Yoz kunlari chivinlarning hujumidan qochishga urinamiz. Ular chaqib ketgan joyni qashiyverib, hatto yaraga aylantirib yuborishimiz mumkin. Qulog‘imiz ostiga kelganda vizillagan ovozi eshitiladi, chaqib ketganda qichishadi, turli kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘ladi. Ushbu maqolada chivin haqidagi ba’zi ma’lumotlarni taqdim etamiz.
Agar biz yer yuzidagi xatarli jonzotlarni sanamoqchi bo‘lsak, xayolimizga darrov asrlon, fil, akula kabilar keladi. Lekin aslini olganda chivin sayyoramizdagi eng xatarli jonzotdir, hasharotdir. Qadim-qadimdan chivin millionlab odamlarning vafot etishiga sabab bo‘lgan. Chunki chivin o‘zi bilan ko‘plab kasalliklar virusini olib yuradi. Ular orasida insoniyat uchun o‘ta xatarli va halokatli bo‘lganlari bor. Chivin tashiydigan kasalliklarga misol qilib vabo, bezgak, sariq isitma, meningit, denge gemorragik isitmasi, “fil kasali” hamda mushaklarda, boshda og‘riq, isitma, terida toshmalar bilan kechuvchi Chikungunya kasalligi kabilarni keltirish mumkin. Chivin tarqatgan kasallik sababli bir yilda 70 million odam kasallanadi, shundan 2 millionga yaqini vafot etadi.
Erkak chivinlar gul nektari bilan oziqlanadi. Faqat urg‘ochi chivinlar insonni chaqadi, qonini so‘radi. Bunga sabab insondagi oqsil moddasi urg‘ochilar ichidagi tuxumchalar uchun juda ham zarurdir. Shu bois urg‘ochi chivin insonga yopishadi.
Chivin nafaqat insonlarga, balki qushlar, amfibiyalar (suvda ham, quruqlikda ham yashovchilar)ga ham hujum qiladi.
Chivin bir soatda 1,5 – 2,5 kilometr masofani bosib o‘tadi. Inson taxminan bir soatda 5 kilometr masofani bosib o‘tadi. Boshqa hasharotlar esa chivinga nisbatan ancha tezroq uchadi. Ha, chivin nisbatan sekinroq uchadigan hasharotdir.
Erkak chivin imkon qadar urg‘ochisini jalb etishga urinadi. Bunda u urg‘ochi chivin yaqiniga borib qanotining ovozini eshittirishga urinadi. Shu yo‘l bilan urg‘ochisining e’tiborini tortishga harakat qiladi.
Biz chivinlar hech qayerga ko‘chib ketmay, uylarda yashaydi deb o‘ylaymiz. Aslida esa chivinlar orasida ko‘chib yuradiganlari ham bor. Masalan, botqoqliklarda yashovchi chivinlar 160 kilometrlab masofalarni bosib o‘tib, o‘ziga munosib joy axtarib ko‘chib yuradi. Odatda sho‘r suvli botqoqliklarni topganda, o‘sha yerda yashaydi.
Chivinlarning hamma turi tuxum qo‘yish uchun suvga ehtiyoj sezadi. Suvning qanchaligi muhim emas. Ozgina ko‘lmak ham kifoya qiladi. Muhimi o‘sha joy nam bo‘lsa bo‘ldi.
Urg‘ochi chivin bir marta tuxum qo‘yganida 100 – 300 donagacha tuxum qo‘yadi. Umri davomida esa 3000 tagacha tuxum qo‘yadi.
Balog‘atga yetgan chivinning yoshi taxminan 5-6 oy atrofida bo‘ladi. Chivin shu muddat davomida juda ko‘p kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘ladi.
Chivinlar karbonat angidrid gazini 75 qadam uzoqlikdan seza oladi. Ma’lumki, inson kislorod yutib, karbonat angidrid gazini chiqaradi. Chivin esa shu gaz orqali insonni topib, undan qon so‘rish chorasini ko‘radi.
Chivin havoga ko‘tarilishdan oldin 30 millisoniya vaqt davomida qanotini qoqib turadi. Keyin orqa oyog‘iga tayanib yuqoriga sakraydi.
Chivin qon so‘rganidan so‘ng uning vazni ikki-uch barobar ortib ketadi. Keyin u shu og‘irlikda uchib ketadi. Bu esa o‘rta yoshli inson o‘z vaznidan uch barobar ortiq yuk – 200 kilogrammni ko‘tarib o‘chishiga tengdir.
Yer yuzida 3,500 turdagi chivinlar mavjud. Ammo ularning hammasi ham insonni chaquvchi, qon so‘ruvchi emas. Yuqorida aytganimizdek, faqat urg‘ochi chivinlar qon so‘radi.
