BIRINCHI BOB
QADIMGI – ISLOM SHARIATIDAN
OLDINGI TARIX HAQIDA SO‘Z
Qadimgi – Islom shariatidan oldingi tarix Odam alayhissalomning yaratilishidan boshlanib, Muhammad mustafo sollallohu alayhi vasallamning payg‘ambarliklarigacha davom etadi. Alloh subhanahu va taolo Qur’oni Karimda o‘tgan ummatlarning qissalarida ibrat borligini ta’kidlab, Yusuf surasida shunday marhamat qiladi:
«Batahqiq, ularning qissalarida aql egalari uchun ibrat bor edi» (111-oyat).
Qur’on va uning qissalari to‘qima, uydirma emas, balki avvalgi ilohiy kitoblarda kelgan xabarlar tasdig‘idir. Odatda, yolg‘on, to‘qima gap bir-birini tasdiqlay olmaydi. Tezda o‘rtada xilof chiqib, sir fosh bo‘ladi.
Shuningdek, Qur’on har bir narsani mufassal bayon qiluvchidir. Agar u to‘qilgan va uydirma bo‘lganida, bu qadar mufassal, bu qadar aniq va ravshan, bunchalar mu’jizakor bo‘la olmas edi.
BIRINCHI FASL
ODAMNING YARATILISHI
Birinchi inson Odam alayhissalomdir. Shuningdek, Odam alayhissalom nabiylarning ham birinchisi hisoblanadi. Alloh subhanahu va taolo O‘zining hikmati ila yer yuzida insonni yaratib, O‘ziga o‘rinbosar qilishni iroda etdi. Shu bilan birga, ana shu O‘zi yaratgan o‘rinbosariga yer yuzidagi barcha narsalar va imkoniyatlarni beminnat xizmat qildirib qo‘yishni ham iroda etdi. Allohning alohida lutfi ila va barcha imtiyozlarga ega qilib yaratilgan ana shu jonzot Odam deb ataldi.
Alloh subhanahu va taolo Odamni tuproqdan yaratdi. So‘ng unga O‘z ruhidan, ya’ni O‘zi yaratgan ruxdan jon pufladi. Odamga O‘zi bu dunyoda yaratib qo‘ygan har bir narsaning nomini o‘rgatdi, farishtalarni unga sajda-ta’zim qilishga amr etdi. Odamga sajda qilishdan bosh tortgan, Allohning amriga bo‘ysunmagan iblisni esa la’natlab, O‘z huzuridan quvdi.
Bu haqda Alloh subhanahu va taolo quyidagi oyatni nozil etib, shunday bayon qilgan:
«Esla, Robbing farishtalarga: «Men yer yuzida xalifa qilmoqchiman», dedi. Ular: «Unda buzg‘unchilik qiladigan, qon to‘kadigan kimsani (xalifa) qilasanmi? Holbu-ki, biz Seni hamding ila poklab yod etib va Seni muqaddaslab turibmiz», dedilar. (U Zot) «Men siz bilmaydigan narsani bilaman», dedi» (Baqara surasi, 30-oyat).
Ushbu oyatdan ma’lum bo‘lyaptiki, Alloh taolo Odamni O‘zining yer yuzidagi o‘rinbosari – xalifasi bo‘lishini iroda etgan ekan. Demak, insonga ulkan ishonch bildirilgan, u ulug‘ Allohning xalifasi bo‘lishdek oliy maqomga loyiq ko‘rilgan. Bunday marhamatning o‘ziga yarasha buyuk mas’uliyati ham bor. Inson shuni anglagan holda, uni xalifa qilib qo‘ygan Zotning buyurganlarini bajarmog‘i, yaratgan Zot munosib ko‘rgan oliy maqomga dog‘ tushirmaslikka harakat qilmog‘i kerak.
