Qur’oni karim tilovati haqlaridan biri sajda oyatlarini o‘qiganda sajda qilishlik. Bu alohida ibodat hisoblanadi.
عن ابي هريرة رضي الله عنه قال قال رسول الله صلي الله عليه وسلم:إذَا قَرَأَ ابْنُ آدَمَ السَّجْدَةَ وَسَجَدَ اعْتَزَلَ الشَّيْطَانُ يَبْكِي ، فَيَقُولُ : يَا وَيْلَهُ أُمِرَ ابْنُ آدَمَ بِالسُّجُودِ فَسَجَدَ فَلَهُ الْجَنَّةُ ، وَأُمِرْت بِالسُّجُودِ فَأَبَيْت فَلِيَ النَّارُ. رواه مسلم
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Agar Odam farzandi sajda oyatini o‘qib sajda qilsa, Shayton yig‘lab shunday deydi: “Azob bo‘lsin! Odam farzandi sajdaga buyurilgandi, sajda qildi, unga jannat bo‘ladi. Men sajdaga buyurilgandim, bosh torttim, menga do‘zax bo‘ladi”. (Imom Muslim rivoyati.)
Ulamolar tilovat sajdasiga amr qilinganligiga ijmo’ qilganlar. Bizning hanafiy mazhabimizda ushbu amr vujub uchundir. Ya’ni tilovat sajdasini qilish vojibdir. Bunga hanafiy ulamolar o‘z kitoblarida yetarlicha dalillar keltirganlar.
Lekin Ahmad, Molik, Avzo’iy, Lays va Shofe’iy rohimahullohlar uni mustahab deb aytadilar. Ular Umar ibn Xattob roziyallohu anhuni juma kuni minbarda Nahl surasini qiroat qilib, sajda oyatiga kelganlarida minbardan tushib insonlar bilan sajda qilganliklarini, kelasi juma esa o‘sha surani qiroat qilib, sajda oyatiga kelganlarida: “Ey insonlar! Sajdalardan o‘tamiz. Kim sajda qilsa to‘g‘ri topibdi. Kim sajda qilmasa unga gunoh yo‘qdir”, deb, sajda qilmaganliklarini dalil qiladilar. (Buxoriy rivoyati.)
Umar roziyallohu anhuning “Kim sajda qilsa” degan so‘zlarining ma’nosi “tilovatni eshitgandan keyinoq tezda sajda qilsa” degan ma’noda. Chunki bir rivoyatda: “Alloh taolo bizga sajda qilishni faqatgina o‘zimiz xohlagan vaqtda qilishimizni farz qildi” deb kelgan. Demak ushbu hadis hanafiylarning foydasiga dalil bo‘ladi.
Tilovat sajdalarining adadi va ularning o‘rinlari
Uning adadi jumhur ixtiyor etgan so‘zga ko‘ra o‘n to‘rtadir. Ular quyidagilar:
Shofe’iy mazhabida esa Sod surasining sajdasi mustahab, ta’kidlangan sajdalardan hisoblanmaydi. Haj surasining 77-oyatida esa sajda oyati deydilar.
ثبت في صحيح البخاري عن ابن عباس رضي الله عنهما قال صلَيست مِنْ عَزَائِمِ السُّجُودِ ، وَقَدْ رَأَيْتُ النَّبِي صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم َ سَجَدَ فِيهَا
Sahihul Buxoriyda Ibn Abbos roziyallohu anhudan qilingan quyidagi rivoyatni dalil qiladilar. U kishi shunday dedilar: “Sod (ning sajdasi) ta’kidlangan sajdalardan emas. Lekin Nabiy sollallohu alayhi vasallamni unda sajda qilganlarini ko‘rdim”.
Ahmad rohimahullohdan ikki rivoyat bor: birinchisi, Shofe’iy rohimahulloh aytganlaridek, ikkinchisi esa ularni o‘n beshta deydilar va Sod surasini sajdasini unga qo‘shadilar. Bu shofe’iylardan Abul Abbos ibn Surayj[1] va Abu Is'hoq Marvaziylarning[2] so‘zidir. Imom Molikdan ham ikki rivoyat mavjud: birinchisi, Imom Shofe’iy aytganlaridek. Ikki rivoyatning mashhurrog‘i o‘n bittadir. Najm, Inshiqoq va Alaq suralari sajdalarini chiqarib yuboradilar.
