘ylab ish boshqarishi muftiy hazratlarining uzoq yillar davomida idora raisligi vazifasida ishlashini ta’minladi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Hazrat har qanday vaziyatda ham musulmonlar idorasi, masjid va madrasalarning bir maromda ish olib borishi, ularga nisbatan har xil ta’na toshlar otilishi, turli zararlar yetishini oldini olganligi ayniqsa shu soha ichida bo‘lganlarga ko‘proq ayondir, shu jumladan kaminga ham. Nafaqat zarar yetishi, balki ularni takomillashtirish, xalqimizning masjid va madrasalarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish borasida musulmonlarning rahbari sifatida ko‘plab ishlarni amalga oshirgani hech kimga sir emas. Yangi masjidlarning ochilishi, 500dan ziyod masjidlarda qayta qurish va ta’mirlash ishlari olib borilayotgani, Buxoro shahridagi “Mir Arab”, Samarqand viloyatidagi “Imom Buxoriy hadis maktabi” diniy oliy bilim yurtlari, 2020 yil Surxondaryo viloyatidagi “Imom Termiziy” o‘rta maxsus islom bilim yurti yangidan ochilib, faoliyat olib borayotgani, diniy bilim yurtlariga talabalar qabul kvotasining oshirilishi, viloyatlarda hadis, kalom, aqida, fiqh maktabalarining faoliyati yo‘lga qo‘yilganligi, diniy bilim yurtlari qoshida Qur’on kurslari tashkil etilganligi kabi ko‘plab xayrli ishlar aynan muftiy Usmonxon Alimov hazratlarining diniy idora rasiliklari davrida amalga oshilirlagani hazratning ushbu sohadagi samarali mehnatlaridan dalolat beradi. Muftiy Usmonxon Alimov hazratlari O‘zbekiston musulmonlarining rahbari, bugungi kunda diniy sohada faoliyat olib borayotgan ko‘plab mutaxassislarning ustozi bo‘libgina qolmay, yon qo‘shni mamlakatlar, Rossiya, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston muftiyotlari tomonidan ham ustoz sifatida e’tirof etilganini qayd etishimiz lozim. Ular ko‘plab masalalarda O‘zbekiston musulmonlari idorasi bilan hamkorlikda ish olib borayotgani, hazratning idora tarixida ilk bor 2012 yil Islom olami uyushmasi ta’sis majlisining a’zosi, Butun dunyo ulamolar kengashi a’zosi etib saylanganlari, islom dini ma’rifatini keng tarqatish, buzg‘unchi kuchlarga qarshi birga kurashish va o‘zaro hamkorlikdagi keng ko‘lamli ishlar uchun Rossiya Federatsiyasi Sverdlovsk viloyati musulmonlari idorasi tomonidan “Kumush yarim oy” medali bilan taqdirlanishi, Markaziy Osiyo musulmonlari ma’naviy taraqqiyotiga ko‘p yillar xizmat qilgani, tinchlik-osoyishtalik, farovonlik kabi islomiy tamoyillarga sodiqligi, urf-odatlarni tiklash va avaylab asrashga qo‘shgan hissasi uchun Qirg‘iziston musulmonlari idorasining 1-darajali “Ыntimoq” medali (“Ittifoq”) bilan taqdirlanishlari, Ummon Sultonligi Islomiy strategik tadqiqotlar markazi tomonidan 2019 yil 30 sentyabrda e’lon qilingan “Dunyoning eng nufuzli 500 musulmoni” ro‘yxatidan munosib o‘rin egallaganlari xalqaro e’tibor va ehtiromga sazovar bo‘layotganlariga dalolat qiladi.
Muftiy hazratlari Islom dini ma’rifatining targ‘ibotchisi sifatida ham nafaqat yurtimizda, balki, ko‘plab xorijiy mamlakatlarda bo‘lib o‘tgan xalqaro anjumanlarda ilmiy asoslangan mazmunli ma’ruzalari bilan ishtirok etib kelmoqdalar. U kishi yigirmadan ortiq kitob va yuzdan ziyod ilmiy-ommabop maqolalarning muallifi hisoblanadi. “Tafsiri Irfon”, “Rasulullohning muborak vasiyatlari”, “Rasululloh mo‘jizalari”, “Oilada farzand tarbiyasi”, “Yoshlar kelajagimiz”, “IX-X asrlarda Samarqandda kalom ilmining rivojlanishi” kabi asarlari shular jumlasidandir.
