Mustaqillikning ilk davrlarida G‘arb mamlakatlari oliygohlarining birida o‘qiyotgan o‘zbek yigiti bir xonadonda ijarada turardi. Xonadonda keksa qariya va kampirdan boshqa hech kim turmas, bolalari qaysidir shaharda yashar, yilda bir-ikki kelib xabar olsa olar, bo‘lmasa o‘shanga ham vaqt topisha olmasdi. Ularnikida yashab, ularga o‘z farzandidek bo‘lib qolgan o‘zbek yigitining odobi, xizmati, keksalarga hurmatini ko‘rib ajablanishar, yurti haqida so‘rashar edi. Bir kuni qariyalar:
– O‘g‘lim, sening odobing, yurish-turishing, muomalang juda o‘zgacha-da, yurting haqida yana batafsilroq so‘zlab ber, – deb iltimos qilishibdi.
– Men O‘rta Osiyoning O‘zbekiston degan davlatidanman, deb o‘zbek xalqining to‘y-tomosha, bayram va urf-odatlarini to‘lqinlanib gapirib beribdi yigit.
Uning mamlakatiga bergan ta’rifidan og‘zi ochilib qolgan chol-kampir:
– Ajoyib! Yana ota-onaga hurmat, qarindoshlar bilan oqibat qanday? – deb so‘rabdilar.
Yigit ota-onaga hurmat, qarindoshlik, bordi-keldilar haqida yanada to‘lqinlanib gapiribdi.
– Bu gaplarni eshitgan qariya, sen bizning yurtga nima maqsadda kelding o‘zi? – deb so‘radi. Bu savoldan ajablangan yigit:
– G‘arb texnologiyasi, ilmi va ayniqsa, sizlarning milliy madaniyatingizni, xalqingizning urflarini o‘rganib, xalqimga yetkazmoqchiman.
– Aslo unday qilma, bizning ilmimizni xohlaganingcha ol, texnikamizni o‘rgan, ammo urf va madaniyatimizni xalqingga olib borma, – debdi.
– Nimaga? – dedi yigit.
– Har bir xalqning o‘z urf-odati va madaniyati bor. Bizning madaniyat, mentalitetimiz o‘zimizga mos. Ko‘rib turibsan, bizda qarindosh-urug‘chilik yo‘q, bo‘lsa ham juda oz qoldi. Goho qizimizning turmushga chiqib ketganini, o‘g‘limizning oila qurib, farzandli bo‘lganini birovlardan, gazetalardan bilib qolamiz yoki qizimiz telefon orqali xabar beradi. Hayotimiz nihoyatda zerikarli, keksayib kuchdan qolsang, qariyalar uyiga ketasan, nabirang yoki farzandingni sog‘inasan, ular kelsa, yaxshi, lekin kelishmasa-chi. Ularni sog‘inib, umring o‘tib ketadi. Bizni ko‘rishga farzandlarimizning vaqtlari yo‘q. Ishni bahona qilishadi. Bizdan ko‘ra futbolni ko‘proq yaxshi ko‘rishadi. Bizlarga bir so‘m sarflashmay, restoran, kazinolarga ming-minglab sarflashadi. Sen shu madaniyatni, shu hurmatni xalqingga o‘rgatmoqchimisan? Mayli yana qaytaraman, texnologiya, taraqqiyot omillariga tegishli qancha ilmni o‘rgansang o‘rgan, ammo ommaviy madaniyatimizni yurtingga olib borma. Agar aytganlarimga amal qilmasang, bir kun bu ishing uchun pushaymon bo‘lasan! Keksayib yolg‘iz qolganingda, unsiz yig‘laysan! Gapingga qaraganda, O‘zbekiston to‘ylarida oshlar berilib, qudalar, qarindoshlar yaxshi va yomon kunlarida bir-birining holidan xabar olar ekan. Farzandlar ota-onasini hurmat qilib, xizmatlarini qilisharkan, aka-uka, opa-singil bir-biriga oqibatli ekan. Odamlar telefon qilmasdan mehmonga borarkan, bu naqadar ulug‘ baxt. Bu baxtni aslo qo‘ldan chiqarmanglar, – dedi qariya.
