Oila bu – katta jamiyatning kichik bir bo‘g‘ini bo‘lib, Islom dinida juda ham katta qadr-qimmatga ega bo‘lgan ne’matlardan hisoblanadi. Shu bilan birga xalqimizning milliy urf-odatlari va qadriyatlari ham oilani muqaddas deb e’zozlaydi.

Lekin, bugunga kelib ushbu qadr-qimmat, urf-odat va milliy qadriyatlarga nisbatan biz musulmonlar orasida befarqlik va layoqatsizlik ortib bormoqda. Buni hozirgi kundagi oilalar buzilishi va ajrimlar to‘g‘risidagi “statistika” malumotlaridan ham bilsak bo‘ladi. Bu juda ham achinarli va ta’bir joiz bo‘lsa uyatli holat ham hisoblanadi.

Ajrimlarning ko‘payishi, o‘lim sababli oilalarning buzilishi nafaqat jamiyatga zarar yetkazadi, balki bevosita beva ayollarning va bolalarning hayotiga ham salbiy tasir ko‘rsatadi. Shu bilan birga yetimlarni asrash va ularga tegishli mol-mulkni boshqarish bo‘yicha noto‘g‘ri yondashuvlar kuzatiladi.

Oilaning mas’ul shaxslari esa, islom shariatining zimmalariga yuklatilgan huquq va majburiyatlariga befarqligi va uni o‘rganishga rag‘batining yo‘qligi bugungi kunda yetim va tirik yetim bo‘lgan bolalar va beva qolgan ayollar haq-huquqlarining poymol bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda.

Bilamizki, islom dini mehr-muhabbat va muruvvat dini bo‘lib, o‘z o‘rnida yetimlar va beva ayollarning ham haq-huquqlarini e’tibordan chetda qoldirmagan. Shunday ekan, musulmonlar bular ham muhim vazifalari ekanini unutmasliklari lozim.

Yetim bolalar va beva ayollar haq-huquqlariga adolat bilan yondoshish kerakligi to‘g‘risida ham Qur’oni Karim va hadisi shariflarda bir qancha eslatmalar va bunga rioya qilganlarga ulkan ajr va bir qancha va’dalar bor.

“Yetimning moliga to voyaga yetguncha yaqinlashmang. Magar yaxshi yo‘l bilan bo‘lsa, mayli” [1] (An’om 152).

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam quyidagi hadislarida: “Adolatli bo‘lgan kishi Qiyomat kuni Allohning Arshi soyasida bo‘ladi”, deganlar (Imom Muslim rivoyati).

Yana boshqa hadisda: “Beva va miskinlarning holidan xabar olish jihod yo‘lida urinish yoki kechalari qoim va kunduzlari soim bo‘lish kabi savoblidir” (Imom Buxoriy va Muslim rivoyati) [2].

Endi ushbu muammoga fiqhiy kitoblarimizdagi ko‘rsatmalar bilan tanishib chiqaylik. Demak, mavzuimiz ostidagi masalalar:

Erning o‘limidan keyin ayol va bolaning merosdagi huquqlari;

Voyaga yetmagan bolaning molini tasarruf qilish;

Taloq qilingan ayol va bolaning nafaqasi yohud bugungi kunda ajrashgan erning zimmasidagi “aliment” masalasi;

Eri g‘oyib bo‘lgan ayolning nafaqasi;

Erning o‘limidan keyin ayol va bolaning merosdagi huquqlari;

Hozirgi kundagi jamiyatimiz ba’zi a’zolari orasida ushbu masala yetarlicha ijobiy hal qilinmasdan kelinmoqda. Masalan: er vafot etsa uning ayoli va bolalari ba’zi holatlarda erning johil yaqinlari tarafidan uyidan chiqarib yuboriladi va natijada ayol ota uyiga boradi. Vaholanki u uyda ham yangasi bo‘ladi. Bu degani ularning ham halovati buzilishiga olib keladi. Qarabsizki, bitta johilning xatosi tufayli ikkita oilada notinchlik kelib chiqadi. Bularning hammasi dinimiz ko‘rsatmalariga amal qilmaslikdandir.

Birinchidan: eri o‘lgan ayol erining uyida to‘rt oy-u, o‘n kun idda o‘tirishi kerak. Bu Qur’oni karimning "Taloq" surasida bayon qilingan.

