Islom ummatining yetmish uch firqaga bo‘linishi va “Savodul a’zam”dan ajralmaslik lozimligi

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga ummatlarining yetmish uch firqaga bo‘linib ketishlari bildirilgan. U zot alayhissalom bu haqida shunday xabar berganlar:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ تَفَرَّقَتِ الْيَهُودُ عَلَى إِحْدَى وَسَبْعِينَ أَوِ اثْنَتَيْنِ وَسَبْعِينَ فِرْقَةً وَالنَّصَارَى مِثْلَ ذَلِكَ وَتَفْتَرِقُ أُمَّتِى عَلَى ثَلاَثٍ وَسَبْعِينَ فِرْقَةً.  رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Yahudiylar yetmish bir firqaga yoki yetmish ikki firqaga bo‘linib ketganlar. Nasroniylar ham o‘shancha (firqaga bo‘linib ketishgan). Mening ummatim yetmish uch firqaga bo‘linadi”, – dedilar”. Imom Termiziy[1] rivoyat qilgan.

Boshqa bir hadisda esa ular haqida shunday deyilgan:

 إِنَّ بَنِى إِسْرَائِيلَ تَفَرَّقَتْ عَلَى ثِنْتَيْنِ وَسَبْعِينَ مِلَّةً وَتَفْتَرِقُ أُمَّتِى عَلَى ثَلاَثٍ وَسَبْعِينَ مِلَّةً كُلُّهُمْ فِى النَّارِ إِلاَّ مِلَّةً وَاحِدَةً قَالُوا وَمَنْ هِىَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَا أَنَا عَلَيْهِ وَأَصْحَابِى.  رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

 “Albatta Bani Isroil yetmish ikki millatga bo‘linib ketganlar. Ummatim yetmish uch millatga bo‘linadi, faqat bitta millatdan boshqa barchasi do‘zaxda bo‘ladi”, – dedilar. Shunda (sahobalar): Ey Allohning Rasuli, ular kim? – deyishdi. U zot: “Mening va sahobalarimning yo‘lida bo‘lganlardir”, – dedilar”. Imom Termiziy rivoyat qilgan.

Ushbu hadisi sharifda faqat bitta millat to‘g‘ri yo‘ldan og‘ishmasdan najot topishlari xabari berilgan. Bu millatning qanday sifatda bo‘lishi haqida boshqa bir hadisda shunday deyilgan:

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى الله عَليْهِ وسَلَّمَ يَقُولُ إِنَّ أُمَّتِي لاَ تَجْتَمِعُ عَلَى ضَلاَلَةٍ فَإِذَا رَأَيْتُمُ اخْتِلاَفًا فَعَلَيْكُمْ بِالسَّوَادِ الأَعْظَمِ. رَوَاهُ ابْنُ مَاجَةَ

Anas ibn Molikdan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: “Ummatim aslo zalolat ustida jamlanmaydi. Shuning uchun qachon ixtilof ko‘rsalaring “savodul a’zam” bilan birga bo‘linglar”, – deyayotganlarini eshitdim”. Ibn Moja[2] rivoyat qilgan. 

“Savodul a’zam” kalimasi “ulkan jamoat” ma’nosiga to‘g‘ri keladi. 

Ulamolar ushbu hadisda xabar berilgan “savodul a’zam”ni Ahli sunna val-jamoadir, – deganlar.   

