O`zbekiston musulmonlari idorasi

“Kun.uz” tahririyatining Umra safari bo‘yicha murojaatiga javoblar

11.02.2020 2852 19 min.

1-savol: Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 6 martdagi 154-F-sonli farmoyishida Haj va Umra ziyoratlarini tashkil etishda bozor mexanizmlarini joriy etish. Ko‘rsatiladigan xizmatlar narxini arzonlashtirish kerakligi alohida qayd etilgan. Hujjatning 2-ilovasi, 1-bandida umra tadbirining turistik firmalar tomonidan tashkil etilishini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish vazifa etib belgilangan. Biroq o‘tgan vaqt davomida nima sababdan xususiy sektorning ushbu faoliyat bilan shug‘ullanishi, ya’ni viza olishi va Toshkent-Jidda yo‘nalishidagi aviaqatnovlardan foydalanishiga yo‘l bermayapti? Bu borada monopoliya bekor qilinmayotgani nima bilan izohlanadi?

Javob: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 6 martdagi 154-F-sonli Farmoyishida belgilangan topshiriqlar ijrosi bajarilgan. Xususan:

2019 yil Haj va Umra mavsumlarida ko‘rsatiladigan xizmatlar narxlari sezilarli darajada arzonlashtirildi va bu haqda Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaning rasmiy saytida e’lon qilindi.

Umra tadbirini turistik firmalar tomonidan tashkil etilishini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish hamda Saudiya Arabistonida faoliyat olib borayotgan firmalarni o‘rganish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri o‘rinbosari A.Abduhakimov boshchiligida ishchi guruhi tuzildi hamda 2019 yilning 8-15 mart kunlari mazkur guruhning Saudiya Arabistoniga xizmat safari amalga oshirildi.

Ishchi guruhi tomonidan Saudiya Arabistonida faoliyat yurituvchi shirkatlar imkoniyatlari o‘rganildi va belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga ma’lumot kiritildi.

Ishchi guruhi xulosasiga ko‘ra, Haj va Umra tadbirlari sof diniy amallar bo‘lganligi sababli, ushbu ziyoratlarni mazkur yo‘nalishga respublikada mas’ul bo‘lgan O‘zbekiston musulmonlari idorasi tomonidan amalga oshirilishi maqsadga muvofiq, deb topildi.

Toshkent-Jidda yo‘nalishidagi aviaqatnovlarga chipta sotish masalasi “Uzbekistan Airways” AJ faoliyatiga kirishini e’tiborga olib, masala yuzasidan mazkur tashkilotga murojaat qilish tavsiya etiladi.

2-savol: Vazirlar Mahkamasining 154-F-sonli farmoyishida 2020 yildan boshlab 2000 dan ortiq ziyoratchilarga umra safarini tashkil etgan turizm faoliyati subyektlariga Haj tadbirlarini tashkil etish huquqini berish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish vazifasi yuklatilgan edi. Bu vazifaning ijrosi ta’minlandimi? Tashqi turizm sohasidagi xususiy sektor vakillariga Umra va Haj ziyoratini tashkillashtirish huquqi beriladimi?

Javob: Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 6 martdagi

154-F-sonli farmoyishiga asosan tuzilgan ishchi guruhi xulosasiga asosan Umra va Haj tadbirlarini O‘zbekiston musulmonlari idorasi tomonidan amalga oshirilishi maqsadga muvofiq deb topilgan. Unda turistik firmalarga Umra va Haj kabi ibodat tadbirlarini tashkil etish huquqini berish masalasi kiritilmagan.

3-savol: Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 6 martdagi

154-F-sonli farmoyishida Haj va Umra ziyoratlarini tashkil etish mexanizmlarini va bozorlarini o‘rganish vazifa etib belgilangan. Qaysi bozorlar o‘rganildi? O‘rganish xulosalari bo‘yicha nima ishlar qilindi?

Javob: Haj va Umra ziyoratlarini tashkil etishda Markaziy Osiyo davlatlari, Rossiya, Turkiya va Malayziya tajribalari o‘rganildi.

Rossiya Federatsiyasida musulmonlar idoralari (ya’ni, muftiyatlar soni hududlarga ko‘ra bir nechta bo‘lib, Haj va Umra tadbirlari har bir muftiyat tomonidan tashkil etilishi belgilangan. Bu tartibga ko‘ra, Muftiyat qoshida yagona tashkilot Haj va Umra ibodatlarini tashkil etadi.

Turkiya Respublikasida Prezident huzuridagi Din ishlari boshqarmasi (Diyonat) Haj va Umra tadbirlarini tashkil etish bo‘yicha yagona mas’ul davlat tashkiloti.

Malayziya davlatida “Tabung Xaji” davlat korporatsiyasi Haj va Umra tadbirlarini tashkil etish bo‘yicha yagona mas’ul davlat tashkilotidir.

O‘rganish natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda tashkil etilayotgan umra tadbiri ibodat, xavfsizlik, tibbiy, ma’naviy va iqtisodiy jihatlardan afzal ekanligi hamda Haj va Umra tadbirlarini uzoq yillik tajribaga tayangan holda yurtimiz musulmon aholisi uchun yagona ijrochi organ O‘zbekiston musulmonlari idorasi tomonidan tashkil etilishi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

2017 yil 7 iyundagi 364-sonli Qaroriga asosan maqsadga muvofiq deb topildi.

