Sayt test holatida ishlamoqda!
10 Iyun, 2025   |   14 Zulhijja, 1446

Toshkent shahri
Tong
03:05
Quyosh
04:50
Peshin
12:28
Asr
17:37
Shom
19:59
Xufton
21:36
Bismillah
10 Iyun, 2025, 14 Zulhijja, 1446

Abu Shakur as-Solimiy al-Keshiy – moturidiya ta’limotining buyuk namoyandasi

29.09.2018   7364   6 min.
Abu Shakur as-Solimiy al-Keshiy – moturidiya ta’limotining buyuk namoyandasi

Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallam hadisi shariflarida: “Alloh taolo bir kishiga yaxshilikni iroda qilsa, uni dinda faqih qilib qo‘yadi”[1] deb, aytadilar.

Binobarin, Alloh taolo Qur’oni karimda marhamat qiladi: “U O‘zi xohlagan kishilarga hikmat (payg‘ambarlik yoki Qur’on ilmi) beradi. Kimga (mazkur) hikmat berilgan bo‘lsa, demak, unga ko‘p yaxshilik berilibdi. Bundan faqat oqil kishilargina eslatma olurlar”[2].

Imom Abu Mansur al-Moturidiydan keyin moturidiya ta’limotini islom olamida keng tarqalishiga ulkan hissa qo‘shgan Movarounnahr diyoridan yetishib chiqqan ulamolardan biri keshlik Abu Shakur Muhammad ibn Abdulloh as-Said ibn Shuayb al-Keshiy al-Hanafiy as-Solimiy al-Makshifiydir.

Abu Shakur Solimiyning hayoti, tug‘ilgan sanasi, ustoz va shogirdlari hamda “at-Tamhid fi bayon at-tavhid” asari haqida biografik manbalarda ma’lumotlar kam uchraydi. Jumladan, “Kashf az-zunun” kitobi muallifi Hoji Xalifa Abu Shakur as-Solimiyning mazkur asari bor, deyish bilan kifoyalangan. Allomaga al-Keshiy nisbasi tug‘ilib o‘sgan joyi qadimgi Kesh (O‘zbekiston Respublikasi Qashqadaryo viloyatining Kitob va Shahrisabz tumanlari) shahri bilan bog‘liq bo‘lib, ba’zi arab tilidagi manbalarda “al-Kashshiy” yoki “al-Kassiy” deb ham kelgan. “Al-Hanafiy” nisbasi esa, hanafiy mazhabi e’tiqodida bo‘lgani tufayli berilgan.

Ushbu mavzuda ilmiy izlanishlar olib borgan turk tadqiqotchisi Umar Turkmenning aytishicha, alloma qabilasiga ko‘ra “as-Solimiy” nisbasini olgan. Shuningdek, Abu Mansur al-Moturidiy “Imomul-hudo (to‘g‘ri yo‘l rahnomasi)” unvoniga sazovor bo‘lgani kabi Abu Shakur as-Solimiy “al-Muhtadiy (to‘g‘ri yo‘lda yuruvchi)” nomi bilan tanilgan.

Abu Shakur as-Solimiy Movarounnahrning qadimiy Kesh vohasida V/XI asrning birinchi yarmida tug‘ilgan. Alloma o‘zining “at-Tamhid fi bayon at-tavhid” asarida hijriy 470 yillarda  Shayxul-islom, al-Imom, az-Zohid, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn Hamza al-Xatib as-Samarqandiydan ko‘pgina kitoblarni tahsil olgani va uning huzurida faqihlik darajasiga yetganini zikr qilingan. Bu esa allomaning tavalludi V/XI asrning birinchi yarmida bo‘lganini va Samarqand shahrida ta’lim olganini ko‘rsatadi.

Abu Shakur as-Solimiyning asosiy ustozi Shayx al-islom, al-Imom, az-Zohid, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn Hamza al-Xatib as-Samarqandiy o‘sha davrning Samarqanddagi yetuk ulamolaridan biri bo‘lgan. Najmiddin Umar an-Nasafiyning zikr qilishicha, o‘sha paytda uning hovlisi  talabalar uchun madrasa vazifasini o‘tagan. Talabalar u yerda qiroat va hadis kabi fanlardan ta’lim olishgan.

Abu Bakr Muhammad as-Samarqandiy ham o‘z navbatida hanafiy ulamolarning peshvosi ash-Shayx, al-Imom, Ruknul-aimma, Shamsul-aimma, Abu Muhammad ibn Abdulaziz ibn Ahmad ibn Nasr ibn Solih al-Halvoniy al-Buxoriyning (vaf. 448/1056 y.) shogirdi bo‘lgan.