Eri o‘lgan ayol taloq qilingan ayoldan idda davrida nafaqa borasida farqli o‘laroq erining molidan nafaqa olmaydi balki merosdan oladigan ulushining hisobiga kun ko‘radi va nafaqasi o‘zining zimmasiga yukalatiladi [3]. Yashash maskani ham iddasi tugagunicha erining uyida bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘lim iddasidagi ayolga nafaqa uchun kunduzi ishlab nafaqa topishiga ruxsat beriladi. Ayolning meros masalasi esa meros ilmida batafsil yoritilgan.

Shu o‘rinda agar ayol homilador bo‘lsa, homilasini tirik dunyoga keltirsa bu bolaga ham ulush ajratiladi. Bordiyu o‘lik holatda tug‘ilsa, u bolaga meros ajratilmaydi [4]. Bu masala ham bugungi kunda katta ehtimol bilan uchrashi mumkin. Bolaning haqlariga kelsak, ming afsuski ba’zi amaki, amma, bobolar hamma narsaga men haqliman, deb o‘ylaydilar.

Lekin bunday emas, mayyitdan qolgan tarikadan (meros) bobo va momo belgilangan haqdan ortig‘ini olisholmaydi modomiki mayyitning bolalari ichida o‘g‘il farzandi bo‘lmasa. Bundan ma’lumki, farzandlarning haqqi boshqalarga nisbatan ko‘proq ekan. Buni unutmasligimiz va ularning haqlarini to‘kis ado qilishimiz lozim. Ularni haqlariga qo‘l uzatishdan saqlanish zarur. Chunki Alloh taolo “Niso” surasi 32-oyatida quyidagicha marhamat qiladi: “Albatta, yetimlarning molini zulm bilan yeganlar, qorinlarida olovni yegan bo‘ladilar. Va, shubhasiz, do‘zaxga kiradilar”.

Ushbu oyat tafsirida "Yetimlarning huquqlariga rioya qilish uchta holat sababli vojib bo‘ladi: uning kichikligi, yetimligi va yolg‘izligi", deb keltiriladi [5].

Voyaga yetmagan bolaning molini tasarruf qilish.

Ma’lumki, voyaga yetmagan bola shar’iy va dunyoviy muomalalarda o‘zining molini tasarruf qilishga salohiyatli deb hisoblanmaydi. Shuning uchun uning molini va tasarruflardagi huquqlarini saqlash uchun shariatimiz o‘zining ko‘rsatmalarini batafsil taqdim qilgan. Alloh taolo buni ham ta’limini "Niso" surasida bayon qilgan: “Yetimlarni to nikoh (yoshiga) yetgunlaricha sinab turinglar. Agar ularning esi-hushi joyida ekanini bilsangiz, ularga o‘z mollarini topshiring. U mollarni isrof ila va egalarining katta bo‘lib qolishidan qo‘rqib shoshilib yemang. Boy bo‘lganlar iffatli bo‘lsinlar. Kim kambag‘al bo‘lsa, to‘g‘rilik bilan yesin. Ularga o‘z mollarini topshirayotganingizda guvohlar keltiring. Hisobchilikka Allohning O‘zi kifoya qilur” [6].

Bu oyatda ko‘zda tutilgan yetimning tasarrufiga haqli kishilar uning bobosi, amakisi va boshqa valiylari bo‘lishi mumkin. Shunday ekan yetimlar, bevalar haqqiga hiyonat qilayotganlar Allohdan qo‘rqsinlar.

Taloq qilingan ayol hamda bolaning nafaqasi yohud bugungi kunda ajrashgan erning zimmasidagi “aliment” masalasi.

Taloq qilingan ayolning nafaqasi bu uning islom shari’ati belgilab bergan erning zimmasidagi haqqi hisoblanadi. Bizning holatimizdagi muammolardan biri shuki, bir ayolni eri taloq qilsa, uydan haydab solish yoki ayol shoshqaloqlik qilib erining uyidan chiqib ketish holati bo‘lib, bu islom shari’ati ko‘rsatmalariga ochiqchasiga amal qilmaslikdir.

Aslida qanday bo‘lishi kerakligi fiqhiy kitoblarimizning idda boblarida batafsil keltirilgan. Ho‘p, idda tugasa, eri qaytib nikohiga olishi mumkin bo‘lgan holatda nikohiga olmagan bo‘lsa, o‘sha beva ayol va agar farzandi bo‘lsa uning nafaqasi haqida shari’atimiz ko‘rsatmalari qanday?