Mustaqillikning ilk davrlaridanoq xaj va umra tabirlariga davlat miqyosida katta e’tibor berib kelingan. Ushbu e’tiborni natijasi o‘laroq, har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining maxsus Farmoni asosida yurtimiz fuqarolarining xaj va umra ziyoratlarini mutasaddi tashkilotlarga (O‘zbekiston musulmonlar idorasi) manfaatdor davlat vazirliklari va idoralari bilan hamkorlikda tashkillashtirish vazifasi yuklatilgan. 2006 yildan e’tiboran, ushbu tadbirlar O‘zbekiston Respublikasining 28.08.2006 yildagi UP-3793 sonli “Har yilgi “Xaj” va “Umra” tadbirlarini tashkil qilio‘ va o‘tkazish bo‘yicha Jamoatchilik kengashini tashkil etish” Qarori ijrosi doirasida o‘tkazib kelinmoqda.

O‘tgan davr mobaynida, ushbu mexanizm o‘zini to‘laqonli oqladi. Xususan, shu vaqtga qadar, Xaj va Umra amallarini bajarish uchun safar qilgan har bir fuqaromiz uchun ijtimoiy adolat mezonlaridan kelib chiqib bir xil darajadagi xizmatlar turi taqdim qilingan. Undan tashqari, tegishli vazirliklar va davlat idoralari tomonidan ziyoratchilarni safari bilan bog‘liq ishlarda yaqindan ko‘mak berib kelinyapti.

4-savol: Yuqoridagi farmoyishda Saudiya Arabistoni Podshohligida Haj ziyoratini tashkil etuvchi mahalliy turizm kompaniyalarining xizmat ko‘rsatish bo‘yicha eng maqbul takliflarini tanlash, bunda xizmatlarning sifati va taklif etilayotgan qo‘shimcha shart-sharoitlarga alohida e’tibor qaratish vazifa etib belgilangan. Ayni paytda Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaning Haj va Umra ziyoratini tashkil etish bo‘yicha Saudiyadagi rasmiy hamkori – “Al-Hidaya Hajj, Umrah & Tourism Co” shirkati qaysi shartlar asosida tanlangan? Uning takliflari boshqalarnikidan yaxshiroq bo‘lganmi? Rasman tender o‘tkazilganmi? Tender o‘tkazilgan bo‘lsa, ochiq o‘tganmi, bu haqda rasman e’lon qilinganmi? Unda kimlar qatnashgan va qanday takliflar berilgan? O‘zbekistonda 12 yildan beri Haj va Umra ziyorati ushbu shirkat orqali amalga oshirilishi qonuniymi?

Javob: Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaning taklifiga binoan, O‘zbekiston Respublikasining Jidda shahridagi Bosh konsulxonasidan yurtimiz ziyoratchilariga xizmat ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lgan, Saudiya Arabistonida Haj va Umra ziyoratlarini tashkil etish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi 10 (o‘n) ta shirkatdan muqobil takliflar olingan va ko‘rib chiqish uchun taqdim etilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri o‘rinbosari boshchiligidagi ishchi guruhi Saudiya Arabistoniga qilgan tashrifi davomida mazkur firmalar faoliyati bilan yaqindan tanishib, ularning Haj va Umra ziyoratlarini tashkil etishdagi imkoniyatlarini o‘rganib chiqdi.

O‘rganish davrida shirkatlar Haj va Umra mavsumlarida o‘zbekistonliklarga xizmat ko‘rsatish huquqini olish uchun turli yo‘llardan foydalanishi ma’lum bo‘ldi. Shirkatlarning ba’zilari ziyoratlarni tashkil etishda barcha imkoniyatlarga ega ekanligini bildirgan bo‘lsada, joyida borib o‘rganilganda afsuski, hech qanday kuchga ega emasliklari, 5-6 ta shirkat tomonidan “bizga tegishli” deb Makka shahridagi 1 ta mehmonxona ko‘rsatgani, ba’zilari faqat transport xizmati ko‘rsata olishi ma’lum bo‘ldi. Vaholanki, shirkatlar hujjat topshirganda barcha xizmatlarni amalga oshirishini ma’lum qilgan. Shuningdek, Haj mavsumida aviareyslarni mahalliy shirkatlar tomonidan Madina aeroportiga qo‘ndirish imkoniyatlari masalasi ham o‘rganilgan bo‘lib faqat “al-Hidoya” xalqaro shirkatida ushbu imkoniyat mavjudligi aniqlangan.

Ishchi guruhining yuqoridagi masalalarni o‘rganishi natijasida uzoq yillar davomida o‘zbekistonlik hojilarga namunali xizmat qilib kelayotgan “al-Hidoya” xalqaro shirkati munosib deb topildi. Mazkur shirkat faoliyati o‘rganilgan barcha firmalardan O‘zbek xalqi urf-odati, tabiati, madaniyati va servis xizmati mosligi jihatidan har tomondan ustun ekanligiga ishonch hosil qilindi.

5-savol: Haj va Umra ziyoratlarini tashkil qilish orqali Din ishlari bo‘yicha qo‘mita daromad ko‘rayaptimi? Agar daromad olayotgan bo‘lsa, davlat organ bo‘lgan muassasaning tijoriy faoliyati bilan shug‘ullanishi va daromad olishi qonunchilikka zid emasmi?