Farishtalarning «Unda buzg‘unchilik qiladigan, qon to‘kadigan kimsani (xalifa) qilasanmi?» degan gaplaridan bilinadiki, ular o‘zlarigagina ma’lum yo‘l bilan insonning yer yuzida fasod, buzg‘unchilik qilishi va qon to‘kishini, ayni choqda ular farishtalik tabiati bilan o‘zlari aytib turgan tasbehu hamdlarni va qilib turgan ulug‘lashlarni ushbu maxluqotlarning yaratilish maqsadi deb bilganlar. Ammo Allohning ilmi boshqa, farishtalar buni bilmaydilar. Shuning uchun ham Alloh taolo: «Men siz bilmaydigan narsani bilaman», dedi. Ya’ni odamlardan ba’zilarining buzg‘unchilik qilishi yoki qon to‘kishi yer yuzida xalifa yaratish irodasiga to‘siq bo‘la olmaydi. Shuningdek, farishtalarning tasbeh va hamd aytib, Allohni hamisha ulug‘lab turishlari ham U Zotni ulardan boshqa mavjudotni yaratishdan to‘sa olmaydi.
«Va Odamga ismlarning barchasini o‘rgatdi, so‘ngra ularni farishtalarga ko‘rsatib: «Agar rostgo‘ylardan bo‘lsangiz, manavilarning ismlarini menga aytib bering-chi», dedi» (Baqara surasi, 31-oyat).
Alloh taolo Odamni O‘zining yer yuzidagi xalifasi qilayotgan paytda unga ulug‘ bir sirni bergani ushbu oyatdan bilinib turibdi. U ham bo‘lsa, Odamga ismlarning barchasini o‘rgatishidir. Ya’ni inson o‘zini o‘rab turgan barcha ashyolarning belgisi sifatida ismni, ma’noni ishlatadi. His qilinadigan, jismga ega bo‘lgan narsalarni fahmlash uchun nutqiy ramzlarni ishlatish qudrati inson hayotidagi eng ulug‘ qudratlardan biri hisoblanadi. Aks holda, birovga tog‘ni tushuntirmoqchi bo‘lsangiz, uni tog‘ning oldiga olib borib aylantirib ko‘rsatishdan o‘zga chora bo‘lmas edi. Agar Alloh taolo insonga ushbu qobiliyatni bermaganida, yer yuzida hayotni tasavvur qilish ancha qiyin bo‘lardi.
Rivoyatlarda kelishicha, «Buning ismi ot, bunisi tuya, mana bu quyosh, bu esa yulduz», deb hatto kichkina narsalargacha o‘rgatilgan. Ya’ni Odamning yer yuzida xalifa bo‘lishining asosiy sabablaridan biri ilm olishga iste’dodining borligidir. Hozirda insonning ilm yordamida borliqning sirlarini kashf etayotgani ham o‘shanda berilgan qobiliyat natijasidir.
Alloh taolo Odamga ismlarning barchasini o‘rgatganidan keyin ularni farishtalarga ro‘baro‘ qildi va: «Agar «Unda buzg‘unchilik qiladigan, qon to‘kadigan kimsani (xalifa) qilasanmi?» degan da’volaringiz rost bo‘lsa, Menga ushbu narsalarning ismlarini aytib beringlar», dedi. Farishtalar u narsalarga ism qo‘yishdan ojiz qoldilar va o‘z ojizliklarini tan olib:
«(Ular) «O‘zing poksan! Bizda Sen bildirgandan boshqa ilm yo‘q. Albatta, Sen O‘zing biluvchisan, hakimsan», dedilar» (Baqara surasi, 32-oyat).
Farishtalar shu o‘rinda yuksak odob misolini ko‘rsatdilar. Bilmagan narsalarini so‘zsiz «Bilmaymiz» deb aytdilar. Bilmagan narsasini tan olib, vaqtida «Bilmayman» deyish ham katta odob, ham katta ilm hisoblanadi.
Shunda Alloh taolo O‘zining yer yuzidagi xalifasi – Odamning ustunligini namoyon etish uchun:
«Ey Odam, ularga bularning ismlarini aytib ber», dedi. Ularga o‘shalarning ismlarini aytib bergan chog‘ida: «Sizlarga: «Osmonlaru yerning g‘aybini bilaman va sizlar oshkor qiladigan narsalarni ham, berkitgan narsalarni ham bilaman», demabmidim?» dedi» (Baqara surasi, 33-oyat).