Demak, mazkur hadisi shariflarga ko‘ra Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ummatlari ham ko‘plab firqalarga bo‘linib ketadilar. Ammo ularning ichidan faqat bittasi u zotning va sahobalarining hamda ularga ergashganlarning yo‘llarini mahkam ushlagan bo‘ladilar. Bu zotlar ummatning “savodul a’zam”i bo‘lishadi. “Savodul a’zam”dan ajralmaslik Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning barcha ummatlariga qarata aytgan buyruqlari hisoblanadi. Imom Moturidiy rohmatullohi alayhning shogirdlaridan biri Abul Qosim Hakim Samarqandiy “Savodul a’zam” asarida hadisi sharifda xabar berilgan najot topuvchilarning oltmish ikkita xislatini bayon qilgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:

– Musulmonlar jamoasiga qarshi chiqmaslik;

– Qibla ahli bo‘lgan kimsani madomiki halol sanab qilmagan bo‘lsa biror gunoh tufayli kofirga chiqarmaslik;

– Qadarning yaxshisi ham yomoni ham Allohdan deb bilish;

– Nohaq ravishda birorta musulmonga qarshi qurol ko‘tarmaslik;

– Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shafoatlarini haq deb bilish;

– Valiylarning karomatlarini inkor etilmaydigan haq deb bilish;

– Gunohkor mo‘minlarga gunohlari miqdoricha do‘zax azobi bo‘lishini haq deb bilish; 

– Alloh taoloni makon, zamon, kelish va ketish (kabi sifatlar)dan xoli deb bilish.  

Abul Qosim Hakim Samarqandiy rahmatullohi alayh ushbu asarida mazkur xislatlarni moturidiya mazhabiga ko‘ra bayon qilgan. 

Ba’zi ulamolar hadisi sharifda xabar berilgan yetmish ikki firqaning asli yettita firqaga taqaladi, deganlar va ularni nomma-nom keltirganlar:

1. Mo‘tazila firqasi. Bu firqaning o‘zi yigirma firqaga bo‘linib ketgan;
2. Shia firqasi. Bu firqaning o‘zi ham o‘zaro yigirma ikkita firqaga bo‘linib ketgan;
3. Xavorij firqasi. Bu firqaning o‘zi ham yigirma firqaga bo‘linib ketgan;
4. Najjoriya firqasi. Bu firqaning o‘zi uchta firqaga bo‘linib ketgan;
5. Jabariya firqasi. Bu firqa bandalarga ixtiyor berilganini inkor qiladigan yagona firqa bo‘lgan;
6. Mushabbiha firqasi. Bu firqaning o‘zi beshta firqaga bo‘linib ketgan;
7. Hululiya firqasi. Bu firqa ham kamchilikni tashkil qiladigan bitta firqa bo‘lgan.

Ushbu hisobga ko‘ra, mazkur firqalarning umumiy adadi yetmish ikkita bo‘ladi va bu qarashni aytgan ulamolarning nazdida bulardan keyin chiqadigan firqalar ham aslida ushbu firqalardan biriga mansub bo‘ladi.

Shu o‘rinda aqidaviy masalalardagi ixtiloflarning hammasida ham hukm sobit bo‘lmasligini bilib qo‘yish lozim. E’tiqodiy masalalar ikki qismga:  “asl” (asosiy e’tiqod) va “far’” (asosiy e’tiqoddan kelib chiqqan e’tiqod)ga bo‘linadi.

 “Asl” (asosiy e’tiqod) masalalarning o‘zi ham yana ikkiga bo‘linadi: “Usulud-din” (dinning asoslari)  va “Usulu ahli sunna val-jamoa” (Ahli sunna val jamoaning asoslari).

“Usulud-din” (dinning asoslari) deganda Alloh taoloning borligi, Uning birligi, olamni Alloh taolo yo‘qdan bor qilgani kabi masalalar tushuniladi. Dinning asosi bo‘lgan bunday masalalarga qarshi chiqish bilittifoq kufr hisoblanadi. 

“Usulu Ahli sunna val-jamoa” (Ahli sunna val jamoaning asoslari) deganda sahobalarni faqat yaxshilik bilan yodga olish, gunohi kabira tufayli mo‘min kishining dindan chiqmasligi, qabr azobi va ne’matining haqligi, jannatda Alloh taoloni ko‘rish aniqligi kabi masalalar tushuniladi. Ahli sunna val-jamoa ittifoq qilgan bunday masalalarga qarshi chiqish oqibati o‘ta xatarli bo‘lsa-da, bularga qarshi chiqqan kishi kufrga nisbat berilmaydi. Balki adashgan, fosiq va bid’atchi nisbati beriladi. Chunki bunday kimsa dinning asosiga emas, Ahli sunna val-jamoaning asosiga qarshi chiqqan bo‘ladi. 