Azizlar! Ha, bizda dunyoda yo‘q urf-odatlarimiz, go‘zal odobimiz bor. Bularni G‘arbning olomon madaniyatiga aralashtirib, o‘zligimizni yo‘qotib qo‘ymaylik. Hozir yoshlarimiz bizni ayblashlari mumkin, ammo o‘zlari keksalik yoshiga yetishsa, suyanchiqsiz, yordamchisiz yolg‘iz qolishsa, bemorligida hech kim holidan xabar olmasa, sharoiti bo‘lsa-da, qariyalar uyida yetti yot begonalarning goh shirin, goh achchiq so‘zlaridan dillari og‘risa, o‘zimizning go‘zal madaniyat, millat va o‘zaro oqibatni qo‘msab ho‘ng-ho‘ng yig‘laydilar. Shu bois o‘zimizning milliy libos, madaniyat va ma’rifatimizni aslo qo‘ldan chiqarmaylik.
“Qasamini buzgan qiz” kitobidan
Hozirgi kunda islom jamiyatida, dunyo musulmonlari, ayniqsa yurtimiz musulmonlari orasida fatvo berish, fatvo chiqarish, fatvo so‘rash kabi atamalar ko‘p ishlatilmoqda.
Fatvo so‘zi arab tilida “savolga javob berish” ma’nosini anglatadi. Istilohda esa, shar’iy masala haqida savol so‘ragan odamga dalilga asoslangan holda javob berishdir.
Birinchi fatvo beruvchi shaxs Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bo‘lgan. U zotdan keyin sahoba, tobein va keyingi davr mujtahid ulamolar fatvo berish bilan shug‘ullanib, bugungi kunimizgacha davom etib kelmoqda. Shariatda musulmonlar hayotida paydo bo‘ladigan savollar bo‘yicha fatvo berilishi bu farzi kifoya amal hisoblanadi.
Qur’on va hadisdan hukm chiqarishning o‘ziga xos talablari mavjud. Qur’on va hadisga asoslangan holda musulmonlarning manfaatlaridan kelib chiqib, inson kamoloti, jamiyat farovonligi hamda uning ijtimoiy taraqqiyotini ko‘zlab hukm chiqarish alohida bilim va malaka talab etadi. Mo‘tabar manbalarda qayd etilishicha, arab tili, Qur’on va hadis ilmlari, fiqh va islom tarixini juda chuqur va mukammal biladigan va yana boshqa zarur sifatlarga ega bo‘lgan shaxslargina fatvo berish huquqiga ega.
Shunday bo‘lsa-da, biror-bir masalada hukm chiqarish zarur bo‘lib qolsa, avvalo, mazhablar ta’limotiga tayaniladi, agar ularning birortasida masalaning yechimi topilmasa, musulmonlarga osonlik va qulay sharoit yaratish nuqtayi nazaridan muftiylar tomonidangina fatvolar chiqarilishi mumkin.
Fatvo berish mas’uliyati. Islomda fatvoning o‘rni va ta’siri muhim bo‘lishi bilan birga o‘ta mas’uliyatli vazifa ham hisoblanadi. Chunki fatvoda Allohning hukmlarini bayon qilish maqsad qilinib, unda halol-harom, savob-gunoh, jannat-do‘zax orasidagi amallar ko‘rsatib beriladi. Imom Shotibiy rahmatullohi alayh fatvo berish mas’uliyati haqida to‘xtalib quyidagilarni ta’kidlaydi: “Muftiy – hukmlarni yetkazishda Rasululloh sallalllohu alayhi vasallamga o‘rinbosar va U zotning merosxo‘ri hisoblanadi. Shu bois u Rasululloh sollalllohu alayhi vasallam nomlaridan gapiradi”.
Haqiqatan, Abdulloh ibn Ja’fardan rivoyat qilingan hadisi sharifda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bu borada ogoh va e’tiborli bo‘lishga chaqirib: “Fatvoga jur’atli bo‘lganlaringiz do‘zaxga jur’atli bo‘lganingizdir”, – deganlar. Ya’ni voqe’likni to‘liq o‘rganmay, yetarli bilim va tajriba orttirmay turib, qo‘rqmasdan jur’at bilan fatvo berishdan qaytarganlar.
Buni chuqur anglab yetgan musulmonlarning dastlabki avlodlari o‘zlaridan ilmli shaxs bo‘lgan joyda sukut saqlashgan.