Shu bilan Odamning farishtalardan ustunlik tarafi namoyon bo‘ldi. U ham bo‘lsa, ilm-ma’rifat edi. Inson yer yuzida buzg‘unchilik qilishi va qon to‘kishi ham mumkin, ilohiy ne’mat bo‘lmish ilmni o‘z o‘rnida ishlatib, farishtalardan ustun bo‘lishi ham mumkin.
So‘ng Alloh subhanahu va taolo Odam Atoning chap qovurg‘asidan u zot alayhissalom uchun jufti halol – Momo Havvoni yaratdi. Ularga jannatdan joy ato etib, unda farog‘atda yashashlarini ta’minladi. Ular jannatda ma’lum bir muddat yashadilar.
Alloh taolo ularga jannatdagi hamma mevalarni tanovul qilishga ruxsat berib, faqat bittagina daraxt mevasini (sinov uchun) man qildi.
Odamni va uning zurriyotlarini to qiyomatgacha ig‘voga solishni, to‘g‘ri yo‘ldan adashtirishni va’da qilgan la’nati iblis Odam Ato va Momo Havvoni tinmay ig‘vo qilib, ularni man qilingan daraxt mevasidan yeyishga olib keldi. Ushbu hodisadan keyin Odam alayhissalom bilan Momo Havvo Allohga tavba qildilar. Alloh tavbalarini qabul kildi va ularni yer yuziga tushirdi.
Jabroil alayhissalom Odam alayhissalomga yer yuzida yashash, hayot kechirish, mehnat qilish, jumladan, dehqonchilik, ziroat ishlari, ekin-tikinlarni sug‘orish kabi ishlarni o‘rgatdi. Odam alayhissalom o‘z juftlari bilan ekin ekib, ziroatchilik bilan shug‘ullandilar. O‘z hayotlari uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni yetishtirib, hosil olib, kun kechirdilar. Alloh subhanahu va taolo Odam Ato va Momo Havvoga farzandlar ato etdi.
Tarixchilar Odam Ato va Momo Havvo yer yuzining qaysi hududiga tushganlari to‘g‘risida ixtilof qiladilar. Bu borada turli-tuman va juda ko‘p gaplar aytilgan. Odam Ato va Momo Havvo Arabiston yarimoroliga tushirilgan, degan fikr egalari ko‘pchilikni tashkil etadi. Yana Hindistondagi tog‘ yaqiniga tushirilgan, deganlar ham bor.
Yaratilishining ilk davridan boshlab inson o‘zining komil va go‘zal suratida bo‘lgan. Ba’zi dinsizlar aytganidek, avval sodda jonzot bo‘lib, so‘ng maymunga va nihoyat odamga aylanmagan. Balki Alloh taolo uni eng go‘zal suratda, eng chiroyli xilqatda yaratgan. Bu haqiqatni Alloh taolo Qur’oni Karimda alohida ta’kidlab, Tiyn surasida shunday marhamat qiladi:
«Biz insonni eng go‘zal tuzilishda yaratdik» (4-oyat).
Alloh taolo insonni ham jismonan, ham aqlan, ham ruhan eng yaxshi holatda yaratgani hammaga ma’lum.
Shundan so‘ng insoniyat tarixidagi eng mashhur, olamshumul voqealardan biri – Qobil va Hobil voqeasi ro‘y berdi. Bu voqea yer yuzida sodir etilgan eng birinchi gunoh, eng birinchi jinoyat sifatida eslanadi.