Aqidadagi far’iy (asosdan ajralib chiqqan) masalalar deganda yuqorida aytib o‘tilgan ikki qismga ham kirmaydigan juz’iy masalalar masalan, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Me’rojda o‘z ko‘zlari bilan Alloh taoloni ko‘rganmilar yo ko‘rmaganmilar kabi masalalar tushuniladi. Moturidiya va ash’ariya mazhablari orasidagi farqli qarashlar ham xuddi shu qismga kiradi.

Aqidadagi far’iy masalalarda qarama-qarshi e’tiqodda bo‘lish tufayli adashuvchi yo bid’atchi kabi biror hukm sobit bo‘lmaydi.        

AQOID MASALALARI:

1. Asl (qarshi chiqish tufayli hukm sobit bo‘ladi):

a) Usulid-din (qarshi chiqqan dindan chiqib ketadi);

b) Usulu ahli sunna val jamoa (qarshi chiqqan ahli sunnadan chiqib ketadi).

2. Far’ (qarama-qarshilik tufayli hukm sobit bo‘lmaydi).

Demak, aqoid masalalarida nihoyatda haddan oshib ketgan rofiziy kabi ayrim firqalardan tashqari aksariyat firqalar dinning asosiga emas, balki, Ahli sunna val-jamoaning asosiga qarshi chiqqanlar.   

Mashhur aqidaviy firqalar

Yuqorida bayon qilingan firqalarning eng mashhurlari va aqida kitoblarida ular bilan Ahli sunna val jamoa o‘rtasidagi bahslarga kengroq o‘rin ajratilgani asosan quyidagi firqalardir:

Xavorij firqasi

 Xavorij firqasi “Tahkim”[3] voqeasidan keyin paydo bo‘lgan. Bu firqa turli guruhlarga bo‘linib ketgan bo‘lib, ulardan hozirda “Iboziya” firqasigina saqlanib qolgan. Bu firqa vakillari Mag‘ribda va Arabiston yarim orolining janubiy-sharqida uchraydi. Bu toifa mo‘taziliy firqasining ko‘pgina dasturlarini o‘zlashtirib olganlar. Jumladan, yaxshi va yomon narsalar aql bilan bilinadi, deb hisoblaydilar. Alloh taolo haqidagi “mutashobih” (bir-biriga zid ikki xil ma’no ehtimoli bor) xabarlarni ta’vil qilishga (aql yetadigan ma’noga o‘tkazishga) urinadilar, oxiratda Alloh taoloni ko‘rishni inkor qiladilar. Shu bilan birga, osiylar do‘zaxda abadiy qoladilar, degan qarashlari ham saqlanib qolgan. Iboziylar mazkur qarashlarida mo‘taziliylar bilan bir xil ekanini inkor qilmaydilar, balki mo‘taziliylar bu qarashlarni bizdan olishgan, deb da’vo qiladilar.

Xavorijlarda takfir tushunchasi va ularga
ulamolarning raddiyalari

Takfir so‘zi “birovni kufrga kiritish”, “Islomdan ajratish” ma’nolarini anglatadi. Xavorij firqasi o‘zlariga qarshi bo‘lganlarni kofirga chiqarib ularning qonlarini to‘kishni halol sanaganlar. O‘zlariga qarshi chiquvchilarning diyorlarini “Dorul harb” (musulmon bo‘lmagan diyor) deb nomlaganlar. Ular Ali roziyallohu anhuning “tahkim” ni qabul qilishini kufr deb hisoblaganlar. Ya’ni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning tarbiyalarini olib ulg‘aygan, tirikligidayoq jannat bashorati berilgan “Asharai mubashshara” (Jannatiy ekani aytilgan o‘n kishi)dan biri bo‘lgan zotni kofirga chiqarishgan.

