Yoz kunlari chivinlarning hujumidan qochishga urinamiz. Ular chaqib ketgan joyni qashiyverib, hatto yaraga aylantirib yuborishimiz mumkin. Qulog‘imiz ostiga kelganda vizillagan ovozi eshitiladi, chaqib ketganda qichishadi, turli kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘ladi. Ushbu maqolada chivin haqidagi ba’zi ma’lumotlarni taqdim etamiz.
Agar biz yer yuzidagi xatarli jonzotlarni sanamoqchi bo‘lsak, xayolimizga darrov asrlon, fil, akula kabilar keladi. Lekin aslini olganda chivin sayyoramizdagi eng xatarli jonzotdir, hasharotdir. Qadim-qadimdan chivin millionlab odamlarning vafot etishiga sabab bo‘lgan. Chunki chivin o‘zi bilan ko‘plab kasalliklar virusini olib yuradi. Ular orasida insoniyat uchun o‘ta xatarli va halokatli bo‘lganlari bor. Chivin tashiydigan kasalliklarga misol qilib vabo, bezgak, sariq isitma, meningit, denge gemorragik isitmasi, “fil kasali” hamda mushaklarda, boshda og‘riq, isitma, terida toshmalar bilan kechuvchi Chikungunya kasalligi kabilarni keltirish mumkin. Chivin tarqatgan kasallik sababli bir yilda 70 million odam kasallanadi, shundan 2 millionga yaqini vafot etadi.
Erkak chivinlar gul nektari bilan oziqlanadi. Faqat urg‘ochi chivinlar insonni chaqadi, qonini so‘radi. Bunga sabab insondagi oqsil moddasi urg‘ochilar ichidagi tuxumchalar uchun juda ham zarurdir. Shu bois urg‘ochi chivin insonga yopishadi.
Chivin nafaqat insonlarga, balki qushlar, amfibiyalar (suvda ham, quruqlikda ham yashovchilar)ga ham hujum qiladi.
Chivin bir soatda 1,5 – 2,5 kilometr masofani bosib o‘tadi. Inson taxminan bir soatda 5 kilometr masofani bosib o‘tadi. Boshqa hasharotlar esa chivinga nisbatan ancha tezroq uchadi. Ha, chivin nisbatan sekinroq uchadigan hasharotdir.
Erkak chivin imkon qadar urg‘ochisini jalb etishga urinadi. Bunda u urg‘ochi chivin yaqiniga borib qanotining ovozini eshittirishga urinadi. Shu yo‘l bilan urg‘ochisining e’tiborini tortishga harakat qiladi.
Biz chivinlar hech qayerga ko‘chib ketmay, uylarda yashaydi deb o‘ylaymiz. Aslida esa chivinlar orasida ko‘chib yuradiganlari ham bor. Masalan, botqoqliklarda yashovchi chivinlar 160 kilometrlab masofalarni bosib o‘tib, o‘ziga munosib joy axtarib ko‘chib yuradi. Odatda sho‘r suvli botqoqliklarni topganda, o‘sha yerda yashaydi.
Chivinlarning hamma turi tuxum qo‘yish uchun suvga ehtiyoj sezadi. Suvning qanchaligi muhim emas. Ozgina ko‘lmak ham kifoya qiladi. Muhimi o‘sha joy nam bo‘lsa bo‘ldi.
Urg‘ochi chivin bir marta tuxum qo‘yganida 100 – 300 donagacha tuxum qo‘yadi. Umri davomida esa 3000 tagacha tuxum qo‘yadi.
Balog‘atga yetgan chivinning yoshi taxminan 5-6 oy atrofida bo‘ladi. Chivin shu muddat davomida juda ko‘p kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘ladi.
Chivinlar karbonat angidrid gazini 75 qadam uzoqlikdan seza oladi. Ma’lumki, inson kislorod yutib, karbonat angidrid gazini chiqaradi. Chivin esa shu gaz orqali insonni topib, undan qon so‘rish chorasini ko‘radi.
Chivin havoga ko‘tarilishdan oldin 30 millisoniya vaqt davomida qanotini qoqib turadi. Keyin orqa oyog‘iga tayanib yuqoriga sakraydi.
Chivin qon so‘rganidan so‘ng uning vazni ikki-uch barobar ortib ketadi. Keyin u shu og‘irlikda uchib ketadi. Bu esa o‘rta yoshli inson o‘z vaznidan uch barobar ortiq yuk – 200 kilogrammni ko‘tarib o‘chishiga tengdir.
Yer yuzida 3,500 turdagi chivinlar mavjud. Ammo ularning hammasi ham insonni chaquvchi, qon so‘ruvchi emas. Yuqorida aytganimizdek, faqat urg‘ochi chivinlar qon so‘radi.