Abu Shakur as-Solimiy “at-Tamhid” asarida kalom ilmiga oid muhim masalalarni bayon qilgan hamda aqliy va naqliy dalillar asosida bahs yuritgan. Ushbu kitob o‘sha vaqtda va keyingi asrlarda ahli sunna val-jamoa aqoidini bayon qiluvchi muhim manbalardan biri bo‘lib kelgan.

“At-Tamhid” asarining qo‘lyozma va toshbosma nusxalari bizgacha yetib kelgan. O‘zFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik qo‘lyozmalar instituti fondida ham “at-Tamhid” kitobining 2638, 8736, 4604, 8160  raqamli qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. O‘zRFA Hamid Sulaymonov nomidagi fondda “at-Tamhid” asarining 2418-raqam ostida qo‘lyozma nusxasi saqlanadi, lekin unda asarning faqat I bobiga tegishli avvalgi to‘rtta fasl mavjud, xolos.

Yevropa sharqshunoslaridan K.Brokkelman bergan ma’lumotga ko‘ra, “at-Tamhid” asarining qo‘lyozma nusxalari Turkiyaning “Ashir” kutubxonasida I. 524/5, 1222-raqamlari, “Selim Og‘a” kutubxonasida 587-raqamli, “Shehid” kutubxonasida 1153-raqamli va “Sulaymoniya” kutubxonasida mazkur asarning turli xattotlar tomonidan ko‘chirilgan uchta qo‘lyozma nusxalari 524, 525 va 2167 raqamlar ostida saqlanmoqda.

O‘zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida esa “at-Tamhid” asarining 27-Ye, 105-Ye, 140-Ye, 313-Ye, 560-Ye raqamlari ostida saqlanuvchi beshta toshbosma nusxalari mavjud. Bularning barchasi 1326/1908-yilda Qozi Mullo Muhammad Iso Xoja Musaviy Rizoviy tomonidan tahrir qilinib, Mulla Avliyo tomonidan Samarqand shahridagi “Demurf” bosmaxonasida nashr ettirilgan. Bundan tashqari, O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik qo‘lyozmalar instituti fondida 14315 raqam ostida saqlanayotgan  bitta toshbosma nusxasi 1309/1891-92-yilda Dehli shahrida “Foruqiy” bosmaxonasida chop etilgan.

Bir qancha zamonaviy tadqiqotchi olimlar “at-Tamhid” asarining moturidiya ta’limotida tutgan o‘rni haqida o‘z fikrlarini bildirishgan. Jumladan, Yevropa sharqshunoslaridan Klaude Jillod bunday yozadi:

“Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, Movarounnahrda V/XI asrning ikkinchi yarmiga qadar kalom ilmiga oid mukammal asarlar mavjud emas edi. Aynan shu davrga kelib, Abu Shakur as-Solimiy (hij. V asrning 2-yarmida yashagan) kalom ilmiga bag‘ishlangan mukammal asari “at-Tamhid fi bayon at-tavhid”ni yozdi. Bu kitob moturidiya ta’limotini yanada rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi”.

Bundan tashqari, sharqshunos olim A.Muminov Abu Shakur as-Solimiyning yashagan davrini V/XI-asrning ikinchi yarmiga to‘g‘ri kelganini aytadi. Shu bilan birga “at-Tamhid” asari o‘sha davrda asosan o‘quv qo‘llanma sifatida istifoda etilganini ta’kidlab, o‘zining doktorlik dissertatsiyasida Abu Shakur as-Solimiy va uning “at-Tamhid” asari to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib o‘tadi. 

Abu Shakur as-Solimiyning “at-Tamhid fi bayonit-tavhid” asarini ikkita toshbosma va yettita qo‘lyozmalari asosida arabcha matni va o‘zbek tilida tarjimasi nashr etildi.

Abu Shakur as-Solimiyning “at-Tamhid” asari qo‘lyozma va toshbosma nusxalari islom olamining turli hududlarida, xususan, hanafiy mazhabi yoyilgan mintaqalarda keng tarqalishi uning moturidiy ta’limoti e’tiqodini bayon etishda  naqadar ahamiyatli ekanidan xabar beradi. Bu esa o‘z navbatida Abu Shakur as-Solimiy moturidiya ta’limoti rivojida juda katta hissa qo‘shganiga dalolat qiladi.

Kalomshunoslik sho‘basi rahbari

A.Muhiddinov

 

[1] Muttafaqul alayh ya’ni, Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari.

[2] Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. Tarjima va tafsir muallifi Shayx Abdulaziz Mansur. –T.: TIU, 2004. Baqara surasi, 269-oyat. –B. 45.

Maqolalar
Boshqa maqolalar

Nima uchun “arafot” deb nomlangan?

04.06.2025   4870   4 min.
Nima uchun “arafot” deb nomlangan?

Arafot so‘zi lug‘atda – bilish, tanish ma’nolarini bildiradi.