Har bir davrda ham Ahli sunna val-jamoa ulamolari “jaholatga qarshi ma’rifat” bilan kurashga alohida e’tibor qaratganlar. Adashgan firqalarning xatolarini tushuntirib, ularni to‘g‘ri yo‘lga solishga, musulmonlarning birdamligi-yu tinch-totuvligini asrash yo‘lida jonbozlik ko‘rsatib kelganlar.

Ali roziyallohu anhu o‘zlariga nisbatan bunday hukm chiqargan shovvozlarning g‘aroyib da’volariga javob berish va ularga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatish uchun Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhuni elchi qilib yuborgan. Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu va xavorij yetakchilari o‘rtasida quyidagi bas'h-munozara bo‘lib o‘tgan:

Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu: Uni (ya’ni mo‘minlar amiri Ali roziyallohu anhuni) nimada ayblaysizlar?

Xavorijlar: “Uch narsada”.

Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu: “Qanday narsalar?”

Xavorijlar: 1. Allohning amri bo‘lgan narsada kishilarni hakam qildi. Vaholanki, Alloh taolo:  ﴿ إِنِ ٱلۡحُكۡمُ إِلَّا لِلَّهِ ﴾”Hukm faqat Alloh ixtiyorida-dir”[4], degan;

2. Urishdi-yu, lekin tahqirlamadi ham, o‘lja ham olmadi. Agar ular mo‘min bo‘lsalar, ular bilan urishish halol emas edi. Agar ular kofir bo‘lsalar, ular bilan urishish ham, ularni tahqirlash ham halol bo‘lgan bo‘lardi.
3. Barcha mo‘minlarning amiri bo‘lishidan o‘zini ozod qildi. Agar u mo‘minlarning amiri bo‘lmasa, kofirlarning amiri bo‘ladi-da, deyishdi.

Abdulloh ibn Abbos rozyallohu anhu: “Agar sizlarga Allohning kitobidan va Rasulining sunnatidan so‘zlaringiz xato ekaniga dalolat qiladigan dalil keltirsam qaytasizlarmi?”.

  Xavorijlar: “Nega qaytmas ekanmiz?”.

Abdulloh ibn Abbos rozyallohu anhu: “Allohning amrida kishilarning hukm qilishiga keladigan bo‘lsak, Alloh taoloning O‘zi kitobida shunday degan:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَقۡتُلُواْ ٱلصَّيۡدَ وَأَنتُمۡ حُرُمٞۚ وَمَن قَتَلَهُۥ مِنكُم مُّتَعَمِّدٗا فَجَزَآءٞ مِّثۡلُ مَا قَتَلَ مِنَ ٱلنَّعَمِ يَحۡكُمُ بِهِۦ ذَوَا عَدۡلٖ مِّنكُمۡ ﴾

“Ey iymon keltirganlar! Ehromda bo‘la turib, ovni o‘ldirmangiz! Sizlardan kimki uni qasddan o‘ldirsa, (jazosi) xuddi (xonaki) hayvon o‘ldirish bilan barobar jazodir: u (ham bo‘lsa) Ka’baga (yurib) bora oladigan qurbonlik bo‘lib, unga o‘zlaringizdan ikki adolatli kishi hakamlik qilur”[5].

