O`zbekiston musulmonlari idorasi

Hayit o‘qiymizmi yoki zuhomi?

23.05.2020 4017 7 min.

Bugungi kunda Saudiya Arabistoni va Misrning Al-Azhar jomiasi karantin sababli hayit namozini uyda o‘qish kerakligini aytishmoqda. Shu bilan birga Pokiston, Hindiston, hamda bir qator fatvo uyushmalari, shu jumladan O‘zbekiston musulmonlari idorasi Fatvo hay’ati tomonidan hayit namozini uyda o‘qib bo‘lmasligi ta’kidlanmoqda.

Aslida bu masaladagi turlichalik hayit namozini o‘tkazib yuborgan yoki biror uzrga ko‘ra unga yetisha olmagan kishi uni qazosini o‘qisa joiz bo‘lishi yoki bo‘lmasligi borasida mazhablar o‘rtasidagi ixtilofga borib taqaladi. Hayit namozining qazosini hanafiy va molikiy ulamolar o‘qish joizmas, deyishgan bo‘lsa, shofeiy va hanbaliy ulamolar joiz deganlar.

Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, mazkur masaladagi mazhablar o‘rtasidagi ixtilof sahobalar davridagi ixtilofdan kelib chiqqandir.

Shofeiy va hanbaliylar hayit namozini qazosini o‘qisa joiz bo‘ladi, degan gaplariga Anas raziyallohu anhuning amalini dalil qiladilar. Rivoyat qilinishicha Anas ibn Molik raziyallohu anhu hayit namozini o‘tkazib yuborsa, ahli-oilasi va farzandlarini jamlar, so‘ng mavlosi Abdulloh ibn Abu Utba barchalariga imom bo‘lib, xuddi shahar ahli o‘qiydigan suratda takbirlar bilan ikki rakaat namoz o‘qib berar edilar.

“Hayit namozining qazosi o‘qilmaydi” degan hanafiy va molikiy ulamolarga ko‘ra hayit namozi Rasululloh sallallohu alayhi vasallam tomonilaridan faqat katta jamoat bilan namozgohda ado etilgan. Ushbu namozni qazo qilish Nabiy alayhisalomning na so‘zlari va na fe’llari bilan sobit bo‘lgan. Xususan, ibodat masalalari tavqifiy (vahiyga asoslangan) bo‘lib, uni biror ibodatga qiyoslab ado etilmaydi.

Ushbu masalada mazkur ikki mazhab o‘rtasidagi xilofni yanada yaxshiroq tushunishimiz uchun Imom Burhoniddin Marg‘iloniyning mashhur “al-Hidoya” asariga yozilgan sharhlardan biridan iqtibos keltiramiz:

(وَمَنْ فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعِيدِ مَعَ الْإِمَامِ لَمْ يَقْضِهَا) عِنْدَنَا خِلَافًا لِلشَّافِعِيِّ فَإِنَّهُ قَالَ : يُصَلِّي وَحْدَهُ كَمَا يُصَلِّي مَعَ الْإِمَامِ لِأَنَّ الْجَمَاعَةَ وَالسُّلْطَانُ لَيْسَ بِشَرْطٍ عِنْدَهُ فَكَانَ لَهُ أَنْ يُصَلِّيَ وَحْدَهُ. وَعِنْدَنَا هِيَ صَلَاةٌ لَا تَجُوزُ إقَامَتُهَا إلَّا بِشَرَائِطَ مَخْصُوصَةٍ مِنْ الْجَمَاعَةِ وَالسُّلْطَانِ ، فَإِذَا فَاتَتْ عَجَزَ عَنْ قَضَائِهَا .

ya’ni: “Imom bilan birga iyd namozini ado etolmagan kishi biz hanafiylarga ko‘ra uni qazo qilib o‘qimaydi. Chunki shariatimizda iyd namozini ma’lum shartlarga ko‘ra o‘qish ma’lum bo‘lgan. Yolg‘iz o‘quvchi kishi uchun ushbu shartlar mukammal bo‘lmaydi. Imom Shofeiy ushbu masalada bizga xilof qilgan bo‘lib, “U imom bilan qanday o‘qisa yolg‘iz holida shunday ado etadi”, deganlar. Chunki jamoat va sultonning izni Imom Shofeiyga ko‘ra shart sanalmaydi.

Biz hanafiylarga ko‘ra esa hayit namozi jamoat va sultonning izni kabi maxsus shartlar topilgandagina o‘qish mumkin bo‘lgan namoz sanaladi. Agar hayit namozini ado eta olmasa uni qazo qila olmaydi” (Al-Inoya sharhul-Hidoya)

Demak, hayit namozi borasidagi ixtilof mazhablar o‘rtasidagi ijtihodiy ixtilof ekani ma’lum bo‘lmoqda. Hanafiy mazhabi ulamolariga ko‘ra, hayit namozini maxsus shartlari bor namoz bo‘lish bilan birga, vojib namoz hisoblanadi. Shofeiy mazhabiga ko‘ra esa, bu namoz sunnat va ularning nazdida hanafiylarda qo‘yilgan ayrim shartlar yo‘q. Shu bois, shofeiylarga ko‘ra, hayit namozini xuddi tarovih namozi kabi uyda, yolg‘iz tartibda yoki oilaviy o‘qisa bo‘ladi. Saudiya Arabistoni va Al-Azhar ulamolarining fatvosi shofeiylarga ko‘ra berilgan.