Javob: Din ishlari bo‘yicha qo‘mita Haj va Umra tadbirlarini tashkil etish orqali hech qanday daromad ko‘rmaydi. Respublikada diniy sohaga mas’ul davlat tashkiloti sifatida Haj va Umra tadbirlarini tashkil etishni muvofiqlashtirib boradi. Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 23 noyabrdagi 946-son qaroriga muvofiq vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq Din ishlari bo‘yicha qo‘mita sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiradi. Qo‘mitani moliyalashtirish va moddiy-texnik ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.

6-savol: Qonunda taqiqlanmagan bo‘la turib, amalda turfirmalarning ushbu faoliyat bilan shug‘ullanishiga imkon bermasligiga asosiy sabab nimada?

Javob: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

2017 yil 7 iyundagi 364-sonli Qaroriga ilova qilingan “Haj” va “Umra” tadbirlarini tashkil etish va o‘tkazish tartibi to‘g‘risida NIZOMning 2-bandida ““Haj” tadbiri O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo‘yicha qo‘mita va Saudiya Arabistoni Podshohligi Haj vazirligi o‘rtasida har yili imzolanadigan shartnoma asosida amalga oshiriladi.

“Umra” tadbiri O‘zbekiston musulmonlari idorasi va uning Saudiya Arabistonidagi hamkor tashkiloti o‘rtasida har yili imzolanadigan shartnomaga muvofiq amalga oshiriladi” deb belgilangan.

Din ishlari bo‘yicha qo‘mita amaldagi qonun va qoidalarga binoan faoliyat olib boradi. Turistik firmalarning mazkur tadbirlarni amalga oshirishini belgilash qo‘mita faoliyatiga kirmaydi.

7-savol: Qo‘shni davlatlar – Qozog‘iston va Qirg‘iziston umra uchun belgilangan narxlarning O‘zbekistondagidan ikki barobar arzonligi, Qozog‘istonda hatto 550 dollarga ham umra uchun turpaket topish mumkinligining sabablari o‘rganildimi? O‘zbekistondayam narxlar qo‘shni respublikalardagi kabi arzon bo‘lishi mumkinmi?

Javob: Qo‘shni davlatlar ziyoratchilari o‘zbekistonliklar kabi Madina va Makka shaharlarida 4-5 yulduzli mehmonxonalar,

24 soatlik tibbiy xizmat, 3 mahal issiq ovqat, 24 soat issiq choy hamda doimiy hamrohlik qiluvchi guruh rahbarlari va ishchi guruhi xizmatlaridan foydalanmaydilar. Qo‘shni davlatlar kabi sodda sharoit yaratib, O‘zbekistonda ham ushbu narxga umra safarini tashkil qilsa bo‘ladi. Ammo, biz avvalambor fuqarolarimizning manfaatlarini o‘ylab ish tashkil qilamiz hamda Haj va Umra tadbirlarini yuksak saviyada, namunali va tartibli holda o‘tkazish choralarini ko‘ramiz.

8-savol: Fuqarolarga bu borada tanlash imkoniyati taqdim etiladimi?

Javob: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan tashkil etilgan “Haj” va “Umra” tadbirlarini tashkil etish va o‘tkazish masalalari bo‘yicha Jamoatchilik kengashi tarkibiga kiritilgan vazirlik va idoralar rahbarlari O‘zbekistonda mazkur tadbirlarni hamma uchun bir xil tarzda, ammo yuqori darajada tashkil qilish uchun harakat qiladilar. Hozirgi kunda fuqarolarimiz bu borada yaratilgan sharoitlar va imkoniyatlardan mamnun ekanligini bildirmoqdalar.

9-savol: Rasmiy ma’lumotlarda O‘zbekiston haj va umra ziyoratini ado etish bo‘yicha yuqori beshlikka kirishi aytib kelinadi, bu nima degani? Saudiya Arabistoni Podshohligi Haj vazirligi O‘zbekistonga ana shunday maqom taqdim etganmi yoki O‘MI yoki DIQni maxsus taqdirlaganmi? O‘zbekistonning yuqori beshlikda bo‘lishi fuqarolar, ya’ni ziyoratchilar uchun qanday imtiyoz va yengilliklar beradi?

Javob: Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasi Haj va Umra tadbirlarini tashkil etishda eng yuqori beshlikka kirishi Saudiya Arabistoni Podshohligi Haj va umra vaziri Solih Benten tomonidan har yili rasmiy uchrashuvlarda e’tirof etiladi.

Misol tariqasida ushbu ma’lumotni keltirish mumkin.

2020 yil yil 19-22 yanvar kunlari Din ishlari bo‘yicha qo‘mita raisi A.Axmedov boshchiligidagi O‘zbekiston Haj delegatsiyasi Saudiya Arabistoni bo‘lib qaytdi.

Delegatsiya Podshohlik Haj va umra vaziri Solih Benten tomonidan alohida e’tibor va yuqori darajada qabul qilindi. Vazir janoblari O‘zbekistonda haj tadbiri davlat e’tibori va hukumat darajasida yuksak saviyada tashkil qilinishi, haj ishchi guruhi faoliyati va hojilarning xatti-harakatlari boshqa davlatlar uchun namuna ekanini mamnuniyat bilan qayd etdi. O‘zbekiston hukumatining bu boradagi sa’y-harakatlarini yuqori baholadi.

Bunday e’tirof, O‘zbekiston Respublikasi Rahbariyatining din sohasida olib borayotgan oqilona siyosatiga berilgan yuksak baho hamda Haj va Umra tadbirlarini tashkil etuvchi davlatlar orasida O‘zbekistonning alohida o‘ringa ega ekanligiga dalildir.

