Sayt test holatida ishlamoqda!
10 Iyul, 2025   |   15 Muharram, 1447

Toshkent shahri
Tong
03:17
Quyosh
04:59
Peshin
12:33
Asr
17:41
Shom
20:02
Xufton
21:36
Bismillah
10 Iyul, 2025, 15 Muharram, 1447

Abu Shakur as-Solimiy al-Keshiy – moturidiya ta’limotining buyuk namoyandasi

29.09.2018   8169   6 min.
Abu Shakur as-Solimiy al-Keshiy – moturidiya ta’limotining buyuk namoyandasi

Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallam hadisi shariflarida: “Alloh taolo bir kishiga yaxshilikni iroda qilsa, uni dinda faqih qilib qo‘yadi”[1] deb, aytadilar.

Binobarin, Alloh taolo Qur’oni karimda marhamat qiladi: “U O‘zi xohlagan kishilarga hikmat (payg‘ambarlik yoki Qur’on ilmi) beradi. Kimga (mazkur) hikmat berilgan bo‘lsa, demak, unga ko‘p yaxshilik berilibdi. Bundan faqat oqil kishilargina eslatma olurlar”[2].

Imom Abu Mansur al-Moturidiydan keyin moturidiya ta’limotini islom olamida keng tarqalishiga ulkan hissa qo‘shgan Movarounnahr diyoridan yetishib chiqqan ulamolardan biri keshlik Abu Shakur Muhammad ibn Abdulloh as-Said ibn Shuayb al-Keshiy al-Hanafiy as-Solimiy al-Makshifiydir.

Abu Shakur Solimiyning hayoti, tug‘ilgan sanasi, ustoz va shogirdlari hamda “at-Tamhid fi bayon at-tavhid” asari haqida biografik manbalarda ma’lumotlar kam uchraydi. Jumladan, “Kashf az-zunun” kitobi muallifi Hoji Xalifa Abu Shakur as-Solimiyning mazkur asari bor, deyish bilan kifoyalangan. Allomaga al-Keshiy nisbasi tug‘ilib o‘sgan joyi qadimgi Kesh (O‘zbekiston Respublikasi Qashqadaryo viloyatining Kitob va Shahrisabz tumanlari) shahri bilan bog‘liq bo‘lib, ba’zi arab tilidagi manbalarda “al-Kashshiy” yoki “al-Kassiy” deb ham kelgan. “Al-Hanafiy” nisbasi esa, hanafiy mazhabi e’tiqodida bo‘lgani tufayli berilgan.

Ushbu mavzuda ilmiy izlanishlar olib borgan turk tadqiqotchisi Umar Turkmenning aytishicha, alloma qabilasiga ko‘ra “as-Solimiy” nisbasini olgan. Shuningdek, Abu Mansur al-Moturidiy “Imomul-hudo (to‘g‘ri yo‘l rahnomasi)” unvoniga sazovor bo‘lgani kabi Abu Shakur as-Solimiy “al-Muhtadiy (to‘g‘ri yo‘lda yuruvchi)” nomi bilan tanilgan.

Abu Shakur as-Solimiy Movarounnahrning qadimiy Kesh vohasida V/XI asrning birinchi yarmida tug‘ilgan. Alloma o‘zining “at-Tamhid fi bayon at-tavhid” asarida hijriy 470 yillarda  Shayxul-islom, al-Imom, az-Zohid, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn Hamza al-Xatib as-Samarqandiydan ko‘pgina kitoblarni tahsil olgani va uning huzurida faqihlik darajasiga yetganini zikr qilingan. Bu esa allomaning tavalludi V/XI asrning birinchi yarmida bo‘lganini va Samarqand shahrida ta’lim olganini ko‘rsatadi.

Abu Shakur as-Solimiyning asosiy ustozi Shayx al-islom, al-Imom, az-Zohid, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn Hamza al-Xatib as-Samarqandiy o‘sha davrning Samarqanddagi yetuk ulamolaridan biri bo‘lgan. Najmiddin Umar an-Nasafiyning zikr qilishicha, o‘sha paytda uning hovlisi  talabalar uchun madrasa vazifasini o‘tagan. Talabalar u yerda qiroat va hadis kabi fanlardan ta’lim olishgan.

Abu Bakr Muhammad as-Samarqandiy ham o‘z navbatida hanafiy ulamolarning peshvosi ash-Shayx, al-Imom, Ruknul-aimma, Shamsul-aimma, Abu Muhammad ibn Abdulaziz ibn Ahmad ibn Nasr ibn Solih al-Halvoniy al-Buxoriyning (vaf. 448/1056 y.) shogirdi bo‘lgan.