Qobil va Hobil Odam alayhissalomning to‘ng‘ich farzandlaridan edi. O‘sha vaqtdagi sodda hayotga moslangan sodda sharoitda farzandlar (ilohiy hikmatga ko‘ra juft holda) bir o‘g‘il, bir qiz bo‘lib tug‘ilar edi. Keyingi farzandlar ham xuddi shunday – bir o‘g‘il, bir qiz tug‘ilgan. Ular voyaga yetgan paytda yer yuzida ulardan boshqa odam bo‘lmagani sababli, Alloh taoloning O‘zi joriy qilgan shariat qoidasiga ko‘ra, birinchi tug‘ilishdagi o‘g‘il ikkinchi tug‘ilishdagi qizga uylanishi, ikkinchi juftlik ham xuddi shunday – almashib turmush qurishi yo‘lga qo‘yilgan. Bu faqat o‘sha ilk davrga xos ruxsat bo‘lgan. Alloh taolo boshqa inson zoti yo‘q ilk davrdayoq insonlarning ko‘payishini shu tarzda iroda etgan. Buning uchun esa oila qurib yashashni hayotning bosh qonuni qilib qo‘ygan.
Tarixchilar Qobilning to‘ng‘ich farzand bo‘lgani, u yuqoridagi qonuniyatga zid ravishda o‘zi bilan birga tug‘ilgan singlisiga uylanishni xohlagani, shunda Hobil unga qarshilik qilgani va shu tariqa ularning orasida nizo paydo bo‘lganini ta’kidlaydilar. Shundan so‘ng Qobil va Hobil Alloh subhanahu va taolo uchun qurbonlik qilishadi. Hobil qo‘chqor qurbonlik qiladi va Alloh taolo uni qabul etadi. Qobilning qilgan qurbonligi esa qabul bo‘lmaydi. Shunda Qobil hasad qilib, Hobilni o‘ldirib qo‘yadi. Mana shu bashariyat yer yuzida sodir etgan birinchi jinoyat hisoblanadi.
Alloh taolo Moida surasida marhamat qiladi:
«Ularga Odamning ikki o‘g‘li xabarini haq ila tilovat qilib ber. O‘shanda ikkovlari qurbonlik qilganlarida, birlaridan qabul qilindi, boshqasidan qabul qilinmadi. «Men seni o‘ldirajakman», dedi. (Narigisi) dedi: «Alloh taqvodorlardangina qabul qiladi. Agar meni o‘ldirish uchun qo‘l ko‘tarsang ham, men seni o‘ldirish uchun qo‘l ko‘tarmayman. Men olamlarning Robbi Allohdan qo‘rqaman. Mening gunohimni ham, o‘zingning gunohingni ham olib ketib, shu sababdan do‘zax ahlidan bo‘lishingni xohlayman. Ana o‘sha zolimlarning jazosidir». Nafsi unga birodarini o‘ldirishni yaxshi ko‘rsatdi. Bas, uni o‘ldirdi. Shu sababdan ziyon ko‘ruvchilardan bo‘ldi» (27-30-oyatlar).
Qur’oni Karimda Odam Atoning vafotlari haqida gap yo‘q. Bu haqda tarixchilar o‘z mulohaza va ilmiy izlanishlarining natijalarini quyidagicha bayon qiladilar.
Odam Ato bir rivoyatga ko‘ra, ming yil yashab, so‘ng vafot etganlar va imom Tabariy, Ibn Asir, Ya’qubiy va boshqa olimlarning rivoyatlariga ko‘ra, Makkai mukarramadagi Abu Qubays tog‘i yoniga dafn qilinganlar. Odam alayhissalomni yuvish, kafanlash, janozalarini o‘qish, qabrlarini qazish va dafn qilish ishlarini farishtalar amalga oshirganlar.
Ba’zilar u zotning Hindistondagi bir tog‘ yaqiniga dafn qilinganlarini aytishadi.
SHIS ALAYHISSALOM
Alloh subhanahu va taolo Odam Atoga o‘g‘illari Shis alayhissalomni ato qildi. Shis alayhissalom ham nabiy bo‘lganlar. U zotga Alloh taolo ko‘plab o‘g‘illar va qizlar berdi. Ulardan insoniyat nasli tarqaldi.