Bu daraja ziyoratchilarimizni Saudiya Arabistonida kutib olishdan boshlab, mamlakatimizga qaytgunlariga qadar hurmat va ehtirom ko‘rsatilishi bilan izohlanadi.

10-savol: Hukumatning haj va umrani tashkillashtirishni soddalashtirish va sohaga bozor mexanizmlarini joriy qilish haqidagi farmoyishidan keyin xususiy turfirmalarga qanday imkoniyat berildi?

Javob: Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 6 martdagi 154-F-sonli Farmoyishi bilan tasdiqlangan ishchi guruhining Saudiya Arabistoniga tashrifidan kelib chiqqan xulosasiga ko‘ra, Haj va Umra tadbirlari O‘zbekiston musulmonlari idorasi tomonidan tashkil qilinishiga qaror qilingan.

Turistik firmalarning mazkur tadbirlarni tashkil etishi masalasida hech qanday ma’lumot mavjud emas.

11-savol: O‘zbekistondagi xususiy turfirmalar umra ziyoratini tashkillashtirish uchun qonuniy viza olisholmayotgani, konsullikka borishsa, buning uchun O‘zbekiston musulmonlari idorasi va Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaning ruxsati talab qilinayotgani, ushbu tashkilotlarga qilingan murojaatlar esa asoslari ko‘rsatilmasdan turib rad etilayotganini aytishmoqda. Murojaat qanoatlantirilishi uchun turfirmalar qanday talablarga javob berishi kerak? Aniq talablar mavjudmi? Shu paytgacha nechta xususiy turfirmaning Haj va Umra ziyorati uchun viza olishiga ruxsat berilgan?

Javob: Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaga rasmiy yuborilgan har qanday arizaga O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi Qonuniga binoan asoslangan javob qaytariladi.

Turfirmalarning Haj va Umra tadbirlarini tashkil qilish masalasi 6-savolda ko‘rsatib o‘tildi.

Haj va Umra tadbirlarini tashkil qilish faoliyati bilan shug‘ullanishga ruxsat berish Din ishlari bo‘yicha qo‘mita vakolatiga kirmaydi. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 364-sonli Qarorida turfirmalarning ushbu sohada faoliyat yuritishlari belgilanmagan.

12-savol: Aytishlaricha, Saudiya Arabistoni Podshohligida Haj va Umra uchun joriy etilgan va butun dunyodagi musulmonlar bemalol foydalanadigan onlayn viza tizimidan o‘zbekistonliklar va sayyohlik firmalari vakillari foydalana olishmaydi. Bunga qanday izoh berish mumkin?

Javob: Hozirgi kunda Siz aytayotgan Saudiya Arabistoni Podshohligining Haj va Umra uchun joriy etgan onlayn viza tizimidan O‘zbekistondan umra safariga borayotgan ziyoratchilar to‘liq foydalanmoqda.

Turfirmalarning ushbu onlayn tizimdan qanday foydalanishlari mumkinligiga aniqlik kiritish uchun Saudiya Arabistoni Podshohligi Haj va umra vazirligiga murojaat qilishlarini tavsiya qilamiz.

13-savol: Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 7 iyundagi 364-son Qaroriga ko‘ra O‘zbekistonda ham onlayn tizim yo‘lga qo‘yilishi va navbat doimiy ravishda yangilanib borilishi ko‘rsatilgan edi. Ushbu vazifa ijrosi bo‘yicha qanday ishlar bajarilgan?

Javob: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

2017 yil 7 iyundagi 364-sonli Qaroriga asosan Din ishlari bo‘yicha qo‘mita, O‘zbekiston musulmonlari idorasi, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan birgalikda O‘zbekiston musulmonlari idorasining rasmiy veb-saytida Umra safariga boradigan ziyoratchilarning yagona onlayn navbat tizimi loyihasi ishlab chiqildi.

Mazkur loyiha “Haj” va “Umra” tadbirlarini tashkil etish va o‘tkazish masalalari bo‘yicha Jamoatchilik kengashi yig‘ilishida ko‘rib chiqildi hamda Kengash qaroriga asosan hozirgi kunda sinov tariqasida ishga tushirildi. Sinov natijalariga ko‘ra 2020 yil

3-choragida yagona onlayn navbat tizimining to‘liq faoliyati yo‘lga qo‘yiladi.

14-savol: Nima uchun Toshkent-Jidda yo‘nalishida qatnovchi samolyotlar xizmatidan xususiy turfirmalar orqali ketayotgan ziyoratchilar foydalana olishmaydi? Nega bu yo‘nalishdagi chiptalar ochiq savdoda yo‘q? O‘zbekiston havo yo‘llari MAKning ma’lum qilishicha, ushbu yo‘nalishdagi aviachiptalar to‘laligicha O‘MI tomonidan sotib olingan ekan, shu rostmi?

Javob: Toshkent-Jidda yo‘nalishida aviachiptalarni sotish masalasi “Uzbekistan Airways” AJ vakolatiga kirishini e’tiborga olib, mazkur tashkilotga murojaat qilishingiz maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Din ishlari bo‘yicha qo‘mita hamda O‘zbekiston musulmonlari idorasi umra safariga borish istagida bo‘lgan fuqarolarimizning talablaridan kelib chiqib oldindan joy band qiladi va kerakli miqdordagi aviachiptalarni sotib oladi.