O‘rganishlar natijasida chivinni ba’zi qon guruhlari o‘ziga ko‘proq tortishi ma’lum bo‘ldi. Chivin o‘zidagi qonni tahlil qiluvchi naycha orqali qonni tahlil qiladi, qaysi guruhga mansubligini aniqlaydi.
Ma’lum bo‘lishicha, homilador ayollar va spirtli ichimliklarni iste’mol qiluvchilar ko‘proq miqdorda karbonat angidrid gazi chiqarar ekan. Shu bois chivinlar homiladorlar va spirtli ichimliklarni ist’mol qiluvchilarga ko‘proq yopishishi aniqlandi.
Ba’zilarning terisida kuchli qichishish sezilsa, ba’zilarda bu hol juda kam seziladi.
Chivinning terini teshib kiradigan xartumi bor. Xartumda esa 6 ta qismlar mavjud bo‘lib, har birining o‘ziga xos vazifasi bor. Ulardan to‘rttasi juda o‘tkir pichoqlar, qolgan ikkitasi esa ichi bo‘sh naychalardir. Bundan tashqari urg‘ochi chivin xartumida 47 ta o‘tkir tig‘lar (tishchalar) mavjud. Bu unga terini teshib kirishda as qotadi.
Chivinda 3 ta yurak bor. Biri markaziy yurak, qolgan ikkitasi har bir a’zo uchun yuraklardir.
Ma’lumki, chivin qon so‘rish uchun xartumini terimizga kiritganida tanamizdagi mudofaa tizimi ishlay boshlaydi va qon tashqariga chiqib ketmasligi uchun fermentlar ishlab chiqariladi. Bu moddalar terining teshilgan joyida qonning ivib, quyuqlashishiga sabab bo‘ladi. Chivin esa bunday sharoitda qon so‘ra olmaydi. Ammo unda qon ivishiga qarshi modda mavjud bo‘lib, u o‘sha suyuqlikni qon ivigan joyga quyadi. Natijada, o‘sha hudud sezgini yo‘qotib, qon quyulishining oldini oladi. Ana shu modda o‘sha hududning shishib, qichishishiga olib keladi. Bu jarayonlarning hammasi bir necha soniyada amalga oshadi. Inson terisi esa qon so‘rayotgan chivinni sezmay qolaveradi.
Jarrohlik amaliyotidan oldin bemorga narkoz berish yaqinda, aniqrog‘i o‘n to‘qqizinchi asrning o‘rtalarida kashf etilgandir. Ammo chivinlar tug‘ilganidayoq shu xususiyat bilan tug‘iladi. Inson karaxt qiluvchi moddalarni laboratoriya sharoitida katta qiyinchilik bilan tayyorlaydi. Ammo kichik maxluq bo‘lmish chivinda karaxt qiluvchi modda qayerdan paydo bo‘ldi ekan? Albatta, chivinga bunday qobiliyat, kerakli a’zolar va imkoniyatlarni Alloh taoloning O‘zi bergandir!
U Zot Qur’oni Karimda shunday marhamat qilgan:
إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلاً مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُواْ فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَـذَا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَيَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِينَ
“Albatta, Alloh chivin yoki undan ustunroq narsani misol keltirishdan uyalmas. Iymon keltirganlar, albatta, u Robbilaridan kelgan haqligini biladilar. Ammo kufr keltirganlar. Alloh bu misoldan nimani iroda qiladi, deyishadi. U bilan ko‘pchilikni zalolatga ketkizadi va ko‘pchilikni hidoyatga soladi. U bilan faqat fosiqlarnigina zalolatga ketkizadi” (Baqara surasi, 26-oyat).
Bu oyatda Alloh taolo chivinni misol qilib keltirmoqda. Ha, chivin eslashga arzimaydigan hasharot emas. Uning tuzilishi, qanday imkoniyatlarga egaligi va tanasidagi jihozlari haqida o‘zingiz o‘qib bildingiz.
Alloh taolo barchamizni O‘zining hidoyatidan ayirmasin!
Internet ma’lumotlari asosida Nozimjon Hoshimjon tayyorladi
Diyorimizga ulug‘ ayyom kirib kelmoqda. Qutlug‘ Iydul Azho vatandoshlarimizni xayru saxovat, mehr-oqibat sari chorlaydi. Bu bayram chin ma’noda odamiylik ayyomi. Insonlarga mehr, o‘ksik ko‘ngillarga shodlik ulashish fursati.
Qalblari himmat va karam ne’matidan bobahra xalqimiz bu muazzam kunlarni boy bermaslik uchun fursatni g‘animat biladilar va savobdan bahramand bo‘lib qolishga harakat qiladilar.