Er ayoli bilan ajrashmagan holatda ayoli hamda bolalarining nafaqasi erning zimmasiga vojibdir. Nafaqaning vojib bo‘lishida ayolning muslima yoki kofira bo‘lishining ahamiyati yoq. Lekin ajrashgandan keyin ayolning iddasi tugagunga qadar nafaqasi ajrim kim tarafdan bo‘lganligiga qarab joriy qilinadi. Bolalarniki esa to ular voyaga yetgunlariga qadar otaning zimmasiga yuklatiladi.

Xo‘sh, nafaqa o‘zi nimalardan iborat bo‘ladi?

Nafaqa oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshpanadan iborat bo‘ladi. Bu quyidagi oyat bilan joriy bo‘lgan: "Rizqi keng kengligidan nafaqa bersin" ("Taloq" surasi 7-oyat), "Ularni yaxshilab yedirib, kiyintirish otaning zimmasidadir" ("Baqara" surasi 233-oyat).

Hajjatul vado‘da Rasululloh sollalohu alayhi va sallam ham quyidagi hadislarini aytganlar: "Ularning (ayollarning) oziq-ovqatlari va kiym-kechaklari yaxshilik ila sizlarning (erkaklar) zimmalaringizdadir" [7].

Bugungi kunda qonunlarimizda ham bolalarga otasi tomonidan beriladigan "aliment" to‘lovlariga katta e’tibor berilgan. To‘lovdan bo‘yin tovlagan otaga hatto qamoq jazosi ham belgilangan.

Ota-onalar hamda bolalarning aliment borasidagi huquq va majburiyatlari O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksi va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartib-qoidalar asosida amalga oshiriladi.

Ularga binoan ota-ona voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berishi shart. Mazkur majburiyatini ixtiyoriy ravishda bajarmagan ota-onadan sudning hal qiluv qaroriga asosan aliment undiriladi.

Voyaga yetmagan bolalarga aliment to‘lash haqida ota-onalar o‘rtasida kelishuv bo‘lmaganda yoki aliment ixtiyoriy ravishda to‘lanmaganda va ota-onadan birortasi ham aliment undirish to‘g‘risida sudga da’vo bilan murojaat qilmagan hollarda, vasiylik va homiylik organlari voyaga yetmagan bolaning ta’minoti uchun ota yoki onadan qonunda belgilangan miqdorda aliment undirish to‘g‘risida da’vo qo‘zg‘atishga haqlidir.

Voyaga yetmagan bolalariga aliment to‘lash va ularga, shuningdek voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga ta’minot berishda ota-onaning majburiyatlari tengdir. Voyaga yetmagan bolalariga ta’minot uchun aliment to‘lash tartibi va shakli haqida ota-ona o‘rtasidagi kelishuv qonunda belgilangan qoidalarga va bolaning manfaatlariga zid bo‘lmasligi kerak.

Agar voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berish haqida ota-ona o‘rtasida kelishuv bo‘lmasa, ularning ta’minoti uchun aliment sud tomonidan ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadning 1 bola uchun – 1/4 qismi; 2 bola uchun – 1/3; 3 va undan ortiq bola uchun yarmisi miqdorida undiriladi. Bu to‘lovlarning miqdori taraflarning moddiy yoki oilaviy ahvoli va boshqa e’tiborga loyiq holatlarni hisobga olgan holda sud tomonidan kamaytirilishi yoki ko‘paytirilishi mumkin. Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining 1/3 qismidan kam bo‘lmasligi kerak [8].

E’tibor bersak, yuqoridagi oyatda ham hadisda ham "yaxshilik ila" deyilmoqda. Bundan jerkimasdan, nafratlanmasdan va malollanmasdan berish kerakligi tushuniladi. Ming afsuski, "aliment" pulidan ham qochib yurgan yoki sud uni ko‘p moiqdorda chiqarmasligi uchun turli hil hiylalar bilan kamaytirishga urinayotganlar ham borligining guvohi bo‘lyapmiz. Holbuki, bu nafaqalarni ular kim uchun, faqat o‘z nasllarini davomchilari bo‘lgan farzandlari uchun beryapdilarku!

Eri g‘oyib bo‘lgan ayolning nafaqasi

Yurtimizda bir qancha musulmon erkaklar tirikchilik maqsadida turli hil yurtlarga safar qiladilar. Lekin, achinarlisi shundaki, ba’zi erkaklar uyidagi ahli ayolini ota-onasini esdan chiqarib, asli nima maqsadda ketganini unutib qo‘ymoqda. Yoki nafsiga qul kimsalarning aldoviga ishonib sotilib ketgan yoki oilasi bilan xabarlasholmay, bedarak bo‘lib ketganlari ham bor.