16-savol: Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 6 martdagi 154-F-sonli farmoyishining 2-ilovasida xorijiy aviakompaniyalarni jalb etgan holda Haj va Umra ziyoratlarini amalga oshirish uchun qo‘shimcha aviaqatnovlar sonini ko‘paytirish vazifasi belgilangan va bunga Din ishlari bo‘yicha qo‘mita hamda Transport vazirligi mas’ul etib tayinlangan. Farmoyishning mazkur bandi bo‘yicha qanday ishlar amalga oshirildi?

Javob: 2019 yilda Din ishlari bo‘yicha qo‘mita, O‘zbekiston musulmonlari idorasi hamda “Uzbekistan Airways” AJ bilan hamkorlikda Haj mavsumida kuniga 3 tadan aviaqatnov amalga oshirildi. 2019 yil 14 noyabr kunidan e’tiboran kuniga 1 tadan, haftasiga 7 ta, 10 dekabrdan boshlab kuniga 2 tadan, haftasiga 14 ta reys amalga oshirilmoqda.

Saudiya Arabistoni Fuqaro aviatsiyasi boshqarmasi talabiga ko‘ra, Umra mavsumida ikki mamlakat o‘rtasida faqat ushbu davlatlarning aviakompaniyalari parvozlarni amalga oshirishi belgilangan. Haj mavsumida esa ikki davlat samolyotlari teng sheriklik asosida 50/50 parvozlarni amalga oshirishi belgilangan.

“Haj” va “Umra” tadbirlarini tashkil etish va o‘tkazish masalalari bo‘yicha Jamoatchilik kengashi qaroriga asosan 2020 yilning 10 mart kunidan e’tiboran kuniga 3 tadan reys amalga oshirilishi rejalashtirilgan.

Yana bir yangilik, ziyoratchilarimizga yanada qulay sharoit yaratish maqsadida joriy yilning 2 fevral kunidan e’tiboran Toshkent-Madina yo‘nalishida aviaqatnov yo‘lga qo‘yildi.

17-savol: Haj va Umra ziyorati uchun beriladigan vizalar narxining tarkibiga tibbiy sug‘urta to‘lovining qiymati ham kiritilgan. 2020 yil 1 yanvardan boshlab sug‘urta sababli vizalar narxi oshgan. Bu endilikda Haj va Umra ziyoratiga borgan o‘zbekistonliklar tobi bo‘lmay qolganda bepul tibbiy yordam olishi va buning uchun xarajat qilmasligini anglatadimi? Yoki tibbiy sug‘urta mavjud holatdayam tibbiy yordam o‘zimizning mutaxassislar tomonidan ko‘rsatiladimi.

Javob: Haqiqatdan, 2019 yilning 31 dekabr kuni Saudiya Arabistoni Haj va umra vazirligining mijozlarga ko‘rsatiladigan davlat interaktiv xizmati - “Umra yo‘li” portali orqali 2020 yilning 1 yanvar kunidan boshlab barcha “B2B” va “B2C” turdagi viza olayotgan umra ziyoratchilari uchun majburiy tibbiy sug‘urta joriy etildi.

Tibbiy sug‘urta Saudiya Arabistonini kompleks rivojlantirish davlat dasturi (“2030-ko‘rinish”) ijrosi doirasida ziyoratchilar uchun keng qamrovli tez va shoshilinch tibbiy xizmat taqdim etish maqsadida ishlab chiqilgan.

O‘zbekistonlik ziyoratchilarga Saudiyada ko‘rsatiladigan har qanday tibbiy xizmatlari SAP davlat shifoxonalarida bepul amalga oshiriladi.

Din ishlari bo‘yicha qo‘mita

Matbuot xizmati

O'zbekiston yangiliklari

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Abu Mansur Moturidiy yashagan davr ilmiy muhiti

04.04.2025 2226 13 min.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 14 martdagi “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarori buyuk vatandoshimiz, aqida ilmining bilimdoni Imom Abu Mansur Moturidiyning ibratli hayot yo‘li va boy ilmiy-ma’naviy merosini chuqur o‘rganish, moturidiylik ta’limotiga xos bo‘lgan bag‘rikenglik va mo‘tadillik tamoyillarini xalqimiz hamda jahon jamoatchiligiga yetkazib berishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Abu Mansur Moturidiy kalom ilmiga oid ulkan ilmiy meros qoldirgan. Mutakallim o‘zi yashagan davrdayoq zamondoshlari tomonidan “Imomul huda” – “To‘g‘ri yo‘lga soluvchi imom”, “Qudvatu ahlis sunna” – “Ahlus sunnaning andozasi”, “Qole’u abobilil fitna val bid’a” – “Fitna va bid’at to‘dalarini ag‘daruvchi”, “Imomul mutakallimin” – “Mutakallimlarning peshvosi”, “Rofe’u a’lomish shari’a” – “Shariat bayroqdori”, “Musahhihu aqoidil muslimin” – “Musulmonlarning aqidalarini tuzatuvchi” kabi sharafli nomlarga sazovor bo‘lgan.

Moturidiyning kalom ilmida yuksak martabalarga ko‘tarilishi, olimlar orasida qadr-qimmat topishida u shakllangan ilmiy muhitning o‘rni katta bo‘lgan. Jumladan, IX-X asrlarda Movarounnahr va musulmon dunyosi mamlakatlarida yashagan ustozlar olimning yuksak malakali bo‘lib shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Jumladan, Abu Nasr Ahmad Iyodiy hamda Abu Bakr Juzjoniyning xizmatlari katta ekani ta’kidlangan.