Imom Molik rahmatullohi alayhdan goho ellikta masala so‘ralganda bittasiga ham javob bermagan paytlari bo‘lgan ekan. Buning sababi so‘ralganda, u zot: “Javob beruvchi o‘zini avval do‘zaxga solib ko‘rsin, xalos bo‘lishiga ko‘zi yetsa, javob bersin”, – degan ekanlar.
Abu Aliy az-Zarirdan rivoyat qilinadi: “Men Ahmad ibn Hanbalga: “Kishiga fatvo berishi uchun qancha hadis yetarli, yuz ming hadis yetadimi?” – dedim. U: “Yo‘q”, – dedi. Men: “Ikki yuz mingchi?” – dedim. U: “Yo‘q”, – dedi. Men: “Uch yuz mingchi?”, – dedim. U: “Yo‘q”, – dedi. Men: “To‘rt yuz mingchi?” – dedim. U yana: “Yo‘q”, dedi. Shunda men: “Besh yuz ming bo‘lsachi?”, – degan edim, u: “Umid qilaman”, – deb aytdi”.
Yuqorida keltirib o‘tilgan dalillardan kelib chiqib shuni ta’kidlash lozimki, fatvo berish o‘ta mas’uliyatli bo‘lganligi jihatidan unga hamma ham jur’at qilavermaydi. Buning ortida jamiyat va unda yashovchi shaxslar uchun g‘oyat xatarli zararlar kelib chiqish mumkin. Shayx Ramazon Butiy aytadi: “Hukm chiqarish ilmi tibbiyot ilmi kabidir. Mabodo birovning farzandi og‘ir kasalga chalinib qolsa, u tegishli tashxis qo‘yish va farzandini davolash uchun tibbiyotga oid kitoblarni titadimi yoki malakali shifokorning oldiga boradimi? To‘g‘risini aytganda, uning esi joyida bo‘lsa, keyingi yo‘lni tanlaydi. Dinda ham xuddi shunday. Aslida bu tibbiyotdan ham muhimroq, shuningdek qamrovi jihatidan xavfliroqdir”.
Hech kimga sir emaski, hozirgi kunda ba’zilar o‘zicha oyat va hadislardan hukm chiqarib, noto‘g‘ri fatvolar berib, o‘zini va o‘zgalarni adashtirmoqda.
Ba’zi bir e’tirof etilmagan shaxslar yoki ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilgan tuzilmalar tomonidan qo‘shtirnoq ichidagi “fatvolar” insonlarni islom ma’rifatidan uzoqlashtirishga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, ularning “jihod”, “bay’at”, “takfir”, “bemazhablik”, “hijrat” kabi masalalardagi asossiz “fatvolari” nohaq qon to‘kilishiga olib bormoqda va insonlarning kafolatlangan huquqlariga rahna solinishiga sabab bo‘lmoqda. Imom Molik rahmatullohi alayhning ustozlari bo‘lgan Robia ibn Abdurahmonni yig‘lagan holda ko‘rib, undan buning sababini so‘rashganda, u zot kishilar diniy-huquqiy savollarni bilimi bo‘lmagan shaxslardan so‘rashayotganini ko‘rganligi, bu holat islomda katta xatar paydo bo‘lganligidan darak berishini ta’kidlagan ekanlar.
Demak, chuqur ilm, tajriba va xolislik kabi fazilat bo‘lmay turib, fatvo berishning oqibati xayrli emas. Shunday ekan, ba’zi doira yoki guruhlar tomonidan islomda ulkan masala sifatida qaralgan hukmlarga e’tiborsiz va mas’uliyatsizlik bilan fatvo berishlari o‘zlari va o‘zgalarni ham adashtirishdir. Qanday qilib shaxslarni va butun boshli jamiyatlarni kofirga chiqarib, jamoat oldida ularga ergashishni harom demoqdalar?!
Xulosa qilib aytganda, fatvoning musulmonlar hayotida o‘rni muhimligini hisobga olgan holda ilm va salohiyatsiz fatvo berish yoki uchragan kishidan fatvo so‘rash va unga ergashib ketaverish adashuvga olib boradi. Bu kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi ixtiloflarning oldini olish birinchi navbatda islom markazlari va ulamolarning muhim vazifalaridan hisoblanadi.
Alloh taolo barchamizni turli ixtilof va fitnalardan asrab, barchamizni mamlakatimizda ming yillardan beri amal qilib kelinayotgan hanafiy mazhabimizga muvofiq ibodatlarini ado etib, zavqli hayot kechirish baxtiga nasib etsin!