Dinimiz ko‘rsatmalari, shariat hukmlarini ustivor tutgan qodir vatandoshlarimiz qurbonliklar qilib, Haqni rozi qilishga, haqdorlar ko‘nglini olishga intiladilar. Yaratganning rahmati yog‘ilib turgan damlarda duolar mustajob bo‘ladi. Alloh taolo o‘zining kalomida “Parvardigoringiz uchungina namoz o‘qing va qurbonlik qiling”, - deb marhamat qiladi.
Bu borada sarvari koinot sayyidimiz ibratlari o‘rinli. Oila a’zolarimizni yo‘qlash, qo‘shnilar holidan xabar olishda, miskinlarni sevintirish-u, xastalar ahvolidan ogoh bo‘lishda ularning hadisi muboraklari bizga nurli yo‘l, deymiz.
Amallar ko‘p. Ularga beriladigan savoblarning darajasi amalga qarab belgilanadi. Eng savobi ko‘p amal bu farz hisoblansa, boshqalarga yaxshilik ulashish undan keyingi o‘rinda turadigan ulug‘ ibodatdir!
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam muborak hadislarida boshqalarga qilinadigan yaxshilikni farzdan keyingi o‘rinda turishini bayon qilib shunday dedilar: “Farzlarni ado qilishdan keyingi o‘rinda turadigan Allohga eng suyukli bo‘lgan amal bu musulmoning qalbiga xursandchilikni kiritishdir”.
Shuning uchun Shayx Abdulloh Hoshim rahmatullohi alayh qozilikdan kelgan maoshning teng yarmiga shirinlik sotib olib, o‘zlari bilan olib yurar va har doim uchratgan bolaga shirinlikdan berib, uni xursand qilar edilar.
Ulug‘ kunlarda turibmiz. Har damni g‘animat bilishlik, bir birimizga saxovatda ibrat bo‘lishimiz savobli amallar ekanini his qilmog‘imiz lozim. Bu kunda isrofgarchilikdan xoli dasturxonlar yozish, borimizni boshqalar bilan bo‘lishishga intilishimiz darkor. Xayrni, yaxshilikni gunohga almashtirib qo‘ymaslik uchun ham uyg‘oq ko‘ngil bo‘lish talab etiladi.
Bugun muazzam kunlar og‘ushidamiz, dedik. Vatandoshlarimiz ulug‘ safarlarni ixtiyor etganlar. Ayni fursatlarda hojilarimiz Mino, Arofat vodiylarida, Muzdalifada – duolar qabul bo‘ladigan makonlarda, zamonlarda ibodatlar qilib, elu yurtga tinchlik, osoyishtalik so‘ramoqdalar. Bu duolar barakotidan diyorimiz ahliga qancha yaxshiliklar yetishadi, inshaalloh. Ibodatlar huzurini totgan odamlarning qalbi salim, ehsonu, muruvvatda peshqadam bo‘lishlari bu eng katta yaxshilik aslida. Hojilarimiz safar odoblarini tushunib, ulug‘ dargohlardan nasibador bo‘lib qaytadilar. Diyorimizga qaytganlaridan so‘ng esa yoshlarimiz ma’naviyatiga kamarbasta bo‘ladigan, Haq va haqiqat yo‘lida sidqidil xizmat qiladigan xolis Haq xizmatchilariga aylanadilar, degan umidimiz bor. Bunday ulug‘ ziyoratlar insonni qaysi yoshda bo‘lmasin, ezguliklarga xayrixox qiladi. O‘zgalar qalbini tushunishga, vatan va xalq manfaati yo‘lida sa’y-harakatga chorlaydi.
Bu kunlarning Yaratgan dargohidagi o‘rni musharraf. Hayit kechalarida duolar qabul bo‘ladi. Qurbonlik go‘shtlaridan nasibador oilalarga xursandchilik kiradi. Bu ehsonlar ortida ham mehr-oqibat, o‘zaro bag‘rikenglik maqsadi mujassam. Biz bu makonda yasharkanmiz, turli millatlar vakillari yagona O‘zbekistonning fuqarolarimiz. O‘zaro tenglik, adolat hukm surgan yurtda birodarlik, yaxshi qo‘shnichilik an’analarini qadrlab yashamoqdamiz. Mahallalarda hamkorlik bilan obodlik sari yo‘l ochilyapti. Vatanimiz kundan- kunga farovon, xalqimiz turmushi chiroyli bo‘lib boryapti. Bu ne’matlarga shukrona qilish, to‘g‘ri yo‘lda sobitqadam bo‘lish ma’rifatimiz, ma’naviyatimiz kamolidan darak beradi.
Xalqimizga saodat va sano ayyomi – Qurbon hayiti muborak bo‘lsin! Barchamizni Yaratgan xayru xursandchiliklar ustida bardavom qilsin. Vatanimiz tinch, yurtdoshlarimizning oilalari farovon bo‘lsin.
Xolmurod MAMAJONOV,
Farg‘ona shahar “Ummul quro” masjidi imom-xatibi