Allohning nabiysi Odam alayhissalom o‘z hayotlari davomida, to vafot etgunlaricha o‘z farzandu nabiralarini Allohning yo‘liga da’vat qilishda, ularga tavhid aqiydasini o‘rgatishda, Allohning ta’limotlarini yetkazishda bardavom bo‘ldilar.
Muhaddislarimizdan Ibn Hibbon rahmatullohi alayh o‘zining «Sahih» nomli kitobida ulug‘ sahobiy Abu Zarr G‘iforiy roziyallohu anhudan rivoyat qiladi:
«Men: «Ey Allohning Rasuli, anbiyolar nechta?» dedim. U zot: «Bir yuz yigirma to‘rt ming», dedilar. Men: «Ulardan rasul bo‘lganlari qancha?» dedim, u zot: «Uch yuz o‘n uchta, ko‘pchilik», dedilar Men: «Ularning (nabiylarning) avvali kim bo‘lgan?» degan edim, «Odam», dedilar».
Yuqorida ta’kidlanganidek, Shis alayhissalom Odam alayhissalomning farzandlaridan biri bo‘lib, u zot ham nabiy bo‘lganlar. Shis alayhissalom hayotlari davomida insonlarni Allohga da’vat etib, Allohning shariatini qoim qilish uchun harakat qilib o‘tganlar.
Shis alayhissalomdan keyin Idris alayhissalom keladilar.
IDRIS ALAYHISSALOM
Idris alayhissalom Alloh taoloning payg‘ambarlaridan Odam va Shis alayhissalomlardan keyingi – uchinchisi va Qur’oni Karimda zikr qilingan payg‘ambarlar ichida Odam Atodan keyingisidir.
Alloh taolo u zot haqlarida Maryam surasida marhamat qilib aytadi:
«Va Kitobda Idrisni esla. U siddiq va nabiy bo‘lgan edi. Va uni oliy maqomga ko‘tardik» (56-57-oyatlar).
Shuningdek, Anbiyo surasida:
«Va Ismoil, Idris va Zulkiflni (esla). Ularning har biri sabr qiluvchilardandir. Va ularni O‘z rahmatimizga kiritdik. Albatta, ular solihlardandir», deydi (85-86-oyatlar).
Qur’oni Karimda Idris alayhissalom haqlarida bundan boshqa ma’lumot yo‘q.
Tarixchilarning ta’kidlashlaricha, Idris alayhissalomning otalarining ismi Yorid bo‘lib, nasablari Shis alayhissalomga to‘rt avlod orqali yetib boradi.
Mashhur tarixchilarimizdan Ibn Is'hoq rahmatullohi alayhning ta’kidlashicha, Idris alayhissalom qalam bilan yozuv yozgan birinchi odamdir.
Ulamolarning rojih (kuchli) gaplariga qaraganda, Idris adayhissalom Bobilda tavallud topganlar.
Alloh taolo u zotga payg‘ambarlikni berganidan keyin kishilarni Odam va Shis alayhissalomlarning shariatlariga da’vat qilganlar. Biroq u zotning da’vatlarini ozchilik qabul qilib, ko‘pchilik rad etgan. Shunda u zot o‘zlariga ergashganlar bilan Bobilni tark etib, hijratga chiqqanlar. U kishi o‘z hijratlari uchun Misrni tanlaganlar va u yerda yashagan paytlarida odamlarni Allohning diniga da’vat qilganlar.
Idris alayhissalom birinchi bo‘lib madaniy ishlarni yo‘lga qo‘yganlar. Odamlarga madaniyatga oid ishlarni, qonun-qoidalarni o‘rgatganlar. U zotning davrlarida 188 ta shahar qurilgan ekan.
Idris alayhissalomning yer yuzidagi istiqomatlari sakson ikki yil bo‘lgan. So‘ng Alloh taolo u zotni «oliy makon»ga ko‘targan.
Idris alayhissalom yerdagi umrlarining oxirigacha Allohning shariati bilan hukm qilishda bardavom bo‘ldilar. Albatta, yer yuziga payg‘ambarlarni yuborishdan ko‘zlangan maqsad ham Allohning shariati davom etishi edi. Shunday qilib, odamlar ko‘payib bordi va bir o‘lkadan boshqa o‘lkalarga hijrat qilish holatlari yuz berdi.