Muftiy Usmonxon Alimov hazratlarining Islom dini va musulmonlar manfaati yo‘lida amalga oshirgan ishlari va olib borayotgan sa’y harakatlari haqida yana ko‘plab to‘xtalishimiz mumkin. Alloh taoloning inoyati ila mana shunday salmoqli ishlar muftiy hazratlari boshchiliklarida bardavom bo‘lmoqda. Ammo, bugungi kunda ba’zi bir dilni xira qiladigan, musulmonlarni o‘z rahbariga qarshi chiqishga undaydigan, ular orasida fitna va parokondalikka chaqiruvchi ayrim ijtimoiy tarmoqlardagi xabar va gaplarning tarqalishi biz diniy soha vakillari va musulmonlarning noroziligimizga sabab bo‘lmoqda. Ilm ahllarining darajalarini Alloh taoloning O‘zi baland qilgan. Bu tortishmaydigan masaladir. Chunki, Alloh taolo “Alloh sizlardan iymon keltirganlarni va ilmga berilganlarning darjalarini ko‘tarur” (Mujodala-4), deya marhamat qilgan. Olimlarga dushmanlik qilgan odam Allohga urush qilganga o‘xshaydi. Alloh azza va jalla bilan urush qilgan g‘olib bo‘larmidi? Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: “Alloh aytadi: “Kim mening do‘stimga dushmanlik qilsa, unga urush e’lon qilaman” (Buxoriy rivoyati). Ibn Hajar aytadi: Allohning do‘stidan murod Allohni taniydigan, Uning toatida doim bo‘ladigan olimdir.
Abdulloh ibn Muborak rahmatullohi alayh: “Kim olimlarni pastga ursa, uning oxirati barbod bo‘ladi, kim amirlarni pastga ursa, uning dunyosi barbod bo‘ladi. Kim birodarlarini pastga ursa, uning odamgarchiligi barbod bo‘ladi”, deganlar.
Ahli ilm, imomlarga samimiy xayrixoh bo‘laylik. Aslida islomning mohiyati ham shunday, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam buni o‘z hadislarida ta’kidlaganlar.
Tami ibn Avs Doriy roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Din samimiy xayrixohlikdir”, dedilar. Biz: “Kim uchun?” dedik. U zot: “Alloh uchun, Uning Kitobi uchun, Rasuli uchun hamda musulmonlarning imom-rahbarlari va hammalari uchun”, dedilar”. (Imom Muslim rivoyati).
Barchamiz uchun ustoz bo‘lgan, olim, fazilatli shayx Usmonxon Alimov hazratlarini o‘z vazifasiga noloyiq, olib borayotgan ishlarini samarasizlikda ayblamang! Muftiy hazratlarining odilona, ilmu ma’rifat va mo‘tadillik bilan ish boshqarishlari natijasi o‘laroq masjidlarimiz obod, talabalarimiz ilm chashmasidan bahramand, soha vakillari o‘zaro ittifoqlikda mehnat qilib, xalqning ma’rifati, tinchligi, to‘g‘ri yo‘ldan og‘ishmay, halol-haromni farqlaydigan bo‘lib shakllanishi davom etmoqda. Zero, hikmatlarda “Ishlarning yaxshisi o‘rtachasidir”, deyilishi bilan har bir ishni mo‘tadil holda bajarish afzal ekanligini ta’kidlangan.
Muftiy hazratlariga uzoq yillar mo‘min-musulmonlarimiz xizmatida bardavom bo‘lishlarini Alloh taolo nasib aylasin!
Zayniddin ESHONQULOV,
Samarqand viloyat bosh imom-xatibi
- 58وَلِلدَّعَوَاتِ تَأْثِيرٌ بَلِيغٌ وَقَدْ يَنْفِيهِ أَصْحَابُ الضَّلاَلِ
Ma’nolar tarjimasi: Duolarning yetuk ta’siri bordir, gohida adashganlar uni inkor qiladilar.
Nazmiy bayoni:
Duolarning yetuk ta’sirlari bor,
Adashganlargina qilarlar inkor.
Lug‘atlar izohi:
لِ – jor harfi فِي ma’nosida kelgan.
دَعَوَاتِ – kalimasi دَعْوَةٌ ning ko‘plik shakli bo‘lib, lug‘atda “iltijolar” ma’nosini anglatadi. Jor va majrur mubtadosidan oldin keltirilgan xabardir.
تَأْثِيرٌ – xabaridan keyin keltirilgan mubtado.
بَلِيغٌ – sifat. Ushbu kalimada duoning ta’sirga sabab ekaniga ishora bor. Chunki ta’sir, aslida, Alloh taoloning yaratishi bilan vujudga keladi.
وَ – “holiya” ma’nosida kelgan.
قَدْ – “taqliliya” (cheklash) ma’nosida kelgan.