Ammo fiqhda hanafiy mazhabiga tobe bo‘lgan yurtlarda, jumladan bizning yurtimizda bugungidek vaziyatlarda hayit namozi uylarda ham o‘qilmaydi. Chunki hayit namozi durust bo‘lishi uchun hayit namozi o‘qilishiga umumiy ruxsat (izni omma) bo‘lishi va hayit namozini odamlarga muftiy tomondan tayinlangan kishi o‘qib berishi kerak. Hayit namozi uyda o‘qilganda mana shu shartlar topilmaydi. Buning natijasida namoz durust bo‘lmaydi.

Imom Abu Hanifa, Imom Molik, Imom Avzoiy, Imom Savriy va Imom Ibn Is'hoqlarning tutgan yo‘llariga ko‘ra hayit namoziga yetisha olmagan kishi xohlasa, zuho namozi kabi ikki yoki to‘rt rakat namoz o‘qishi mumkin. Ushbu namoz ham nafl hukmida bo‘lib, uni jamoat bilan o‘qilmaydi. Bunga mashhur sahoba Abdulloh ibn Mas’ud va Ali Ibn Abu Tolib raziyallohu anhumodan naql qilingan fatvo dalil bo‘ladi. Abdulloh ibn Mas’ud: “Kim hayit namozini o‘tkazib yuborsa to‘rt rakaat namoz o‘qisin”, deganlar. Ali raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Agar biror kishini kasal odamlarga imom bo‘lib namoz o‘qishga buyursam, to‘rt rakaat o‘qishga buyurgan bo‘lar edim”.

Bizning mazhab ulamolari ushbu ikki buyuk sahobaning so‘zlariga amal qilib, hayit namozini o‘qiy olmagan kishi zuho namozini o‘qishi mustahab ekanini aytishgan. Mo‘tabar hanafiy fiqhiy manbalaridan biri “Majma’ul anhur” kitobida shunday deyiladi:

اعْلَمْ أَنَّ صَلَاةَ الْعِيدِ قَائِمَةٌ مَقَامَ الضُّحَى فَإِذَا فَاتَتْ بِعُذْرٍ يُسْتَحَبُّ أَنْ يُصَلِّيَ رَكْعَتَيْنِ أَوْ أَرْبَعًا وَهُوَ أَفْضَلُ

ya’ni: “Ma’lum bo‘lsinki, hayit namozi Zuho namozining o‘rniga qo‘yilgan. Qachonki, hayit namozi biror uzr sababli o‘qilmay qolsa, ikki yoki to‘rt rakat nafl namoz o‘qish mustahab bo‘ladi. To‘rt rakat o‘qigan afzaldir”.

Xulosa o‘rnida shuni alohida eslatib o‘tamizki, hayit namozini yolg‘iz o‘qish joiz yoki joizmasligi ijtihodiy masalalardan sanaladi. Har ikki toifa mazhab ulamolarining ham sahobalarning so‘zidan dalillari bor. Shunday ekan har bir yurt musulmonlari o‘zgalarning mazhabini ehtirom qilgan holda o‘z yurtlaridagi ilm ahllariga ergashishlari va turli ixtiloflarga barham berishlari lozim bo‘ladi.

Xususan, hozir insoniyat murakkab davrni boshidan kechirmoqda. Yurtimizda epidemiologik vaziyatni jilovlash, aholi salomatligini har tomonlama himoya qilish ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda. Bu kasallik keng tarqalmasligi uchun bir qator cheklovlar joriy etilgan bir paytda hayit namozini uyda alohida kichik jamoatlar bilan o‘qishga urunish yoki shunga da’vat qilish ayni jaholatdir. Afsuski, Respublikamizdan chetda yurgan ayrim kimsalar mazhab talablari va xalq sog‘liq-salomatligini pisand qilmay, ixtilof chiqarishga qaratilgan botil g‘oyalarni tarqatishga urunmoqdalar. Vaholanki, Abu Sa’id Xuduriy raziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Hazrati Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam: “Zarar berish va zarar ko‘rish ham yo‘q” deganlar.

Fatvo beruvchi shaxs insonlarning holatidan mas’ul ekanini unutmasligi kerak. Sahobalardan ba’zilari bir bemor kishi borasida bilmasdan fatvo berib, uning o‘limiga sababchi bo‘lib qolishganida Payg‘ambarimiz alayhissalom bundan qattiq g‘azablangan va “Ular uni o‘ldirishibdi. Alloh ham ularni o‘ldirsin. Bilmasalar so‘ramaydilarmi?!” degan edilar” (Imom Abu Dovud rivoyati). Vallohu a’lam.

O‘zbekiston musulmonlari idorasi Fatvo bo‘limi mutaxassisi,

Toshkent islom instituti o‘qituvchisi Abdulatif Tursunov

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

10.01.2025 2121 10 min.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.

Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.

Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.

Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.

Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.

Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.

Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:

وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا

“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:

تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه

“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.

Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ

“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).

Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.

Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.

Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.

Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.

Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.