XALQLARNING KO‘CHISHI
Arabiston yarimorolida tobora odam soni ko‘payib, boshqa joylarga ko‘cha boshlashdi. U yerlar hozirgi vaqtdagi Hijoz[1] diyorlari deya taxmin qilinadi. Tarixchilarning ta’kidlashlaricha, mazkur tarixiy ko‘chishlar bir necha taraflarga bo‘lgan.
Birinchisi Arabiston yarimorolidan shimoli-sharqiy taraflarga – Iroqqa bo‘lgan. Keyinchalik bir qancha kishilar Osiyo va Amerika taraflarga ham ko‘chib ketishgan.
Ikkinchisi shimolga – Shom tarafga bo‘lgan. Shom tarafga ko‘chgan ushbu jamoalardan bir qanchalari O‘rta yer dengizi atrofidagi mintaqalarga borib joylashgan, degan taxminlar bor.
Uchinchi ko‘chish janubiy mintaqalarga – Yaman tarafga bo‘lgan. Keyinchalik bu yerdan Afrika va Hindiston tomonlarga tarqalgan.
Insoniyat tarixiga nazar solib, mulohaza qilinadigan bo‘lsa, Alloh subhanahu va taolo insoniyatni hidoyat qilish uchun yuborgan nabiylarning kupchiligi Shom, Iroq, Misr va Arabiston yarimoroli mintaqalaridan chiqqanlar. Alloh taolo o‘sha yerlardagi bandalaridan payg‘ambarlar tanlab olgan. Shuning uchun iymon-e’tiqodli tarixchilar mana shu mintaqalarni dastlabki inson yashagan, obod bo‘lgan mintaqalar, deb qat’iy ishonishadi.
Asta-sekin ibtidoiy tarzda yashovchi insonlarning sodda hayotlari biroz taraqqiy etib, tamaddun shakliga kira boshlagani va taraqqiyot, obodonchilik holatlarini kuzatib, bir to‘xtamga kelgan tarixchilar: «Dastlabki tamaddunlar fir’avnlar va samuriylar tamadduni bo‘lgan», deyishadi. Bular tarixdagi eng qadimgi tamaddunlar – sivilizatsiyalardir.
KЕYINGI MAVZULAR:
IKKINCHI FASL
Iroq payg‘ambarlari va podshohliklari haqida;
Nuh alayhissalom:
Iroqdagi Sumariya davlati
Ibrohim alayhissalom
Iroqdagi Akkod va Bobil davlati
[1] Hijoz - shimoldan janubga qarab Tabuk, Madina, Jidda, Makka va Toif kabi katta shaharlar joylashgan o‘lka.
Bugun, 30 iyun kuni Xorazm Ma’mun akademiyasida "Najmiddin Kubro ma’naviy-ma’rifiy merosi va uning zamonaviy tadqiqi" mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi bo‘lib o‘tdi.
Mazkur anjuman Davlatimiz rahbarining Najmiddin Kubro tavalludining 880 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida ilgari surgan tashabbusi doirasida ulug‘ ajdodimizning ilmiy va ma’naviy merosini chuqur o‘rganish, bu merosni zamonaviy tadqiqot metodlari asosida tahlil qilish hamda uning umuminsoniy va milliy qadriyatlar tizimidagi o‘rnini belgilash maqsadida tashkil etildi.
Anjuman doirasida Najmiddin Kubroning tasavvufiy va ma’rifiy g‘oyalari, ularning zamonaviy ma’naviy-axloqiy muammolarni hal etishdagi o‘rni, allomaning hayoti va faoliyatiga oid tarixiy manbalar, asarlarining bugungi kundagi ilmiy va amaliy ahamiyati, kubroviylik ta’limotining tarixi va bugungi holati, shuningdek, ushbu ta’limotning keyingi tasavvuf maktablariga ta’siri keng muhokama etildi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi
Matbuot xizmati