Abu Shakur as-Solimiy “at-Tamhid” asarida kalom ilmiga oid muhim masalalarni bayon qilgan hamda aqliy va naqliy dalillar asosida bahs yuritgan. Ushbu kitob o‘sha vaqtda va keyingi asrlarda ahli sunna val-jamoa aqoidini bayon qiluvchi muhim manbalardan biri bo‘lib kelgan.

“At-Tamhid” asarining qo‘lyozma va toshbosma nusxalari bizgacha yetib kelgan. O‘zFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik qo‘lyozmalar instituti fondida ham “at-Tamhid” kitobining 2638, 8736, 4604, 8160  raqamli qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. O‘zRFA Hamid Sulaymonov nomidagi fondda “at-Tamhid” asarining 2418-raqam ostida qo‘lyozma nusxasi saqlanadi, lekin unda asarning faqat I bobiga tegishli avvalgi to‘rtta fasl mavjud, xolos.

Yevropa sharqshunoslaridan K.Brokkelman bergan ma’lumotga ko‘ra, “at-Tamhid” asarining qo‘lyozma nusxalari Turkiyaning “Ashir” kutubxonasida I. 524/5, 1222-raqamlari, “Selim Og‘a” kutubxonasida 587-raqamli, “Shehid” kutubxonasida 1153-raqamli va “Sulaymoniya” kutubxonasida mazkur asarning turli xattotlar tomonidan ko‘chirilgan uchta qo‘lyozma nusxalari 524, 525 va 2167 raqamlar ostida saqlanmoqda.

O‘zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida esa “at-Tamhid” asarining 27-Ye, 105-Ye, 140-Ye, 313-Ye, 560-Ye raqamlari ostida saqlanuvchi beshta toshbosma nusxalari mavjud. Bularning barchasi 1326/1908-yilda Qozi Mullo Muhammad Iso Xoja Musaviy Rizoviy tomonidan tahrir qilinib, Mulla Avliyo tomonidan Samarqand shahridagi “Demurf” bosmaxonasida nashr ettirilgan. Bundan tashqari, O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik qo‘lyozmalar instituti fondida 14315 raqam ostida saqlanayotgan  bitta toshbosma nusxasi 1309/1891-92-yilda Dehli shahrida “Foruqiy” bosmaxonasida chop etilgan.

Bir qancha zamonaviy tadqiqotchi olimlar “at-Tamhid” asarining moturidiya ta’limotida tutgan o‘rni haqida o‘z fikrlarini bildirishgan. Jumladan, Yevropa sharqshunoslaridan Klaude Jillod bunday yozadi:

“Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, Movarounnahrda V/XI asrning ikkinchi yarmiga qadar kalom ilmiga oid mukammal asarlar mavjud emas edi. Aynan shu davrga kelib, Abu Shakur as-Solimiy (hij. V asrning 2-yarmida yashagan) kalom ilmiga bag‘ishlangan mukammal asari “at-Tamhid fi bayon at-tavhid”ni yozdi. Bu kitob moturidiya ta’limotini yanada rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi”.

Bundan tashqari, sharqshunos olim A.Muminov Abu Shakur as-Solimiyning yashagan davrini V/XI-asrning ikinchi yarmiga to‘g‘ri kelganini aytadi. Shu bilan birga “at-Tamhid” asari o‘sha davrda asosan o‘quv qo‘llanma sifatida istifoda etilganini ta’kidlab, o‘zining doktorlik dissertatsiyasida Abu Shakur as-Solimiy va uning “at-Tamhid” asari to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib o‘tadi. 

Abu Shakur as-Solimiyning “at-Tamhid fi bayonit-tavhid” asarini ikkita toshbosma va yettita qo‘lyozmalari asosida arabcha matni va o‘zbek tilida tarjimasi nashr etildi.

Abu Shakur as-Solimiyning “at-Tamhid” asari qo‘lyozma va toshbosma nusxalari islom olamining turli hududlarida, xususan, hanafiy mazhabi yoyilgan mintaqalarda keng tarqalishi uning moturidiy ta’limoti e’tiqodini bayon etishda  naqadar ahamiyatli ekanidan xabar beradi. Bu esa o‘z navbatida Abu Shakur as-Solimiy moturidiya ta’limoti rivojida juda katta hissa qo‘shganiga dalolat qiladi.