Hanafiy mazhabimizga ko‘ra, Sod surasining 24-oyati ta’kidlangan sajda oyati hisoblanadi. Haj surasining 77-oyati esa sajda oyati hisoblanmaydi, balki undan namozdagi sajda iroda qilingan. Buyuk alloma bobokalonimiz Abul Barakot Nasafiy ushbu oyat tafsirida bu sajda oyatini namozdagi sajda deb aytganlar.
Ushbu oyatlar sajdalarining o‘rni borasida Fussilat surasidagi sajda oyatining o‘rnidan boshqa aytarli ixtilof mavjud emas. Chunki ulamolar ushbu sajda borasida ixtilof qilganlar. Bir qancha ulamolar sajdani وَهُمْ لَا يَسْأَمُونَoyatio‘qilgandan keyin qiladi deydilar. Bu Abu Hanifa, Shofe’iy, Sa’id ibn Musayyab[3], Muhammad ibn Sirin, Abu Voil, Sufyoni Savriy, Ahmad va Is'hoq ibn Rohavayhlarning[4] tutgan yo‘llari. Boshqalar esa ushbu sajda إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَoyatidan keyin deganlar. Buni Ibn Munzir Umar ibn Xattob roziyallohu anhu, Hasani Basriy, Abdulloh ibn Mas’udning as'hoblari, Ibrohim Naxa’iy, Abu Solih, Talha ibn Musarrif, Zubayd ibn Horis[5], Molik ibn Anas va Lays ibn Sa’dlardan[6] rivoyat qilgan. Bag‘aviy buni “Tahzib”da zikr qilgan.
Naml surasining sajdasi رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِdan keyin qilinadi.
Tilovat sajdasini tahoratli holda va najosatdan pok bo‘lib, qiblaga yuzlanib, avratni to‘sib ado qilinadi. Badanida yoki kiyimida afv miqdoridan ko‘proq najosat bo‘lgan va tahoratsiz bo‘lgan insonga sajda qilish joiz emas.
Jaloliddin Hamroqulov
"Novza" jome’ masjidi imom-xatibi
[1] Ahmad ibn Amr ibn Surayj Abul Abbos Bog‘dodiy. She’rozda qozilik vazifasini bajargan. Va ko‘p asarlar yozgan. Ulardan: “Al-aqsom fi furu’il fiqhish-Shofe’iy”, “Al-vadoe’ linususish sharoe’”, Hijriy 306-yilda ellik yetti yilda vafot etgan.
[2]Ibrohim ibn Ahmad. Abu Zayd Marvaziyning ustozi. Muxtasarul Muzaniyni sharh qilgan. Usul qoidalari va kitoblar ta’lif qilgan. Misrga ko‘chib borib u yerda vafot etgan. 340 h. yil 9-rajabda vafot etganlar va Imom Shofe’iy maqbaralari oldiga dafn qilingan.
[3]Imom Said ibn Musayyab ibn Hazn ibn Abu Vahb Qurashiy Maxzumiy Madaniy, kunyasi Abu Muhammad. Shubhasiz Madina ahlini olimi edi. Hazrati Umar xalifalik davrida tavallud topgan. Ibn Madiniy bu kishi haqida shunday deydilar: “Men tobe’inlar orasida bu kishidan olimroq insonni ko‘rmadim. U kishi meni nazdimda tobe’inlarning eng ulug‘ kishisi”. Hijriy 94-yilda 80 yoshida vafot etgan.
[4]Is'hoq ibn Ibrohim ibn Muxallad Marvaziy. Hijriy 161-yilda tug‘ilgan. Ahmad ibn Hanbalning yaqini, mujtahid, siqa(ishonchli) hofizlardan. Nishopurda yashab, u yerda hijriy 238-yilda vafot etgan.
[5]Abu Abdurahmon Zubayd ibn Horis ibn Amr ibn Ka’b Yomiy Ko‘fiy. Ibodatgo‘y, siqa(ishonchli) sobit insonlardan. Hijriy 122-yilda vafot etgan.
[6]Abul Horis Lays ibn Sa’d ibn Abdurrahmon Misriy. Hijriy 94-yilda tug‘ilgan. Misr diyorining ulug‘ olimi, siqa(ishonchli) muhaddis va mashhur faqihlardan. Amir noibi va qozilar ubilan mashvarat qilardi. Hijriy 175-yilda vafot etgan.
Bismillahir Rohmanir Rohiym
ismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Qavming yangi musulmon bo‘lmaganida...
Oisha onamiz roziyallohu anho Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan Hijri Ismoil haqida so‘radilar:
- Ey Allohning Rasuli! U ham Ka’badanmi?
- Ha, u ham Ka’badan!