Makka shahridan 20 km, Minodan 10 km, Muzdalifadan esa 6 km, Namira masjididan 1,5 km uzoqlikda joylashgan. Uzunligi 11-12 km va kengligi 6,5 km bo‘lgan vodiy. U qattiq katta toshlardan iborat. Janubiy tomonda 168 ta zinasi mavjud.

Ma’lumotlarga ko‘ra, Odam Ato bilan Havvo onamiz jannatdan chiqarib yuborilganlaridan keyin bir-birlari bilan shu yerda uchrashganlar, deyiladi.

Boshqa bir rivoyatda Jabroil alayhissalom Ibrohim alayhissalomga ushbu makonda haj amallarini o‘rgatib: “Arofta?” (“O‘rgandingizmi?”) deganlarida, Ibrohim alayhissalom: “Ha”, deganlar. Shundan keyin Arafot deb nomlanib qolgan.

Arofat tepaligida bir baland joy borki, u yerni “jabalul rohma”, ya’ni “rahmat tog‘i” deyiladi. Arafa kuni hojilarga yog‘iladigan behisob rahmat va barakalar sababli “rahmat tog‘i” deb nomlanadi. Ushbu tog‘ Ilol, Nobit hamda Quriyn deb ham ataladi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan 93 kun oldin, hijratning 10 yili Madinadan hajga kelib, arafa kuni shu tepalikka chiqqanlar va oq tuyalarini cho‘ktirib, uning ustida turib “Vidolashuv va’z”ini aytganlar. Bu joy uzoqdan ko‘rinib turishligi uchun ustun shaklida ko‘tarilib, oqqa bo‘yab qo‘yilgan.

Arafotda hajning asosiy arkoni ado etiladi. Arafa kuni bomdod namozi o‘qilgandan so‘ng Minodan Arafotga qarab yo‘lga tushiladi. Zilhijja oyining 9-kuni, ya’ni arafa kuni hojilar shu tepalikka chiqib, to quyosh botgunga qadar ibodat bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Arafotda ma’lum muddat turmagan kishining haji haj hisoblanmaydi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Haj Arafotdir”, deganlar (Imom Termiziy va Nasoiy rivoyati).

Arafotga chiqishdan oldin g‘usl qilib olinsa yaxshi bo‘ladi.

Arafotga chiqishda va u yerda turganda doim takbir, tahlil, hamd va talbiya (“labbayka”) aytiladi. Arafotda duolar ijobat bo‘ladi. Shuning uchun hojilar ko‘proq duoda, zikrda, tilovatda, iltijoda, chin dildan tazarruda bo‘lishga intilishlari lozim.

Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Duolarning yaxshisi – Arafot kungi duodir”, deganlar (Imom Termiziy rivoyati).

Arafotda quyidagi oyat nozil bo‘lgan: “Bugun Men sizlar uchun diningizni komil qildim, Men sizlarga ne’matimni to‘kis qilib berdim va sizlar uchun Islomni din qilib tanladim” (Moida surasi, 3-oyat).

Arafotda va Rahmat tog‘ida quyidagi duolarni o‘qish tavsiya etiladi:

“Subhanallohi va bihamdihi. Subhanallohil ’aziym”.

Laa ilaha illa anta. Subhanaka inni kuntu minaz-zolimiyn.

Laa havla va laa quvvata illa billahil ’aliyil ’aziym”.

Robbana atina fid-dunya hasanatan va fil axiroti hasanatan va qina ’azaban-nar.

Allohumma aslih li diniyallaziy huva ’ismati amri va aslih li dunyayallati fiha ma’ashiy va aslih liy axirotiyallati fiha ma’adiy, vaj’alil hayata ziyadatalli min kulli xoyrin, vaja’lil mavta rohatalli min kulli sharrin.

A’uzu billahi min jahdil balai va darkish-shaqoi va su’il qazoi va shatamatil a’dai.

Arafotda peshin va asr namozlari bir azon va ikki iqomat bilan qo‘shib qasr qilib o‘qiladi. Hajning amiri xutba o‘qiydi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Arafa kuni, Alloh bandalarni do‘zaxdan ko‘p ozod qilganchalik boshqa biror kun yo‘q!” (Imom Muslim rivoyati).

Boshqa hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bunday deganlar: “Alloh huzurida Arafot kunidan yaxshiroq kun yo‘q. Alloh taolo dunyo osmoniga (farishtalarga maqtanib) yer ahli bilan faxrlanib aytadi: “Mening chang bosgan bandalarimga qarang! Mening rahmatimdan umidvor bo‘lib,  barcha joylardan keldilar. Vaholanki, ular mening azobimni ko‘rmaganlar. Alloh taolo biror kunda  Arafa kunidek bandani do‘zaxdan ozod qiladigan kun yo‘q, deydi”.

Alloh taolo hajingizni mabrur, sa’yingizni mashkur va gunohingizni mag‘fur qilsin!

Davron NURMUHAMMAD