Kalomshunoslik sho‘basi rahbari

A.Muhiddinov

 

[1] Muttafaqul alayh ya’ni, Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari.

[2] Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. Tarjima va tafsir muallifi Shayx Abdulaziz Mansur. –T.: TIU, 2004. Baqara surasi, 269-oyat. –B. 45.

Maqolalar
Boshqa maqolalar
Maqolalar

Feyk xabar tarqatish yolg‘onga sheriklikdir

25.06.2025   9556   2 min.
Feyk xabar tarqatish yolg‘onga sheriklikdir

Bugungi kunda axborot tarqatish imkoniyati har bir insonda mavjud. Birgina so‘z, aloqa qurilmalaridagi birgina harakat butun jamiyatda shov-shuv, vahima keltirib chiqarishi mumkin. Anglamay yoki o‘yinqaroqlik bilan yoki maqsadli yolg‘on axborot tarqatish hollari ko‘p kuzatilmoqda. Xususan, din va e’tiqod kabi nozik masalalarda tarqatilayotgan feyk xabarlar nafaqat shaxsiy xatolik, balki jamiyatga salbiy ta’sir o‘tkazuvchi umumiy mas’uliyat hamdir.

Yolg‘on gapirish og‘ir gunohlardan sanaladi. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Rostgo‘ylikni mahkam tutinglar. Zero, rostgo‘ylik ezgulikka yo‘llaydi, ezgulik esa jannatga boshlaydi. Kishi rost gapirish va rostgo‘ylikka intilishda davom etaveradi, natijada Alloh huzurida rostgo‘y deb yoziladi. Yolg‘onchilikdan saqlaninglar. Zero, yolg‘onchilik gunohkorlikka, fojirlik esa do‘zaxga boshlaydi. Banda yolg‘on gapirish va yolg‘onchilikka intilishda davom etaveradi, nihoyat Alloh huzurida yolg‘onchi deb yozilad”, dedilar. (Imom Buxoriy, Muslim, Termiziy rivoyati).

Shunday ekan, haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan axborotni tarqatish qat’iy man qilingan.

Feyk xabar tarqatishning ko‘plab salbiy oqibatlari bor:

  1. Jamiyatda fitna keltirib chiqaradi – noto‘g‘ri ma’lumot odamlar o‘rtasida ishonchsizlik, gumon va bo‘linishlarga sabab bo‘ladi;
  2. Dinning mavqeyini tushiradi – to‘g‘ri tushunchalarni buzib ko‘rsatadi, e’tiqod qiluvchilarni adashtiradi;
  3. Rasmiy diniy muassasalarga nisbatan ig‘vo va ishonchsizlikni keltirib chiqaradi – feyk xabarlar ba’zan taniqli rasmiy diniy mas’ullar nomidan soxta fatvo va bayonotlar sifatida tarqatiladi;
  4. Jinoyatga olib boradi – ba’zi hollarda feyk xabarlar odamlarni tajovuzkor harakatlarga undaydi.

Qur’oni karimning Hujurot surasi 6-oyatda shunday marhamat qilinadi:

“Ey iymon keltirganlar! Agar fosiq xabar keltirsa, aniqlab ko‘ringlar, bilmay bir qavmga musibat yetkazib qo‘yib, qilganingizga nadomat chekuvchi bo‘lmanglar”.

Feyk, yolg‘on xabarlardan ehtiyot bo‘lish kerakligini Qur’oni karim ta’kidlamoqda. Demak, har qanday xabarni tekshirish va ehtiyot bilan yondoshish kerak.

Rost xabarni qanday ajratish mumkin:

  • Rasmiy axborot manbalariga tayanish;
  • Sarlavhasi emas, mazmuniga e’tibor berish;
  • Tarqatayotgan shaxs yoki sahtfalarni tekshirib ko‘rish;
  • Mutaxassislarga murojaat qilish.

Har bir xabar – tarqatuvchi uchun ham, undan foydalanuvchi uchun ham mas’uliyat. Aloqa vositalari va ijtimoy tarmoqlarga joylayotgan post bilan yo to‘g‘rilikni targ‘ib qilish, yoki odamlarni chalg‘itish mumkin.

Shunday ekan, feyk axborot tarqatish og‘ir ma’naviy jinoyatdir. Har bir musulmon bunday xatarli holatdan o‘zini va boshqalarni saqlashi lozim.

Xorazm viloyati Shayx Qosim bobo

jome masjidi imom-xatibi Shermuhammad Boltayev

MAQOLA