- Nima uchun uni Ka’baning ichiga kiritishmagan?
- Chunki o‘shanda qavmingning nafaqasi yetmay qolgan!
- Nega Ka’baning eshigi baland qurilgan?
- Qavming o‘zi istaganiga Ka’baga kirishga ruxsat berib, istamaganiga ruxsat bermaslik uchun! So‘ngra Nabiy sollallohu alayhi vasallam yana dedilar:
Agar qavming yangi musulmon bo‘lmaganida va ularning qalbi inkor qilishidan qo‘rqmaganimda, Ka’bani buzishga amr qilar va undan chiqarilgan narsalarni yana uning ichiga kiritib, boshqatdan qurar edim. Uni yerga barobar etib, ikki eshik qilardim. Biri sharqiy tomonida, ikkinchisi g‘arbiy tomonida. Uni Ibrohim alayhissalomning poydevoriga yetkazardim!
Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhumo Hijozda hukmronlikni qo‘lga kiritgach, xolasi Oisha onamiz unga yuqoridagi hadisni aytib berdilar. U Ka’bani buzib Ibrohim alayhissalomning davridagidek qilib qurdi. So‘ngra Hajjoj Abdulloh ibn Zubayrni qatl etgach, Ka’bani buzib, yana Quraysh mushriklari davridagidek qilib qurdi.
Abbosiylardan Abu Ja’far Mansur xalifa bo‘lgach, Ka’bani buzib, yana Ibrohim alayhissalom davridagidek qilib qurmoqchi bo‘ldi. Bu to‘g‘risida imom Molik rohimahulloh bilan maslahat qildi. Imom Molik rohimahulloh unga dedilar:
- Menimcha, uni hozirgi holida qoldirganing yaxshi. Yo‘qsa, Ka’ba podshohlar o‘rtasida o‘yinga aylanadi!
Bizga kerakli nuqta Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Qavming yangi musulmon bo‘lmaganida edi...» degan gaplaridir!
Nabiy sollallohu alayhi vasallam Oisha onamizga bugungi Ka’bani Ibrohim alayhissalom davridagi Ka’ba emasligini, uni buzishni, Ibrohim alayhissalom qanday qurgan bo‘lsalar, shunday qilib qayta qurishni istayotganlarini aytyaptilar. Ammo Fathdan so‘ng islomga yangi kirgan qurayshliklarning iymonidan xavfsirayaptilar. Bu u zotning chiroyli siyosatlarini, foyda bilan zararning rioyasini qilganlarini anglatadi!
Islomda zararni daf qilish foyda keltirishdan oldinda turadi. Masalan, bir to‘g‘ri ish bor. Ammo uni qilsangiz, ortidan zarar keladi. Yaxshisi, uni qilmasligingiz kerak. Ana shu narsa muhim bir hayot darsidir!
Gohida bir qizni boshqa bir munosib bo‘lmagan kishiga turmushga berib zulm qilib qo‘yamiz. U qizimiz turmush o‘rtog‘i bilan yashay olmaydi. Undan ajralishga harakat qiladi. Bu unga foydali bo‘lib ko‘rinadi. Ammo bu ajralishdan o‘rtadagi farzandlar uvol bo‘lishi mumkin. Ona farzandlarini o‘zi bilan olib keta olmaydi yoki ularni tashlab ham keta olmaydi. Ana shunaqa paytda savob umidida uni sabrga chaqiriladi, ajralishga undalmaydi. Chunki ajralishda bir kishiga manfaat, ammo bir necha kishiga zarar bor!
Hayotdagi barcha ishlarni shunga qiyos qiling. Hayotda hamma narsa bir xil emas. Bir narsa ziyoda bo‘ladi, yana bir narsa ikkita narsaga teng bo‘ladi. Bu hayot chigal. Bunda har qanday oqning ichida qora bor. Har qanday qoraning ichida esa oq bor. Oqil inson o‘zidagi ko‘p oqni saqlab qolish uchun ozgina qorani qabul qiladi.
Umar roziyallohu anhu ajoyib gap aytganlar: «Yomondan yaxshini ajratib olgan inson ziyrak emas, ikkita yomondan yaxshisini ajratib olgan inson ziyrakdir».
Hayot bizni gohida ikkita achchiq narsadan birini tanlashga majbur qiladi. Zakiy inson to‘g‘ri amalda bo‘lgan, yaqinlashib yurgan va foyda bilan zarar o‘rtasini solishtira oladigan kishidir. Haq deb hamma narsa aytilavermaydi!
«Nabaviy tarbiya» kitobi asosida tayyorlandi