O‘rganishlar natijasida chivinni ba’zi qon guruhlari o‘ziga ko‘proq tortishi ma’lum bo‘ldi. Chivin o‘zidagi qonni tahlil qiluvchi naycha orqali qonni tahlil qiladi, qaysi guruhga mansubligini aniqlaydi.
Ma’lum bo‘lishicha, homilador ayollar va spirtli ichimliklarni iste’mol qiluvchilar ko‘proq miqdorda karbonat angidrid gazi chiqarar ekan. Shu bois chivinlar homiladorlar va spirtli ichimliklarni ist’mol qiluvchilarga ko‘proq yopishishi aniqlandi.
Ba’zilarning terisida kuchli qichishish sezilsa, ba’zilarda bu hol juda kam seziladi.
Chivinning terini teshib kiradigan xartumi bor. Xartumda esa 6 ta qismlar mavjud bo‘lib, har birining o‘ziga xos vazifasi bor. Ulardan to‘rttasi juda o‘tkir pichoqlar, qolgan ikkitasi esa ichi bo‘sh naychalardir. Bundan tashqari urg‘ochi chivin xartumida 47 ta o‘tkir tig‘lar (tishchalar) mavjud. Bu unga terini teshib kirishda as qotadi.
Chivinda 3 ta yurak bor. Biri markaziy yurak, qolgan ikkitasi har bir a’zo uchun yuraklardir.
Ma’lumki, chivin qon so‘rish uchun xartumini terimizga kiritganida tanamizdagi mudofaa tizimi ishlay boshlaydi va qon tashqariga chiqib ketmasligi uchun fermentlar ishlab chiqariladi. Bu moddalar terining teshilgan joyida qonning ivib, quyuqlashishiga sabab bo‘ladi. Chivin esa bunday sharoitda qon so‘ra olmaydi. Ammo unda qon ivishiga qarshi modda mavjud bo‘lib, u o‘sha suyuqlikni qon ivigan joyga quyadi. Natijada, o‘sha hudud sezgini yo‘qotib, qon quyulishining oldini oladi. Ana shu modda o‘sha hududning shishib, qichishishiga olib keladi. Bu jarayonlarning hammasi bir necha soniyada amalga oshadi. Inson terisi esa qon so‘rayotgan chivinni sezmay qolaveradi.
Jarrohlik amaliyotidan oldin bemorga narkoz berish yaqinda, aniqrog‘i o‘n to‘qqizinchi asrning o‘rtalarida kashf etilgandir. Ammo chivinlar tug‘ilganidayoq shu xususiyat bilan tug‘iladi. Inson karaxt qiluvchi moddalarni laboratoriya sharoitida katta qiyinchilik bilan tayyorlaydi. Ammo kichik maxluq bo‘lmish chivinda karaxt qiluvchi modda qayerdan paydo bo‘ldi ekan? Albatta, chivinga bunday qobiliyat, kerakli a’zolar va imkoniyatlarni Alloh taoloning O‘zi bergandir!
U Zot Qur’oni Karimda shunday marhamat qilgan:
إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلاً مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُواْ فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَـذَا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَيَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِينَ
“Albatta, Alloh chivin yoki undan ustunroq narsani misol keltirishdan uyalmas. Iymon keltirganlar, albatta, u Robbilaridan kelgan haqligini biladilar. Ammo kufr keltirganlar. Alloh bu misoldan nimani iroda qiladi, deyishadi. U bilan ko‘pchilikni zalolatga ketkizadi va ko‘pchilikni hidoyatga soladi. U bilan faqat fosiqlarnigina zalolatga ketkizadi” (Baqara surasi, 26-oyat).
Bu oyatda Alloh taolo chivinni misol qilib keltirmoqda. Ha, chivin eslashga arzimaydigan hasharot emas. Uning tuzilishi, qanday imkoniyatlarga egaligi va tanasidagi jihozlari haqida o‘zingiz o‘qib bildingiz.
Alloh taolo barchamizni O‘zining hidoyatidan ayirmasin!
Internet ma’lumotlari asosida Nozimjon Hoshimjon tayyorladi
Ummatga qilingan so‘nggi vasiyat
“Hajjatul vado’” ya’ni “Vado xutbasi” lug‘atda “Vidolashuv xutbasi”, “xayrlashuv, ayriliq xutbasi-xitobi” degan ma’nolarni bildiradi.
Hijriy o‘ninchi yilning 9 zulhijja oyida (milodiy 632 yil 8 mart) Payg‘ambarimiz alayhissalom so‘nggi haj ibodatini ado etganlarida xutba qilganlar. Unda Makkada jami 124 ming musulmon to‘plangan edi.
