Sayt test holatida ishlamoqda!
11 Yanvar, 2025   |   11 Rajab, 1446

Toshkent shahri
Tong
06:24
Quyosh
07:48
Peshin
12:36
Asr
15:33
Shom
17:17
Xufton
18:36
Bismillah
11 Yanvar, 2025, 11 Rajab, 1446

Kopiya Osuda yurtda Ramazon shukuhi

18.05.2019   525   5 min.
Kopiya Osuda yurtda Ramazon shukuhi

Ramazon oyi kelishi sababli jannat eshiklari ochilib, do‘zax eshiklari berkitilar ekan. Shaytonlar kishanband qilinib, Alloh taoloning rahmat farishtalari yer yuziga tushar ekan.  Ramazon oyining boshqa fazilatlari ham ko‘p bo‘lib, ulardan yana biri ro‘za o‘z sohibini do‘zax o‘tidan asrashligidir. Inson ro‘za tutish bilan gunoh ishlardan o‘zini saqlashga harakat qiladi, shu jumladan ro‘za insondagi shahvoniy hirslarni bo‘g‘ib turadi. Ro‘za bizlarga bu dunyoda gunoh ishlardan saqlaguvchi bir qo‘rg‘on bo‘lsa, oxiratda do‘zaxdan to‘sib to‘sib turuvchi bir qo‘rg‘on kabidir. Shuning uchun Rasuli akram sallallohu alayhi va sallam ro‘za ibodatini do‘zaxdan asrovchi vosita dedilar.  

Ro‘za tutmoqlik faqat yeb ichish va shahvoniy hirsni jilovlash kabi moddiylikdan iborat narsalardan saqlanish emas. Balki, ro‘za farz qilinishining asosiy hikmati bandalarda taqvo hosil qilish, musulmonlarning ma’naviy-ruhiy dunyosini shakllantirish ekanligini Alloh taolo “Baqara” surasining 183-oyatida ma’lum qilgan. Insonning ruhiy va ma’naviy dunyosini shakllantirib, uning xulqini oliylarga ko‘taradigan ishlardan biri bema’ni so‘zlar, haqorat qilish, masxaralash, behuda gap sotish, g‘iybat, bo‘htonlardan o‘zini tiyishdir. Ro‘za tutgan kishi esa o‘zini mana shunday qabih ishlardan saqlash kerakligini Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam ta’kidlaganlar. Tilni bunday be’mani narsalardan saqlamaslik ro‘zaning asl mohiyatiga putur yetkazib, uni savobidan mahrum bo‘lishga olib keladi.  

Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam ushbu hadislarida ro‘za va uning fazilatlari, ro‘zadorning zimmasidagi burchlari va unga bo‘lgan hisobsiz ajr-savoblarni birma-bir bayon qildilar. Darhaqiqat, muborak Ramazon oyi kelishi bilan bandalarga mana shunday fazilatlar, ulkan savobu ajrlar yog‘iladi.

Ramazon oylarning sayyidi, xojasidir. Uning boshqa oylardan fazilatli jihatlari bor. Ular quyidagilar:

1) Ramazonda Qur’oni karim nozil bo‘ldi. 

U Ramazonda, xususan, Laylat ul-qadrda Lavh ul-mahfuzdan Bayt ul-izzatga bir daf’ada endirildi. Keyinchalik Qur’oni karim Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallamga 23 yil davomida bo‘lib-bo‘lib nozil etildi. Alloh taolo degan:

شهر رمضان الّذي أنزل فيه القرآن هدًى للنّاس وبيّناتٍ من الهدى والفرقان

“Ramazon oyi – odamlar uchun hidoyat (manbai) va to‘g‘ri yo‘l hamda ajrim etuvchi hujjatlardan iborat Qur’on nozil qilingan oydir”. (Baqara surasi, 185-oyat).

2) Ramazon oyining ro‘zasi Islomning beshta arkonlardan biridir. 