Olimning ilmiy faoliyatiga ta’sirini o‘tkazgan va shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan ustozlari mavzusi hali ilmiy o‘rganilishi lozim. Chunki o‘rta asr manbalarining kamligi sababli ular haqidagi ma’lumotlarni jamlash qiyin kechmoqda. Masalan, Nusayr Balxiy bilan Muhammad Roziy olimning ustozlari sifatida zikr etilgan ma’lumotlar mavjud. Lekin Abu Muin Nasafiy ularni samarqandlik olimlar qatoriga qo‘shmaydi. Moturidiyshunos olim Ulrix Rudolfning ta’kidlashicha, Moturidiy bilan bog‘liq biror asarda ularning nomi uchramaydi.

Manbalar Abu Bakr Juzjoniyning Abu Mansur Moturidiyning birinchi ustozlaridan ekanini ta’kidlaydi. Olimning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlarga ega manbalar juda kam saqlanib qolgan.

Abu Bakr Juzjoniy Movarounnahr, xususan, Samarqanddagi hanafiy mazhabi fiqhiy maktabi rivoji hamda taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan. Abu Muin Nasafiyning “Tabsiratul adilla” asarida keltirilishicha, Abu Bakr Juzjoniy mashhur olim Abu Sulaymon Juzjoniydan ta’lim oldi, so‘ng Samarqandga kelib, ilm va g‘oyalarini yoyish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Keyinchalik Samarqandda Abu Muqotil Samarqandiy, Abu Bakr Samarqandiy kabi yirik ilohiyotchi olimlar keng qamrovli faoliyat olib bordi. Jumladan, Abu Muqotil Samarqandiy bu yerda mashhur “Kitobul olim val mutaallim” – “Olim va shogird kitobi”ni yaratadi.

Mavjud manbalarning ma’lumot berishicha, olim usul hamda furu’ borasida o‘z zamonasining yetuk mutaxassislaridan sanalgan. Klassik manbalarda, jumladan, Abu Muin Nasafiyning “Tabsiratul adilla”, Ibn Abil Vafoning “Javohirul mudi’a fi tabaqotil hanafiya” – “Hanafiy olimlarning tabaqasi haqida nur taratuvchi javohir”, Muhammad Abdulhayning “Favoidul bahiya fi tarojimil hanafiya” – “Hanafiy olimlarning biografiyasi haqida yorqin foydalar” asarlarida Abu Bakr Juzjoniyning ikkita asar yozgani ko‘rsatib o‘tilgan. Birinchisi “Kitobut tavba” – “Tavba kitobi” Movarounnahr va qo‘shni hududlarda keng shuhrat topgan. Ushbu asar mashhur olim Abul Lays Samarqandiyning “Tanbehul g‘ofilin” – “G‘ofillarni uyg‘otish” asariga o‘xshagan nasihatnoma, pandnoma mavzusidagi asar bo‘lib hisoblangan.

Olmon olimi Ulrix Rudolfning “Moturidiy va Samarqanddagi sunniylik ilohiyoti” nomli kitobida ta’kidlanishicha, Abu Bakr Juzjoniy tom ma’noda mutakallim bo‘lmasada, lekin Abu Mansur Moturidiy hanafiy mazhabi ta’limoti hamda mohiyatini aynan undan o‘rgangan. Shu nuqtayi nazardan ham u Moturidiy ilmiy muhitining shakllanishiga sezilarli hissa qo‘shgan deb sanaladi.

Abu Mansur Moturidiy ilmiy muhitining shakllanishida Abu Nasr Iyodiy (vaf. 277/890 y.)ning xizmati ham katta. Movarounnahrning ko‘pgina yirik olimlari Abu Nasr Iyodiy faoliyatini juda yuqori baholashadi, qomusiy ilmiga alohida urg‘u berishadi. Abul Mute’ Nasafiy olimni tavsiflab, Abu Nasr Iyodiy ilm sohasida tubsiz bahri ummonga monand edi, deb yozadi. Shuningdek, u yigirma yoshida tengdoshlaridan bilim borasida anchagina ilgarilab ketgan bo‘lib, aqlu zakovatining o‘tkirligi, sabr-toqati, o‘ta sinchkovligi bilan munozaraga kiruvchi har qanday odamni asosli javobi, Qur’oni karimdan keltirgan dalillari bilan tang qoldirar edi, degan mazmundagi ma’lumot keltiriladi.