يَنْفِيهِ – fe’l va maf’ul. نَفِي kalimasi lug‘atda “bir chetga surib qo‘yish” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.
اَصْحَابُ – foil. Bu kalima صَاحِب ning ko‘plik shakli bo‘lib, “lozim tutuvchilar” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.
الضَّلاَلِ – muzofun ilayh. Ushbu izofada لِ jor harfi muqaddar bo‘lgan[1]. “Zalolat” kalimasi “to‘g‘ri yo‘ldan adashish” ma’nosida ishlatiladi.
Matn sharhi:
Duo lug‘atda “iltijo”, “o‘tinch” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda esa “banda o‘zining faqirligini, hojatmandligini va muteligini hamma narsaga qodir bo‘lgan Alloh taologa izhor qilib, manfaatlarni jalb qilishni va zararlarni daf qilishni so‘rashi, duo deb ataladi”[2].
Mo‘min bandalarning qilgan duolarida o‘zlariga ham, agar marhumlar haqlariga duo qilayotgan bo‘lsalar, ularga ham manfaatlar yetadi. Duolarning ta’siri borligini adashgan kimsalargina inkor qiladilar. Matndagi “zalolatdagilar” degan so‘zdan mo‘taziliy toifasi ko‘zda tutilgan. Chunki mo‘taziliy toifasi bu masalada ham Ahli sunna val-jamoa e’tiqodiga zid da’volarni qilgan.
Duolarning ta’sirini inkor etadiganlar bir qancha dalillarni keltirishgan. Masalan, oyati karimalarda har bir insonga o‘zi qilgandan boshqa narsa yo‘qligi bayon qilingan:
“Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur”[3].
Boshqa bir oyatda esa kishi o‘zining qilgan yaxshi ishlari tufayli mukofotga erishsa, yomon qilmishlari sababli jazolanishi bayon etilgan:
“Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir”[4].
Ushbu oyati karimalarda har bir kishining ko‘radigan manfaatlari boshqalarning qilgan duo va xayrli ishlaridan emas, faqat o‘zining qilgan ishlaridan bo‘lishi bayon qilingan, bu esa duolarning ta’siri yo‘qligiga dalolat qiladi, – deyishgan.
Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilarga raddiyalar
Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilar keltirishgan yuqoridagi va undan boshqa dalillariga batafsil javoblar berilgan. “Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy” kitobida quyidagicha javob kelgan: "Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur" ma’nosidagi oyatda bayon qilinganidek, haqiqatda inson o‘z sayi-harakati va yaxshi fe’l-atvori bilan do‘stlar orttiradi, uylanib bola-chaqali bo‘ladi, insonlarga mehr-muhabbat ko‘rsatadi va ko‘plab yaxshi ishlarni amalga oshiradi. Shunga ko‘ra insonlar uni yaxshilik bilan eslab, unga Alloh taolodan rahmat so‘rab duo qilsalar, toat-ibodatlarning savoblarini unga hadya qilsalar, bularning barchasi birovning emas, aslida, o‘z sayi-harakatining natijasi bo‘ladi.
Ikkinchi dalil bo‘lgan "Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir", ma’nosidagi oyat ham yuqoridagi kabi oyat bo‘lib, har bir kishi o‘zining qilgan yaxshi ishining samarasini ko‘radi, qilgan ma’siyatiga ko‘ra jazolanadi, kabi ma’nolarni ifodalaydi. (Ya’ni “har kim ekkanini o‘radi”, deyilgani kabi)”[5].
Shuningdek, duo qilishning foydasi bo‘lmaganida mag‘firat so‘rashga buyruq ham bo‘lmasdi. Qur’oni karimda esa mag‘firat so‘rashga buyurilgan:
“Bas, (ey Muhammad!) Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekanini biling va o‘z gunohingiz uchun hamda mo‘min va mo‘minalar(ning gunohlari) uchun mag‘firat so‘rang!”[6].
Shuningdek, vafot etib ketgan kishilar haqiga qilingan duolarda manfaat bo‘lmaganida, ularni eslab duo qilganlar Qur’oni karimda madh etilmasdi:
“Ulardan keyin (dunyoga) kelganlar: “Ey Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga (nisbatan) qalbimizda nafrat (paydo) qilmagin. Ey, Robbimiz, albatta, Sen shafqatli mehribonsan”, – derlar”[7].
Shuningdek, vafot etganlarga janoza namozini o‘qish tiriklar zimmasiga vojib qilingan. Janoza namozida esa sano va salovot aytish bilan birgalikda “Ey Allohim, bizlarning tiriklarimizni ham, o‘liklarimizni ham mag‘firat qilgin”, ma’nosidagi duo o‘qiladi.