U zot alayhissalom Qasvo degan tuyalariga minib, Arafot vodiysida ummatga so‘nggi vasiyatlarini bayon etganlar. Bu xitob faqat o‘sha joyda to‘plangan hojilargagina emas, balki qiyomatga qadar keladigan butun insoniyatga qaratilgan.
Payg‘ambarimiz alayhissalom ummatga bunday vasiyat qildilar:
“Ey insonlar! So‘zimni yaxshilab tinglang... Bu yildan so‘ng sizlar bilan bu yerda yana ko‘rishish-ko‘rishmasligimni bilmayman.
Ey insonlar! Buguningiz qanday ham muqaddas kun, bu oylar qanday ham muqaddas oy, bu shahar (Makka) qanday ham muqaddas bir shahar bo‘lsa, Robbingiz bilan ko‘rishgunga qadar qonlaringiz, mollaringiz, obro‘larinigiz ham ayni shaklda muqaddasdir va bir-birlaringizga haromdir!
Ey sahobalarim! Ertaga Robbingizga ro‘para bo‘lib va bugungi holingiz haqida javob berursiz. Mendan so‘ngra eski zalolatlarga qaytib, bir-biringizning bo‘yningizga urmangiz!...
Ey insonlar! Ayollaringizga yaxshi muomala qilishingizni va Allohdan qo‘rqishingizni tavsiya qilaman. Chunki ular amringiz ostidadir. Siz ularni Allohning bir omonati o‘laroq oldingiz va ularning nomuslarini va iffatlarini Alloh oldida so‘z beraroq halol etingiz.
Yaxshi bilingki, sizning ayolingizda haqqingiz bo‘lganidek, ularning ham sizda haqlari bor.
Ey mo‘minlar! So‘zimni tinglang. Yaxshi tushinib oling. Batahqiq Robbingiz birdir. Otalaringiz ham bittadir. Alloh huzurida eng xayrligingiz, Allohdan eng ko‘p qo‘rqqaningizdir.
Arablarning ajamdan, ajamning esa arabdan, oq irqlining qora irqlidan, qora irqlining oq irqdan hech qanday ustunligi yo‘qdir. Ustunlik yolg‘iz taqvodadir.
Ey insonlar! Allohdan qo‘rqing, rahbar qilib ustingizga burni, qulog‘i kesik bir qulni saylab qo‘ysa, Allohning Kitobi ila hukm etgani qadar uni tinglang va unga itoat eting!
Ey insonlar! Sizga bir omonat qoldirayapman-ki, uni mahkam ushlasangiz yo‘lingizdan adashmaysiz! U omonat Allohning Kitobi va payg‘ambarining sunnatidir.
Ey mo‘minlar! Allohdan qo‘rqing! Besh vaqt namozingizni o‘qing! Ramozon oyidagi ro‘zalaringizni tuting!
Mollaringizning zakotini bering! O‘zlaringizdan bo‘lgan amr sohiblariga itoat eting-ki, Robbingizni jannatiga kirursiz.
Ey insonlar! Haddan oshishlikdan saqlaning. O‘tgan ummatlarning halokatining sababi, dinlarida haddan oshish edi.
Bu sanadan so‘ngra yana siz bilan bu yerda ko‘rishish-ko‘rishmasligimni bilmayman.
Ey insonlar! Ertaga men xaqimda sizdan so‘raganlarida nima deysiz? Risolatni yetkazdimmi? Ilohiy vazifani ado qildimmi?”, dedilar.
Bunga butun as’hobi kirom shunday javob berdilar: “Albatta, qasam ichamizki siz Allohning xabarini tablig‘ etdingiz, vazifani bajardingiz. Bizga tavsiya va nasihatda bo‘ldingiz. Hammasiga shohidlik beramiz!”
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam muborak ko‘rsatgich barmoqlarini samoga ishorat qildirib, jamoatga boqib bunday dedilar: “Shohid bo‘l Robbim! Shohid bo‘l Robbim! Shohid bo‘l Robbim!”.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam vidolashuv xutbasini yakunlagach, Alloh taolo quyidagi oyatni nozil qildi:
“Bugungi kunda Men sizning diningizni mukammal qilib berdim. Sizga ne’matimni batamom qildim. Va sizga Islomni din deb rozi bo‘ldim” (Moida surasi, 3-oyat).
Nabiy alayhissalom vado hajidan qaytishda yo‘lda xastalandilar. Xastaliklari 13 kun davom etdi. Hijriy 11 yili robi’ul avval oyining dushanba kuni Oisha onamizning xonalarida muborak ruhlarini Allohga topshirdilar va o‘sha joyda dafn qilindilar...
Sollallohu alayhi vasallam
Davron NURMUHAMMAD