Lekin bularning ham uyida uning nafaqasiga ko‘z tikib turganlar, erini tirik yoki o‘lik ekanini bilolmay, arosatda yurgan ayollar talaygina.

Xo‘sh, shari’atimiz bularga qanday chora ko‘radi? Bu haqida bir qancha masalalar bor. Shulardan ba’zilarini keltirib o‘tamiz.

Shari’ati islomiyada bunday kishiga "g‘oib" deb ishlatiladi. Agar bir kishi g‘oyib bo‘lib qolsa-yu uning birovga berib ketgan omonot moli bo‘lsa, va omonatdor ham omonat molini va ayolni g‘oyibning xotini ekanligini tan olsa, qozi bugungi kunda sud, ana shu moldan g‘oyibning ayoli va bolalariga nafaqa ajratishga buyuradi va bunga bir vakil tayin qiladi. Hatto boshqa manbalarda g‘oibning moli bo‘lmasa, qozi (sud) uning nomiga qarz olishga ham buyuradi [9].

Ha azizlar! bu masalada ham ozgina befarqlik sababli bolalar va ayollarning haqlari poymol bo‘lishi mumkin. Arosatda turgan ayollarning masalasi esa, hali hanuzgacha og‘riqli bo‘lib qolmoqda. Chunki shari’atimiz uning eri o‘lik yoki tirikligi isbotlanmaguncha boshqaga nikohlanishiga ruxsat bermaydi. Shuning uchun ham erkaklar ayollarning ayollik huquqlarini saqlashlari lozim bo‘ladi.

Ushbu muammolarni bartaraf qilish uchun quyidagi ishlarni qo‘llash mumkin:

Huquqiy himoya kuchaytirilishi

Ijtimoiy dasturlarni kengaytirish (yashash joylari, tibbiy xizmat, ta’lim olish imkoniyatlari va hokazo)

Moliyaviy yordam va qo‘llab-quvvatlash (ularni mustaqil hayot kechirishlari uchun kasb-hunar o‘rgatish)

Huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlik (zo‘ravonlik kabi ishlarga nisbatan qat’iy javob berish)

Xulosa qilib aytish mumkinki, yetim bolalar va beva ayollarni huquqlarini poymol bo‘lishidan himoya qilish uchun huquqiy himoya, ijtimoiy yordam, moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, ta’lim imkoniyatlari va jamiyat xabardorligini oshirish kabi choralar amalga oshirilishi lozim. Bunda davlat, jamoat tashkilotlari va jamiyatning barcha qatlamlari birgalikda harakat qilishi muhimdir. Bu chora-tadbirlarning huquq va manfaatlarini ta’minlash, munosib hayot sharoitlarini yaratishga xizmat qiladi.

Zoirjon JURABOEV,
Toshkent islom instituti talabasi.

[1] Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, "Tafsiri hilol" 2-juz.
[2] Imom Buxoriy, "Adab al-mufrad" 6007-hadis. Imom Muslimning "Sahih Muslim" to‘plamida 2982-hadis.
[3] Ahmad ibn Ali Abubakr Arroziy Al-JAssos Alhanafiy, "Ahkamul Qur’on", Dorul kutubl ilmiyya, Bayrut-1994, 3-juz, 508-bet.
[4] Abdulhamid Mahmud Tohmaz, "Alfiqhul Hanafiy", "Darul qolam", Damashq-2018, 3-juz, 268-b.
[5] Muhammad Amin ibn Abdulloh Alromiy, "tafsir hadaiqul ruh var royhan fi rovabi ulumil Qur’on" "Dar tovqin najah" Bayrut-2001, 33-juz, 34-b.
[6] Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, "Tasfsiri hilol" 1-juz.
[7] [7] Ali Ibn Abubakr Ibn Abdujalil al Farg‘oniy al Marg‘inoniy, "Alhidaya fi sharhil bidayatil muntahiy", "Dar ihyau turos alarobiy", 4-juz, 285-b.
[8] https://uz.wikipedia.org/wiki/Aliment
[9] Abul Hasan Ahmad Ibn Muhammad ibn Ahmad ibn JA’far Alquduriy Alhanfiy, "Muxtasarul quduriy fi fiqhil hanafiy", "Darul kitabul ilmiyya", 1998, 173-b.