Mazkur dalillarning barchasida duolarning ta’siri borligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun inson vafotidan keyin ham o‘z haqiga xayrli duolar qilinishiga sabab bo‘ladigan yaxshi amallarni qilishi lozim.
Duo qilish bandaga foyda keltiradigan va undan zararlarni daf qiladigan eng kuchli sabablardan ekani Qur’oni karimda ham, hadisi shariflarda ham bayon qilingan:
“Parvardigoringiz: “Menga duo qilingiz, Men sizlar uchun (duolaringizni) ijobat qilay!” – dedi. Albatta, Menga ibodat qilishdan kibr qilgan kimsalar yaqinda tuban holatda jahannamga kirurlar”[8].
Ibn Kasir rahmatullohi alayh ushbu oyat haqida: “Alloh taolo bandalarini O‘ziga duo qilishga da’vat etgan va O‘z fazlu marhamati bilan qilgan duolarini albatta ijobat etishga kafolat bergan”, – degan. Oyati karimaning davomidagi “ibodatdan kibr qilganlar” esa Alloh taologa duo qilishdan takabburlik qilgan kimsalar deya tafsir qilingan. Hadisi shariflarda duoning qazoni qaytarishga sabab qilib qo‘yilgani bayon etilgan:
عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلا الدُّعاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلاَّ الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ
Salmon Forsiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi, umrni faqatgina yaxshilik ziyoda qiladi”, – dedilar (Termiziy rivoyat qilgan).
Sharh: Ushbu hadisda duoning bajariladigan ishlarga bog‘lab qo‘yilgan qazoni qaytarish sabablaridan ekani bayon qilingan. Zero, Alloh taolo amalga oshadigan barcha narsalarga azaliy sabablarni tayin qilib qo‘ygan. Solih amallar saodatga erishish uchun azaliy sabablar bo‘lsa, yomon amallar badbaxt bo‘lish uchun azaliy sabablardir. Shuningdek, yaxshilik, go‘zal xulqli bo‘lish, qarindoshlik aloqalarini uzmaslik kabi amallar ham azaliy sabablar qatoriga kiradi. Ana shunday azaliy sabablar yuzaga chiqarilgan paytda o‘sha sababga bog‘langan ishlar ham yuzaga chiqadi.
Imom Tahoviy[9] rahmatullohi alayh “Aqidatut Tahoviya” asarida quyidagilarni yozgan: “Tiriklarning duo va sadaqalarida o‘liklar uchun manfaatlar bordir. Alloh taolo duolarni qabul qiladi va xojatlarni ravo qiladi (deb e’tiqod qilamiz)”.
Keyingi mavzu:
Dunyoning yo‘qdan bor qilingani bayoni.
[1] Bu haqidagi ma’lumot 53-baytning izohida bayon qilindi.
[2] Doktor Ahmad Farid. Bahrur-Roiq. – Iskandariya: “Dorul Majd”, 2009. – B. 105.
[3] Najm surasi, 39-oyat.
[4] Baqara surasi, 286-oyat.
[5] Muhammad Anvar Badaxshoniy. Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy. – Karachi: “Zamzam babilsharz”, 1415h. – B. 192.
[6] Muhammad surasi, 19-oyat.
[7] Hashr surasi, 10-oyat.
[8] G‘ofir surasi, 60-oyat.
[9] Abu Ja’far Ahmad ibn Muhamad ibn Salama Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 239 yilda Misrning “Toha” shaharchasida tug‘ilgan.
Imom Tahoviy hanafiy mazhabidagi mo‘tabar olimlardan bo‘lib, “Sihohi sitta” mualliflari bilan bir asrda yashab faoliyat yuritgan. Bu zot haqida ulamolar ko‘plab maqtovli so‘zlarni aytganlar. Jumladan Suyutiy “Tobaqotul Huffoz” asarida: “Imom Tahoviy alloma, hofiz, go‘zal tasnifotlar sohibidir”, – degan. Zahabiy: “Kimki ushbu imomning yozgan asarlariga nazar solsa, bu zotning ilm darajasi yuqori, ma’rifati keng ekaniga amin bo‘ladi”, – degan.
Imom Tahoviy tafsir, hadis, aqida, fiqh va siyratga oid ko‘plab asarlar yozib qoldirgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:
1. Ahkamul Qur’an (Qur’on hukmlari);
2. Sharhu ma’onil osor ( Asarlarning ma’nolari sharhi);
3. Aqidatut Tahoviya (Tahoviy aqidasi);
4. Bayonu mushkilil osor (Asarlarning mushkilotlari bayoni);
5. Sharhu jomeis sag‘ir (Jomeus sag‘ir sharhi);
Imom Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 321 yilda Misrda vafot etgan.