Imom Buxoriy va Imom Muslimlar Hazrati Ibn Umar raziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisi sharifda bunday deyiladi: “Islom beshta ustun tepasiga bino bo‘lgandir: Allohdan o‘zga iloh yo‘qligiga, Muhammad Allohning elchisi ekanligiga guvohlik berish; namozni barpo qilish; zakotni berish; Baytullohni tavof qilish; Ramazon ro‘zasini tutishdir”.

3) Ramazon oyida qilingan sadaqalar, xayr-ehsonlar boshqa oylardan ko‘ra afzaldir. 

Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam o‘zlari tabiatan saxiy edilar, Ramazon kirishi bilan esa saxovatlari, yaxshiliklari ommaviy, uzluksiz bo‘lib ketar edi. Ramazon oyida qilingan yaxshiliklar boshqa oylardagidan yetmish barobar ortiq bo‘lishi haqidagi hadisi sharif (Bayhaqiy rivoyatida) vorid bo‘lgan. Ibrohim Naxa’iydek tobi’in: “Ramazonda bir marta tasbih aytish boshqa oylarda ming marta aytishdan yaxshiroqdir”, degan ekanlar.

4) Ramazonda ming oydan yaxshiroq bo‘lgan bir kecha bor. 

U Laylat ul-qadr, ya’ni Qadr kechasidir. Mazkur kechaning ming oydan yaxshiroq ekanligini Alloh taoloning o‘zi ham, Rasululloh alayhissalom ham ta’kidlaganlar.

5) Ramazonda boshqa oylardan farqli o‘laroq kechalari namoz bilan qoim bo‘lish sunnat qilingan. 

Taroveh namozlari masjidlarda ommatan o‘qilishi, jamoat bo‘lib duo qilishlar fayzu futuhini hech narsa bilan o‘lchab bo‘lmaydi!

6) Ramazonning oxirgi o‘n kunligida masjidlarda e’tikof o‘tirishlar sunnati muakkadadir. 

Janobi Rasululloh sallallohu alayhi vasallam, ahli ayollari va as'hoblari bilan e’tikof o‘tirishni kanda qilmaganlar. Hatto ul zoti sharif umrlarining oxirgi yilida yigirma kun e’tikof o‘tirganlari naql qilingan. E’tikof esa ibodatlarga sho‘ng‘ish, Allohga astoydil bandalik qilish demakdir!

7) Ramazon Qur’on oyidir. 

Qur’oni karimni o‘qish va o‘rganish oyidir. Qur’on o‘qishni ko‘paytirish, Qur’on darslarini ziyoda qilish bu oyda mustahabdir. Zotan, Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam ham Jabroil alayhissalom bilan Qur’on darslarini Ramazoni sharifda hammaning ko‘z o‘ngida qilar, ko‘paytirar edilar. O‘tgan salafi solihiyn, ota-bobolarimiz hatto madrasa darslarini, o‘zlarining ilmiy ishlarini Ramazonda to‘xtatib, faqatgina Qur’oni karim bilan shug‘ullanganlari ma’lum.

8) Ramazonda boshqa oylarda bo‘lmaydigan iftorliklar bor. 

Bu xursandchilik, kattayu kichikning dili shod bo‘ladigan bir tadbirdir. “Kimki bir ro‘zadorni iftor qildirib, qornini to‘ydirsa, uning savobidan kamaytirilmasdan unga ham beriladi”, degan ma’nodagi hadisi sharif vorid bo‘lgan.

9) Ramazonda qilingan umra ibodati boshqa vaqtda qilinganidan savobi ortiqdir. 

Ramazonda qilingan umra farz haj amali bilan tengligi aytilgan hadis ham bor.

Safvatullo Qayumov,

“Hidoya” o‘rta maxsus islom

 bilim yurti o‘qituvchisi

Ramazon-2018
Boshqa maqolalar

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025   2749   9 min.
Samarqand shayxul islomi

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

  1. Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
  2. Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
  3. Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
  4. Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
  5. Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
  6. Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
  7. Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

 U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi.  Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z  davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin.  Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy  mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik  qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida  shunday yozadi: 258/872 sanada vafot  etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi.  Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda  uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir  bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.