— Hujjatning bosmaxonadan chiqqan qismida nima izohlangan? 

— Ular 1280 hijriy yilga talluqli bo‘lib, unda Hakimxo‘ja Eshonxo‘ja o‘g‘li va Muhiddinxon Xudoyberdi o‘g‘liga tegishli muhrlar qo‘yilgan. Bu ularning o‘sha davrda hajga borib, hoji bo‘lib kelganini tasdiqlovchi hujjatlar hisoblanadi. Ulardan biriga o‘nta yana biriga sakkizta muhr qo‘yilgan. Bu nomi yuqorida keltirilgan shaxsning hajga kelib, ziyoratning barcha amallarni bajargani haqida arab tilida yozilib, muhrlar bilan tasdiqlangan. Eng birinchi muhr Makka imom xatibi Saidmuhammad Solihga tegishli ekani belgilab qo‘yilgan. Keyin muazzin va ma’sullar o‘z belgisini qo‘ygan. 

— Bu hujjatlar shu vaqtga qadar qanday tartibda saqlab kelingan? 

— Buxoro xonligi davrida hajga borib kelgani haqidagi hujjatlar hojilarning o‘zida saqlangan. Chor Rossiyasi Turkistonga kirib olgandan keyin, yurtimizning boy tarixi talon-toroj qilinib, barcha hujjatlar yig‘ilib, olib ketilgan. 

Ular arab va fors yozuvida bitilgan bu hujjatlarni o‘qiy olmagan. Ularda muhim ma’lumotlar aks ettirilgan degan fikrda uzoq ushlab turishgan. Sharqshunos mutaxassislar bu hujjatlarni u qadar muhim, siyosiy ahamiyatga ega emasligini o‘rganib chiqqandan keyin O‘zbekistonga qaytarib yuborilgan. 1976 yilda O‘zbekistonga bir qator arxiv hujjatlari qatorida bu ma’lumotlar ham qaytib kelgan. 

Qayd etish keraki, arxivda xalqimiz o‘tmishiga tegishli arab, fors va lotin alifbosida yozilgan hujjatlar shu qadar ko‘pki, ular ro‘yxatga olingan bo‘lsa-da, olimlar yoki sharqshunoslar tomonidan hanuz to‘liq o‘rganib chiqilmagan. Arxiv sirlari qachon to‘liq ochilishi esa noma’lum. Buning uchun malakali kadrlar yetishmayotgani kunday ravshan.