Alloh taolo borliqni yaratgan Zotdir, O‘zi yaratgan narsalarning gultoji qilib insonni yaratdi. Butun bashariyatni behisob ne’matlari bilan siyladi. Ammo ana shular ichida bebaholari sihat-salomatlik va xotirjamlikdir. Ko‘pincha sog‘likni yo‘qotib, bemor bo‘lganimizda taqdirimizdan nolib «Qaysi gunohim uchun bu dardga chalindim», deb noshukrlik ham qilamiz.
Nabiy sollallohu alayhi vasallam marhamat qilib: «Alloh kimga yaxshilikni iroda qilsa, uni sinovga uchratur», dedilar. Ana shunday ko‘proq uchraydigan sinovlardan biri bu – bemorlik. Odatda sog‘ligi, halovatini yo‘qotgan bemor sog‘lom odamga nisbatan ko‘proq Allohni yodga oladi va gunohlariga pushaymon bo‘ladi. Bu bilan bandaga tavba va istig‘for eshiklarini ochilib, Allohning marhamatiga noil bo‘ladi.
Inson ikki dunyodagi o‘z baxti va saodatiga erishish yo‘lini, barcha haqiqatlarni va ikki dunyo ilmini bekamu ko‘st biladigan Alloh taolodan astoydil so‘rashi kerak. Demak, bemorlikka mubtalo bo‘lgan musulmon inson o‘ziga oriz bo‘lgan xastalikni Alloh taolo tomonidan o‘ziga nisbatan bo‘layotgan sinov deb bilmog‘i va sabr qilib, Alloh taoloning O‘zidan shifo so‘rashi kerak. Mo‘min-musulmon odam o‘ziga bemorlik yetganda sabrsizlik qilish o‘rniga, sabr qilib, xastalikni Alloh taolo tomonidan o‘ziga beriladigan yaxshilikdan oldingi sinov deb bilmog‘i lozim. Agar o‘sha sinovdan yaxshi o‘tsa, unga yaxshilik ato qilinadi.
Ato roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Ibn Abbos menga: «Senga jannat ahlidan bo‘lgan bir ayolni ko‘rsataymi?» dedi. «Ha», dedim. «Manavi qora xotin». Oddiy, bir qora tanli, ismlari Su’ayra al-Asadiya bo‘lib, jussali sahobiya ayollardan edi.
U Nabiy sollallohu alayhi vasallamni izlab, masjidga keldi. Dardini aytib, shifo tilashlarini so‘ramoqchi bo‘lgan ekan. Rasululloh «Marhamat, gapir, qulog‘im senda», degan ma’nodagi qarash bilan kutib oldilar. U xotin bundan jasoratlanib, maqsadini bemalol ayta olishiga qanoat hosil qilib:
— Ey Allohning payg‘ambari, men tutqanoq kasaliga yo‘liqqanman. Iltimos, bu kasallikni aritishini so‘rab Allohga duo qilsangiz. Kelishdan maqsadim shu edi, — dedi. Tutqanoq bo‘lganda ham eng shiddatlisidan edi. Xastalik kelganda, dumalab qolganda badanlarining ma’lum qismlari ochilib ham ketardi. Aftidan ayolni asosan tashvishga solgan narsa ham shu edi. Biroq Hazrati Payg‘ambarimizning javoblari uni katta imtihon ostonasiga olib kelib qo‘ydi:
— Istasang, sabr qil, buning evaziga senga jannat beriladi. Istasang, senga ofiyat berilishi uchun Allohga duo qilaman. Ya’ni, «Istasang, dunyo rohatini, istasang, oxirat huzurini tanla», deganlari edi bu. Bir onda dunyo hayoti ko‘z o‘ngida gavdalandi. Bu muhokama juda qisqa vaqtda kechdi. Qarorini shaxsan o‘zi, azmu iroda to‘la bir ovoz ila berdi:
— Sabr qilaman!..
Qisqagina bu javobdan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning yuzlarida nur jilvalandi va shu’lalar paydo bo‘ldi, mamnuniyat izlari ko‘rindi. Bu javob mustahkam bir iymonga, sof bir tushuncha va niyatga dalolat qilardi. Dunyoning foniyligiga haqiqatan ishongan, oxiratni boqiy deb bilgan bir insongina shunday javob qila olardi.
Ayol yana bir muddat turdida, so‘ng boshqa bir narsa iltimos qildi:
— Yo Nabiyalloh, tutqanoq tutgan paytida badanim ochilib qoladi, shundan uyalaman. Duo qiling, badanim ochilib qolmasin, — dedi. Payg‘ambar alayhissalom qo‘l ochib, duo qildilar. Masala o‘sha yerdayoq hal bo‘ldi. Ayolning tutqanog‘i tutganda badani ochilmaydigan bo‘ldi. O‘zi esa dardga sabr qilgani uchun jannatga kirish va’dasini oldi. Bu va’da haq va’dadir. Payg‘ambarimizning bu niyozlari rad etilmasligi aniq edi. Ayol kelgan tarafiga qaytib ketar ekan, jannati ayol ekaniga ishongan bir zot orqasidan havas bilan qarab qoldi...
U ko‘zdan g‘oyib bo‘lgach, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam sheriklariga bunday izoh berdilar:
— Mo‘minga kelgan har musibat tufayli Alloh taolo uning yaxshiligini orttiradi. Yoki yomonliklaridan birini o‘chiradi. Garchi bu musibat oyog‘iga tosh botishi yo tikan kirishi bo‘lsa ham.
Alloh taolo mo‘minlarni shu dunyoda turli sinovlar bilan imtihon qilib, kimnidir tanasiga dard beradi. Kimdir farzandidan ayrilib musibatga yo‘liqsa, yana kimdir moliyaviy yo‘qotishga uchrashi mumkin. Bularning hammasi o‘sha bandalarning gunohlarini o‘chiruvchi kafforat bo‘ladi. Hayoti poyoniga yetib Allohning xuzuriga borganda esa, dunyoda tortgan musibatlari evaziga Alloh uni ulug‘ ajrlar bilan mukofotlaydi.
E’tibor bering, ushbu sahobiya ayol bir umr kasalikka, dardga sabr qilib yashashlik evaziga jannatga kirish va’dasini oldi. Hozirgi kunimizda ozgina bemorlik yoki vaqtinchalik berilgan dardga sabr qilmay, nolib shikoyat ham qilamiz. Yana bir e’tiborli tomoni dard sababli yiqilganda badanini ochilib qolishidan hayo qilgan ayol. Bugungi kunimizga juda ham ibrat bo‘ladigan xayot namunasi. Bejirim, yarashiqli bichimlar o‘rniga na milliy madaniyatimiz va na qadriyatlarimizga mos keladigan bachkana, hatto kulguli shakldagi kiyim-kechaklar paydo bo‘layaptiki, ko‘rib ensangiz qotadi. Yoshlarimizning moda ketidan ko‘r-ko‘rona quvishlari va yangi chiqqan tor, ochiq, kalta liboslarni moda deya e’tirof etishlari va bu turdagi kiyimlar albatta kiyilishi kerak deb fikrlashlari ayni xaqiqat. Barcha sohalarda ikki dunyo baxtu saodatiga erishish uchun shariat ahkomlariga amal qilish talab etilganidek, kiyinish borasida ham har xil g‘oyalar, madaniyatlar yoki ko‘r-ko‘rona taqlidlardan voz kechib, Alloh taoloning shariatiga itoat etish, bizlarning ulkan yutug‘imizdir.
Rahmatillo MADAMINOV,
Qo‘shtepa tumani “Eshonguzar” masjidi imom-noibi
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Jaloliddin Suyutiy 849–911/1445–1505 yillarda mamluklar davlatining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy muammolari yuzaga chiqa boshlagan davrda yashagan. Mamluklar davlatining hukmronligi uch asr davom etgan va Usmoniylar tomonidan Misrning zabt etilishi bilan yakunlangan. Mamluklar Misr, Suriya, Hijoz va Janubiy Anadoluda siyosiy ta’sirga ega bo‘lib, kuchli markazlashgan boshqaruv va tashkilotlari bilan salibchilarga va mo‘g‘ullarga qarshi kurash olib borgan va ularni to‘xtatishga muvaffaq bo‘lgan. Bu davlat tarixning muhim burilish davrlaridan birida yashagan.
A’yni Jolut jangidan keyin Bag‘dodning barcha boyliklari talon-taroj qilingan va buyuk Islom sivilizatsiyasi mo‘g‘ullar tomonidan vayron qilingan. 1258 yilda Bag‘dodga kirgan mo‘g‘ullar qirq kun davomida talonchilik va qirg‘in uyushtirgan. Asrlar davomida katta mehnat bilan yaratilgan kutubxonalar va ilmiy xazinalar qisqa muddat ichida yo‘q qilingan. Mo‘g‘ul istilosidan keyin Bag‘dod o‘zining siyosiy, madaniy va ilmiy markaz maqomini yo‘qotgan. Bag‘doddagi xalifalikning yo‘q qilinishi butun islom olamiga ruhiy zarba bo‘lgan.
Bu voqeadan so‘ng Bag‘dodda yashagan ko‘plab musulmon olimlar mo‘g‘ul istilosidan zarar ko‘rmagan mamluklar davlatining poytaxti Qohiraga qochgan. Tashqaridan kelgan olimlar Qohirada katta ilmiy faollikni yuzaga keltirgan.
Jaloliddin Suyutiy mamluklar davlatining siyosiy tanazzuli boshlangan davrda yashagan. U hayotining katta qismini 873–901/1468–1496 yillarda hokimiyatda bo‘lgan sulton Qoyitbay davrida (23-50 yosh oralig‘ida) o‘tkazgan.
Manbalarga ko‘ra, Sulton Qoyitbay har oyning boshida davlat amaldorlarini saroyga taklif qilib, ular bilan uchrashgan va maoshlarini topshirgan. Imom Suyutiy ham bir necha bor bu uchrashuvlarga borgan, biroq keyinchalik bu amaliyot sunnatga va salaf olimlarining odatlariga mos emasligini bildirgan holda takliflarni rad etgan. Qirq yoshida sulton huzuriga chiqqanida ta’zim qilmagan va bu voqea Suyutiy bilan sultonning munosabatlarini yomonlashtirgan. Suyutiy ushbu voqea bo‘yicha “Ma rovahul asatiyn fi adamil maji’ ilas salatiyn” nomli risola yozgan. Sulton Suyutiy bu kitobga raddiya tarzida ulamolardan fatvo so‘ragan, biroq ular unga qarshi qaror chiqarishdan bosh tortgan. Natijada sulton uni barcha davlat lavozimlaridan chetlatgan. Shundan keyin Suyutiy ma’lum bir muddat o‘z uyida uzlatda yashagan.
Suyutiyning hayotidagi eng muhim burilish nuqtasi sulton Qoyitbay bilan yuz bergan ushbu voqea bo‘lgan. Mojaro uning ilmiy faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Chunki mana shu voqealar natijasida u zot to‘liq ilm bilan shug‘ullanishga va so‘fiyona uzlatga e’tibor qaratgan.
Suyutiy “Husnul muhazara” va “At-tahaddus bi ni’matillah” asarlarida o‘zining hayotini tasvirlagan. Quyida ushbu ikki asardan hamda boshqa mualliflarning imom Suyutiy haqida yozgan biografiyalaridan ham foydalanilib, u zotning hayoti qisqacha bayon etiladi.