Boshqa bir oyatda er-xotin haqida:

﴿وَإِنۡ خِفۡتُمۡ شِقَاقَ بَيۡنِهِمَا فَٱبۡعَثُواْ حَكَمٗا مِّنۡ أَهۡلِهِۦ وَحَكَمٗا مِّنۡ أَهۡلِهَآ إِن يُرِيدَآ إِصۡلَٰحٗا يُوَفِّقِ ٱللَّهُ بَيۡنَهُمَآۗ ﴾

“Agar ular (er-xotin)ning oralari buzilib ketishidan qo‘rqsangiz, er oilasidan bir hakam, xotin oilasidan bir hakam yuboringiz. Agar (er-xotin) islohni xohlasalar, Alloh o‘rtalarini muvofiqlashtirgay”[6], degan. Demak, Alloh taolo hakamlikni kishilarga topshirgan. Sizlardan Alloh haqqi bilan so‘rayman aytinglar-chi, musulmonlarning qoni va oralaridagi isloh to‘g‘risida kishilarning hakam bo‘lishlari afzalmi yoki narxi to‘rt dirham bo‘lgan quyon to‘g‘risida va xotin bilan yashash to‘g‘risida hakam bo‘lishlari afzalmi?”.

Xavorijlar: “Yo‘q, albatta bu afzal”.

Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu: “Sizlarni bu fikrdan qaytardimmi?”.

Xavorijlar: “Ha, albatta”.

Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu: “Sizlarning urishdi-yu, tahqirlamadi ham, o‘lja ham olmadi, degan so‘zlaringizga keladigan bo‘lsak, onalaringiz Oishani tahqirlamoqchi edilaringizmi? Agar onamiz emas, desalaringiz kofir bo‘lasizlar (agar onamiz desangiz qilayotgan iddaoingizni o‘zingiz inkor qilgan bo‘lasiz). Sizlar ikkita zalolat orasida taraddudlanib qolgansizlar. Endi sizlarni bu fikrdan qaytardimmi?”.

Xavorijlar: “Ha, albatta”.

Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu: “Barcha mo‘minlarning amiri bo‘lishidan o‘zini ozod qildi, degan so‘zlaringizga keladigan bo‘lsak, sizlar rozi bo‘ladigan bir narsani aytaman. Allohning Payg‘ambari sollallohu alayhi vasallam Hudaybiya kunida Suhayl ibn Amr bilan sulh tuzganda: ey Ali, bu Allohning elchisi Muhammad sulh tuzgan narsalar, deb yoz, degandilar. Shunda Suhayl ibn Amr: seni Allohning elchisi deb bilmaymiz. Agar Allohning elchisi deb bilganimizda sen bilan urushmas edik, dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: Ey, Allohim, sening elching ekanimni O‘zing bilasan, dedilarda: Ey Ali (yozganingni) o‘chirib: “Bu Muhammad ibn Abdulloh hamda Suhayl ibn Amr sulh tuzgan narsalar” deb yozgin, – dedilar...”.

Ushbu javobdan so‘ng ikki mingdan ziyod kishilar xavorijlikdan qaytgan edilar.

Hozirgi kunimizda ham zamonamizning yuzdan ortiq eng mo‘tabar ulamolari “zamonaviy xavorijlar”ga xuddi shu uslubda “ochiq xat” bilan murojaat qildilar. Koshki edi bular ham bor haqiqatni anglab yetib, to‘g‘ri yo‘lga qaytsalar... 

Ustoz Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf rahmatullohi alayh “Ochiq xat” asarlarida musulmonlar orasidagi noxushliklarning bosh sabablari va ularni bartaraf qilish chora tadbirlari haqida batafsil bayon qilgan.    

Shia firqasi

“Shia” so‘zi “tarafkash” ma’nosini anglatadi. Shialar dastlab Usmon roziyallohu anhuning xalifaliklari so‘ngida yuzaga kelgan firqa hisoblanadi. Shialarning o‘zlari ham juda ko‘plab firqalarga bo‘linib ketgan bo‘lib, hozirgi kunda ularning uchta eng katta asosiy firqasi bor: 

1. Ismoiliya firqasi. Ismoiliya firqasi Ismoil ibn Ja’far Sodiqqa mansub bo‘lib, shialarning eng katta firqalaridan biri hisoblanadi. Bu firqa vakillari bir qancha noto‘g‘ri g‘oyalarni ilgari surishgan:

– Shariat jaholat bilan kirlanib, zalolat bilan aralashib ketgan, uni yuvib tozalash faqat falsafa bilan bo‘ladi;

– Aql to‘g‘ri topishi ham, xato qilishi ham mumkin. Shuning uchun din ishida unga suyanib bo‘lmaydi. Aqlning yolg‘iz o‘zi Alloh taoloni tanishga ojizlik qilgani uchun bu ishda boshqa bir masdarga suyanish lozim bo‘ladi. U masdar ma’sum muallim, ya’ni ismoiliy imomdir. Alloh taoloni tanishga, din hukmlarini anglashga yolg‘iz yo‘l mana shudir;

– Alloh taoloni bor ham demaymiz, yo‘q ham demaymiz, olim ham demaymiz, johil ham demaymiz, qodir ham demaymiz ojiz ham demaymiz... Chunki Alloh taoloning sifatlari haqiqiy isbot qilinsa, U zot bilan boshqa mavjudotlar orasida sheriklik taqozo qilinib qoladi. 

2. Isnoashariya firqasi. Bu firqa shialarning eng katta firqalaridan biri bo‘lib “Zaydiya” va “Ismoiliya” firqalari bilan imomlarning adadida ixtilof qilmaydi. Bu firqaning e’tiqodi bo‘yicha o‘n ikkinchi imomlari hijriy 260 yilda g‘oyib bo‘lgan. U bir kuni qaytib keladi va yer yuzini adolatga to‘ldiradi. Isnoashariya firqasining e’tiqodiga ko‘ra, imomlik payg‘ambarlik ishlarini davom ettirish hisoblanadi. Shuning uchun imomni Alloh taolo payg‘ambarning tili bilan bayon qilgan bo‘lishi kerak yoki oldingi imom tayinlagan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydilar. Bu firqa din hukmlarini faqat imom orqali bilish mumkin deb hisoblaganidan imomda bir qancha sifatlar bo‘lishini shart qilib qo‘yganlar:

– Ilm. Ya’ni imom ilmli bo‘lishi shart. Bundan tashqari shijoat, iffat, to‘g‘riso‘zlik va saxiylik singari o‘z asrining eng afzali bo‘lishi uchun lozim bo‘lgan sifatlar bo‘lishi shart. Agar o‘z asrida undan afzal kishi bo‘ladigan bo‘lsa, imomlik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Har bir asrda faqat bitta imom bo‘ladi. Mazkur sifatlar ichida eng muhimi ilm sifati hisoblanadi. Chunki imom ilmni Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan, yo o‘zidan oldingi imomdan qabul qilib olgan yoki unga ilhom qilingan bo‘ladi. Uning ilmi boshqalardek ta’lim olish bilan hosil bo‘lmaydi.

– Ismat. Ya’ni imom Nabiy sollallohu alayhi vasallam singari barcha zohiriy va botiniy yomon ishlarni qasddan qilishdan ham, bilmasdan qilishdan ham ma’sum bo‘lishi kerak. Bu ma’sumlik uning go‘dakligidan to vafot etguncha bo‘lishi lozim. Chunki imom shariatni va uning hukmlarini anglash yo‘lini saqlovchi shaxsdir. Agar unda xato kamchiliklar bo‘lishi joiz bo‘lsa, uning xatosi tufayli butun ummat zalolatga ketib qoladi.

– Karomatlari zohir bo‘lishi kerak. Ya’ni bu imomning haqiqiy imom ekaniga dalolat qiladigan karomatlari bo‘lishi kerak. Chunki ba’zi vaqtlarda xaloyiq faqat o‘sha karomatlari orqaligina uning imomligini qabul qilishlari mumkin. Ana o‘shanda odamlar uning Alloh tomonidan tayinlangan imom ekanini anglaydilar.

Isnoashariya firqasi e’tiqod qiladigan imomlar:

1. Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhu;
2. Hasan ibn Ali roziyallohu anhu;
3. Husayn ibn Ali roziyallohu anhu;
4. Ali Zaynul Obidin ibn Husayn;
5. Muhammad Boqir ibn Ali Zaynul Obidin;
6. Ja’far Sodiq ibn Muhammad Boqir;
7. Muso Kozim ibn Ja’far Sodiq;
8. Ali Rizo ibn Muso Kozim;
9. Muhammad Javod ibn Ali Rizo;
10. Ali Hodiy ibn Muhammad Javod;
11. Hasan Askariy ibn Ali Hodiy;
12. Muhammad Mahdiy ibn Hasan Askariy.

Isnoashariya firqasi vakillari ushbu o‘n ikkinchi imom Muhammad Mahdiy ibn Hasan Askariyni bir kuni qaytib keladi, deb e’tiqod qiladilar.

3. Zaydiya firqasi. Zaydiylar shialarning eng katta firqalaridan biri bo‘lib, hozirgi kungacha saqlanib kelmoqda. Bu firqa Zayd ibn Zaynul Obidinning noto‘g‘ri qarashlariga ko‘ra shakllangani uchun ushbu nom bilan atalgan. Zayd: “Ali barcha sahobalardan afzal bo‘lgan, lekin sahobalar o‘z maslahatlariga va diniy qoidalarga ko‘ra, imomlikni Abu Bakrga topshirganlar”, – degan da’voni qilgan. Zaydiya firqasi imomlar haqida quyidagicha e’tiqodda bo‘lganlar:

– O‘zidan afzal kishi bo‘la turib, afzal bo‘lmagan kishi ham imom bo‘lishi joiz;

– Sahobalar ataylab xilof ishni qilmaganlar. Chunki Nabiy sollallohu alayhi vasallam imomlikka Ali roziyallohu anhuning sifatini aytib ishora qilganlar, shaxsini aytmaganlar;

– Imom – Ali va Fotima roziyallohu anhumolarga mansub zohid, shijoatli, o‘ziga ergashishga chaqiruvchi, amru ma’ruf qilib, nahiy munkar qiluvchi bo‘lishi kerak;

– Agar zarurat bo‘lsa bir-biridan uzoq ikki o‘lkada ikki imom bo‘lishi joizdir. Imom ma’sum bo‘lishi shart emas.

Adl va tavhid masalalarida mo‘tazila firqasining qarashlarini o‘zlashtirganlar.

Mo‘tazila firqasi

Mo‘tazila firqasi tobeinlar davrida paydo bo‘lgan va o‘zlarnining aqidaviy qarashlarini ishlab chiqqan firqa hisoblanadi. Bu firqaning asoschilari Vosil ibn Ato va Amr ibn Ubayd ismli shaxslar bo‘lgan. Aqidaviy qarashlarini ishlab chiqishda aqlga suyanganlar. Ko‘proq yunon falsafasidan ta’sirlanganlar. Mo‘tazila firqasi Ismoiliya firqasi singari haddan oshib ketmagan. Imomlik masalasida Ahli sunna val-jamoaga xilof qilmagan. Mo‘taziliylarning beshta asosiy qoidalari bo‘lgan:

1. Adl;
2. Tavhid;
3. Va’da va tavhid;
4. Ikki manzil orasidagi manzil;
5. Yaxshi ishlarga buyurish va yomon ishlardan qaytarish.

Mo‘tazila firqasining boshqa firqalardan ajralib turadigan jihati shuki bu firqa shia yo xavorijlarga o‘xshagan siyosiy firqa bo‘lmagan.