Abu Nasr Iyodiy buyuk alloma sifatida nafaqat o‘zining ustida muntazam ishladi, bilimlarini boyitdi, balki ilm tarqatish, shogirdlar tayyorlashga ham katta e’tibor berdi. Abu Mansur Moturidiy bilan bir qatorda Hakim Samarqandiy, Abu Ahmad Nasr Iyodiy, Abu Bakr Muhammad Iyodiy kabi olimlar ham Abu Nasrning shogird, yaqin muxlislaridan bo‘lgan. Abu Nasr Iyodiyning ilohiyot borasidagi faoliyatida bir necha muhim o‘rinlarni ta’kidlab o‘tish joiz. Olim o‘z davrida paydo bo‘lgan turli oqimlarga nisbatan juda ehtiyotkor munosabatda bo‘ldi. Abu Nasr Iyodiy Muhammad alayhissalom va u zotning sahobalariga hurmat bilan qaradi va ularni turli bo‘htonlardan doimo himoya qildi. Hoji Xalifaning yozishicha, uning “Sayful maslul ala man sabba as’hobar rasul” – “Payg‘ambar sahobalarini haqorat qiluvchilarga qarshi yalang‘ochlangan qilich” asari aynan ana shu maqsadni ko‘zlab yozilgan. Shuningdek, Abu Nasr Iyodiy Allohning sifatlariga bag‘ishlangan asar ham yaratdi. Unda turli yo‘nalishlar, jumladan, mo‘taziliylarning fikrini keskin muhokama qildi. Abu Nasr Iyodiy Movarounnahrdagi mavjud hanafiy mazhabiga xos kalom ilmi bo‘yicha asar yaratgan ilk mualliflardan biri sanaladi. Chunki asar ilmiy risola tarzida bo‘lib, unga qadar keng xalq ommasiga mo‘ljallanib yozilgan asarlardan farq qilgan. Va aynan Abu Mansur Moturidiy Abu Nasr Iyodiydan diniy, ilohiy masalalar borasida faqatgina tasavvurlarni berish bilangina kifoyalanmadi, balki bunday munozaralarda aqlu zakovatga ham suyanish lozimligini ta’kidlab, insondagi “af’oli ixtiyoriyga” ishora qildi.

Moturidiy ta’limotining shakllanishi, ilmiy jihatdan boyitilishi, keyingi avlodlar tomonidan eng hayotiy nizom sifatida qabul qilinishida alloma tarbiyalagan olim-shogirdlarining xizmatlari katta. Abu Mansur Moturidiy ilmiy muhitining rivoji va uning boshqa hududlarga tarqalishiga ilmiy asarlari bilan ijobiy ta’sir ko‘rsatishdi.

Abu Mansur Moturidiyning dastlabki shogirdi mutakallim Abu Nasr Iyodiyning farzandi Abu Ahmad Nasr ibn Ahmad Iyodiydir. Abu Ahmad ilohiyot ilmini dastlab otasi, so‘ng Abu Mansur Moturidiydan o‘rgandi. Kalom bo‘yicha yuqori ilmiy salohiyati bilan olimlar orasida shuhratga sazovor bo‘ldi. Abu Hafs Buxoriyning ma’lumotiga ko‘ra, Abu Ahmad haqiqatgo‘yligi sabab hanafiy mazhabiga yod fikr va xulosalarning kiritilishiga yo‘l qo‘ymadi. Shu tariqa mazhab sofligini saqlashga chin dildan xizmat qildi. Hakim Samarqandiy ham olimni ta’riflab, Abu Ahmad Xuroson hamda Movarounnahrdagi eng yetuk olimlardan edi, deb yozadi. Abu Ahmad mu’taziylar bilan keskin bahslar olib bordi va uning bu boradagi fikrlari ustozi Abu Mansur Moturidiy qarashlari bilan hamohang edi. Abu Ahmadning hayoti, ilmiy merosi haqida Abu Muin Nasafiyning “Tabsiratul adilla” kitobida muhim ma’lumotlar keltiradi.

O‘rta asrlarga oid manbalarga ko‘ra, Abu Ahmad Abu Mansur Moturidiy ta’limotining keyingi asrlardagi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Ustoz-shogirdlik an’anasining uzviyligi ilohiy ta’limotning rivojlanishi va keng tarqalishiga katta hissa qo‘shdi. Ayniqsa, Abu Ahmadning shogirdi Abu Salom Muhammad ibn Muhammad Samarqandiyning mazkur ta’limot rivojlanishi va tarqalishida katta ulushi bor. Taxminan X asrda yashab ijod etgan bu olimning “Jumal usulid din” – “Din asoslari majmui” nomli asari davrimizga qadar yetib keldi. Mazkur asarning qo‘lyozmasi Istanbuldagi Sulaymoniya qo‘lyozmalar xazinasida saqlanadi. Qo‘lyozmaning matni 1989 yili Istanbulda nashr etilgan. Ulrix Rudolfning yozishicha, asar Moturidiydan so‘ng Samarqandda bitilgan an’anaviy ilohiy asarlar uslubidan farq qilsada, Abu Mansur Moturidiy g‘oyalariga to‘liq mos keladi. Abu Salom zamondoshi Abul Lays Samarqandiyning uslubi kabi hanafiy mazhabining an’anaviy uslubini yangi pog‘onaga olib chiqdi hamda Moturidiy ilgari surgan g‘oyalarni rivojlantirdi. Aqidaviy maktabni ustozi uslubida davom ettirishga xizmat qildi. Shu sababli, uning “Jumal usulid din” asari moturidiylik an’analari davom ettirilgan, davrimizga qadar yetib kelgan eng dastlabki, ilk ilmiy manbalardan biri hisoblanadi.