U zotning to‘liq ismi: Abulfazl Abdurahmon ibn Kamoliddin Abu Bakr ibn Nosiriddin Muhammad ibn Sobiquddin Abu Bakr ibn Faxriddin Usmon ibn Nosiriddin Muhammad ibn Sayfiddin Xizr ibn Najmiddin Abu Saloh Ayyub ibn Nosiriddin Muhammad ibn Shayx Humomiddin al-Humam al-Huzayriy al-Asyutiydir.
U zot Jaloliddin laqabi bilan mashhur bo‘lib, barcha manbalarda u “Jaloliddin as-Suyutiy” yoki “Abdurrahmon as-Suyutiy” nomlari bilan tilga olingan.
“Abulfazl” kunyasi u zotga oilasining yaqin do‘stlaridan biri hamda u zotning ustozi Izzuddin Ahmad ibn Ibrohim Kinoniy tarafidan berilgani zikr qilingan.
“Al-Huzayriy” nisbasining nima uchun bu zotga berilgani masalasiga kelsak, u zotning o‘zi bu haqida bunday deydi: “Bizning Huzayriy nisbamiz, Bag‘dodda joylashgan Huzayriyya mahallasida yashaganimizdan kelib chiqqan. Ishonchli bir odamdan otamning bobosi arab emasligi va sharqdan kelgan bo‘lishi mumkinligini eshitdim. Bu esa shuni ko‘rsatadiki, bu nisba joy nisbasidir”.
Suyutiyga “Asyutiy” (yoki Suyutiy) nisbasining berilishi esa, u zotning otasi Misrning Asyut shahrida tug‘ilib, Qohiraga kelishidan oldin shu yerda qozilik lavozimida ishlaganligi sababli berilgan.
Suyutiy hijriy 849 yil Rajab oyining birinchi kuni (1445 yil 3-oktabr) Mamluklar davlatining poytaxti Qohirada tug‘ilgan. Manbalarga ko‘ra, uning otasi, Shofeiy mazhabi fiqh olimlaridan biri bo‘lib, qozilik bilan shug‘ullangan. Ismi Kamoliddin bo‘lgan. Onasining kutubxonada ko‘zi yorigani bois, Suyutiyning laqablaridan biri – “Ibnul kutub” (kitoblarning farzandi) bo‘lgan.
Onasining kelib chiqishi turk bo‘lgani haqida manbalarda ma’lumotlar bor. Shunga ko‘ra, imom Suyutiyni ham ona-ham ota tarafdan kelib chiqishi turklarga borib taqaladi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Suyutiyning otasi 855/1451 yilda vafot etganida, u hali olti yoshda bo‘lgan. Otasining vasiyatiga ko‘ra, uning ta’limini otasining do‘stlari, jumladan, Ibn Humom Sivosiy (vaf. 861/1457) o‘z zimmasiga olgan.
Suyutiy hayotini yorituvchi manbalarda uning rafiqasi haqida hech qanday ma’lumot uchramaydi. U o‘zining yaqinlari, aka-uka, opa-singil hamda farzandlarining ko‘plari haqida gapirar ekan, ularni vabo, zotiljam yoki tug‘ruq paytida “shahid” bo‘lganini xotirlaydi.
Ahmad Temur Asyutda, o‘zlarini Suyutiy avlodidan ekanini da’vo qiluvchi va al-Jaloliy nisbasini olib yurgan odamlar borligini qayd etadi. Biroq, olimlarning bu borada bildirgan e’tirozlarini inobatga olgan holda, ular Asyutdagi Jaloliddin Suyutiy masjidida xizmat qilgan kishilarning avlodlari bo‘lishi mumkinligi haqidagi mulohaza haqiqatga yaqin deyish mumkin. Bu da’vo mantiqli, sababi Suyutiy avlodlarining keyinchalik otamakon Asyutga qaytishgani mantiqqa muvofiq emas.
Abdulhay Xushvaqtov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.