Hashviya firqasi

Hashviya firqasini muayyan bir firqa deyish ham qiyin. Chunki ular shar’iy dalillarni yaxshi tushunmaydigan turli guruhlar bo‘lishgan. Hashviya firqasi Qur’on va sunnatda kelgan zohiri Alloh taoloning maxluqotlarga o‘xshash ekaniga dalolat qiladigan dalillarni aynan o‘shanday deb e’tiqod qilishga urinadigan firqa bo‘lgan. Bu firqa turli xato qarashlari tufayli “hashviya” deb nomlanib qolgan. Aslidaحَشْوٌ  kalimasi “bir narsaning ichiga tiqilgan narsa” ma’nosini anglatadi. Ushbu firqaning bunday nomlanishi haqida uch xil qarash bor:

1. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilingan hadislarning ichiga u zot aytmagan so‘zlarni kiritib qo‘yishgani uchun “hashviylar” deb nomlangan.
2. Ulug‘ tobeinlardan biri Hasan Basriy rahmatullohi alayhning dars halqalariga avom roviylardan bir guruh insonlar kelib, u zotning huzurlarida yaroqsiz gaplarni gapirishgan. Shunda u zot رُدُّوا هَؤُلاءِ إِلَى حَشَا الْحَلْقَةِ ya’ni “anavilarni dars halqasining ichiga qaytarib qo‘yinglar”, degan. Shu sababli ular “hashviylar” deb nomlangan.
3. Bu firqa Alloh taolo haqida فِي حَشْوِ الْعَالَمِ ya’ni “olamning ichida” deganlari uchun “hashviylar” deb nomlanib qolishgan.

 

KЕYINGI MAVZULAR:

Zohiriya mazhabi;

Ahli sunna val-jamoaning ikki aqidaviy maqsadi;

Imom Ash’ariy va ash’ariya mazhabi;

Imom Moturidiy va moturudiya mazhabi;

Imom Moturidiyning ustozlari;

Imom Moturidiyning shogirdlari;

Imom Moturidiyning asarlari;
Maqolalar;

Raddiyalar;

Alloh taologo iymon keltirish asoslari;

Imom Moturidiyning unvonlari;

Moturidiya mazhabining rivojlanishi;

Moturidiya mazhabining mashhur ulamolari;

Abul Muin Nasafiy;

Abulyusr Pazdaviy;

Abu Hafs Najmiddin Umar Nasafiy;

Nuriddin Sobuniy Buxoriy;

Kamol ibn Humom;

Mulla Ali Qori;

 

[1] Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso Bug‘iy Termiziy hijriy 209 yilda Termiz shahrida tug‘ilgan. Imom Termiziy Imom Buxoriyning shogirdlaridan bo‘lgan. Ilm talabida Xuroson, Tobariston, Bag‘dod, Basra va Hijoz kabi diyorlarni kezib chiqqan. Umrining oxirida ko‘zlari ojiz bo‘lib qolgan. Imom Termiziyning yodlash quvvatlari nihoyatda kuchli bo‘lganidan, hifzda bu zot zarbulmasal qilingan. Imom Termiziyning eng mashhur kitobi “Sunani Termiziy”dir. Bundan tashqari “Shamoilu Nabaviya”, “Tarix” va “Ilal” kabi ko‘plab kitoblari bo‘lgan. Imom Termiziy hijriy 279 yilda 70 yoshida Termizda vafot etgan.

[2] Muhammad ibn Yazid Rob’iy Qazviniy hijriy 209 yilda hozirgi Eron hududiga kiruvchi Qazvin nomli joyda tug‘ilgan. Imom Ibn Moja ilm talabida Basra, Bag‘dod, Shom, Misr va Hijoz kabi diyorlarni kezib chiqqan. Imom Ibn Mojaning eng mashhur kitobi “Sunani Ibn Moja”dir. Bundan tashqari “Tafsirul Qur’on” va “Tarixu Qazvin” kabi ko‘plab kitoblari bo‘lgan. Imom Ibn Moja hijriy 273 yilda 64 yoshida Qazvinda vafot etgan.

[3] Ali roziyallohu anhu va Muoviya roziyallohu anhular o‘rtasidagi bitim ahdi.

[4] Yusuf surasi, 40-oyat.

[5] Moida surasi, 95-oyat.

[6] Niso surasi, 35-oyat.