Moturidiylik ilmiy muhitining rivojiga Abul Hasan Ali ibn Sa’id Rustug‘foniy (vaf. 350/961 y.) ham katta hissa qo‘shdi. Olim Moturidiyning shogirdlaridan biri bo‘lib, u Samarqand yaqinidagi mashhur Rustug‘fon qishlog‘ida dunyoga keldi. U Moturidiyning eng ko‘zga ko‘ringan, ilmiy bahslarda mustaqil, erkin fikrlari bilan faol ishtirok etadigan shogirdlaridan hisoblandi. Olimning nisbasi manbalarda Rustufg‘oniy, Rustug‘foniy, Rustufag‘niy ko‘rinishida uchraydi. U o‘z ustozi Abu Mansur Moturidiy bilan ayniqsa, ijtihod masalasida keskin bahslar olib bordi. Ibn Abul Vafoning “Javohirul mudi’a fi tabaqotil hanafiya” asarida ko‘rsatilishicha, Abul Hasan fiqh bo‘yicha ham bilimdon olimlardan biri edi. Manbalar fiqh, ilohiyot ilmlarini mukammal egallagan Abul Hasan Rustug‘foniyning to‘rt asar yozgani haqida xabar beradi. Birinchisi, olimning fatvolari yig‘indisi “Fatava Rustug‘foniy” – “Rustug‘foniy fatvolari”. Olimning turli ensiklopedik lug‘atlarda nomi keltirilgan ikkinchi asari “Kitobul xilof” – “Munozaralar kitobi” esa hozirga qadar topilmagan.

Kalom ilmiga bag‘ishlangan eng asosiy hamda muhim asari “Kitob irshodul muhtadiy” – “To‘g‘ri yo‘ldan yuruvchiga qo‘llanma” deb nomlanadi. Ibn Qutlubug‘aning “Tojut tarojim” – “Biografiyalar toji”, Muhammad Abdul Hayning “Favoyidul bahiya fi tarojimil hanafiya” asarlarida “Irshodul muhtadiy”ga katta e’tibor berildi va yuqori baholandi. Abul Hasan o‘rta asr olimlariga ergashgan holda ularning ijodiga xos qomusiy asar yozish yo‘lidan borib, ilmlar tasnifigabag‘ishlangan “Kitobuz zavoyid val favoyid” – “Qo‘shimchalar va foydalar kitobi” asarini yaratgan. Ushbu silsilaga Abu Zayd Balxiyning “Aqsomul ulum” – “Ilmlarning qismlari”, Ibn Farug‘ning “Javomiul ulum” – “Ilmlarning jamlovchilari”, Xorazmiyning “Mafotihul ulum” – “Ilmlarning kalitlari” asarlarini kiritish mumkin. Bunday asarning hanafiy mazhabidagi olim, Moturidiyning shogirdi tomonidan yaratilishi uning har tomonlama yetukligidan dalolat beradi. Bu esa X asrda Moturidiy ta’limoti va g‘oyalarining yoyilishi, shuningdek, hanafiy mazhabining Movarounnahrdagi rivojiga ulkan hissa qo‘shdi.

Abdul Karim Pazdaviy (vaf. 390/999) ham Abu Mansur Moturidiy ilmiy muhitining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Moturidiyning shogirdi sifatida Moturidiylik ta’limoti hamda asarlarining yoyilishida katta ahamiyat kasb etdi. Abdul Karim Pazdaviyning hayoti va asarlari haqida juda kam ma’lumotlar yetib kelgan. Uning nomi “Kitobul olim val mutaallim” asarida uchraydi. Bu asar matnini Pazdaviy Muhammad Nasafiyga yetkazdi. Ibn Abul Vafo hamda Laknaviylarning ta’kidlashicha, Abdul Karim Pazdaviy Abu Mansur Moturidiyning yaqin shogirdlaridan hisoblanadi. Abdul Karim Pazdaviy o‘zidan keyin ilm maydoniga chiqqan ilohiyotchi olimlar sulolasi – Pazdaviylarga tamal toshini qo‘ydi. Abu Mansur Moturidiyning izdoshlari nomini olgan mashhur Abul Yusr Pazdaviy (vaf. 493/1100 y.), Faxrul islom Abul Hasan Pazdaviy (vaf. 482/1089 y.) shular jumlasidan hisoblanadi. Ular moturudiya ta’limotining davomchilari sifatida aqida ilmi rivojida muhim o‘rin egallashgan. Abul Yusr “Usulud din” – “Din asoslari” nomli asarida bobosi Abdul Karim Pazdaviyning nomini faxr bilan tilga oladi va Abu Mansur Moturidiy haqidagi ma’lumotlar o‘z oilasida avloddan avlodga o‘tib kelayotganini ta’kidlaydi. Shubhasiz, Abdul Karim Pazdaviy Movarounnahrdagi kalom sohasida mavjud ustoz va shogirdlik ilmiy muhiti an’anasining rivojiga katta xizmat qildi.

Abu Mansur Moturidiy hayoti, ilmiy merosi, moturidiylik ilmiy muhitining shakllanishiga xizmat qilgan ustoz hamda shogirdlari haqidagi manbalarni izlab topish, ularni tarjima kilib ilmiy muomalaga kiritish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 14 martdagi “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarorida ham ayni shu masalaga alohida e’tibor qaratilgan bo‘lib, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi hamda Madaniy meros agentligi zimmasiga xorijiy mamlakatlarda saqlanayotgan Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotiga mansub allomalarning hayoti, ilmiy merosiga oid noyob qo‘lyozma asarlar va boshqa madaniy boyliklarni aniqlash, ularning nusxalarini O‘zbekistonga olib kelish va tadqiq qilishni tizimli ravishda tashkil etish vazifasi yuklangan.

Zohidjon Islomov,

filologiya fanlari doktori,

professor, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi.

O‘zA

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati