Sayt test holatida ishlamoqda!
01 Iyul, 2025   |   6 Muharram, 1447

Toshkent shahri
Tong
03:09
Quyosh
04:54
Peshin
12:32
Asr
17:41
Shom
20:04
Xufton
21:41
Bismillah
01 Iyul, 2025, 6 Muharram, 1447

Tobeinlarni tanish

28.04.2018   9657   6 min.
Tobeinlarni tanish

Tobeinning ta’rifi:

“Tobe’una” lug‘atda, “tobe’iyyu” yoki “tobe’un” bo‘lgan ismi foilning jamidir. U “tabi’a” fe’lidan olingan bo‘lib, o‘zbekchada “ergashdi”, “orqasidan yurdi” degan ma’nolarni ifodalaydi.

Istilohda esa, musulmon holida sahobaga uchrashib, musulmon holida vafot etgan kishiga “tobe’iy” aytiladi [1]. Ba’zilar esa, “u sahobaga hamroh bo‘lgan kishidir” [2], deb ta’rif berishgan [3].

Ba’zilar esa, “Mo‘min bo‘lgan holida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sahobalari bilan suhbatlashgan kishi tobe’indir” [4], deyishgan [5].

Bu ilmning foydalari:

“Tobeinlarni tanish” ilmining foydasi juda ko‘pdir. Inson bu ilmga beetibor bo‘lsa, sahoba bilan tobeinni va tobein bilan taba’ tobeinning o‘rtasini ajrata olmaydi. Shuningdek, bu ilmning foydalaridan  yana biri  “muttasil hadis” bilan “mursal hadis”ni ajratib olishdir.

Tobeinlarning tabaqalari:

Tobeinlarning tabaqalarining adadi haqida ixtilof qilingan. Ulamolar ularning tabaqalarini o‘z qarashlariga, ijtihodlariga ko‘ra taqsim qilishgan:

  1. Imom Muslim ularni uch tabaqa qilgan.
  2. Ibn Sa’d ularni to‘rt tabaqa qilgan.
  3. Hokim Naysaburiy ularni o‘n besh tabaqaga taqsim qilgan va faqat uch tabaqasini zikr qilgan:

A). Ularning eng birinchi tabaqasi  – Rasululloh sollallohu alayhi vasallam jannat bashoratini bergan o‘nta sahobalarga uchrashgan tobeinlar bo‘lib, bunga Qays ibn Abu Horim rohimahullohni misol qilish mumkin. U kishi ularning barchasidan hadis eshitgan va rivoyat qilgan. Tobeinlar orasida undan boshqa birorta tobein bu o‘nta sahobaning hammasidan hadis rivoyat qilmagan.

B). Ularning eng oxirgi tabaqasi – Basra ahlidan Anas ibn Molik roziyallohu anhuga, Madina ahlidan  Soib ibn Yaziyd va Abdulloh ibn Abu Avfo roziyallohu anhumolarga uchrashgan kishilardir. Bu sahobalar eng oxirgi vafot etgan sahoba bo‘lishgan [6].

Abu Hanifa rahimahulloh ham sahih so‘zga ko‘ra shu tabaqadan bo‘lgan.

Ilm kitoblarida keng tarqagan tobeinlarning uch tabaqasi quyidagilardir:

  1. Katta (kibor) tobeinlar tabaqasi. Ular katta (kibor) sahobalar bilan uchrashgan.
  2. O‘rta (mutavassit) tobeinlar tabaqasi. Ular sahobalardan va katta (kibor) tobeinlardan ham hadis rivoyat qilishgan.
  3. Kichik (sig‘or) tobeinlar tabaqasi. Ular vafotlari keyinroq bo‘lgan kichik (sig‘or) sahobalardan hadis rivoyat qilishgan. Bu sahobalar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam davrida yosh bola bo‘lishgan. Bu sahobalar yoshlari katta bo‘lgan paytda bu tobeinlar yosh bola bo‘lib, ularga uchrashgan.[7]

Eng avval vafot etgan tobe’in – Abu Zayd Ma’mar ibn Yaziyd (30-hijriy sanada o‘ldirilgan).

Eng oxirgi vafot etgan tobein – Xolf ibn Xoliyfa (180-hijriy sanada qazo qilgan) [8].

Yetti faqih bo‘lgan tobe’inlar:

Katta tobe’inlardan yetti faqih bo‘lib tanilgan kishilar quyidagilardir:

Sa’iyd ibn Musayyab, Qosim ibn Muhammad, Urva ibn Zubayr, Xorija ibn Zayd, Abu Salama ibn Abdurrohman, Ubaydulloh ibn Abdulloh ibn Utba va Sulaymon ibn Yasor.

Muxozramning ta’rifi:

Muxozram, lug‘atda “xozrama”, fe’lining ismi maf’uli bo‘lib, “ikki davrda yashagan”, degan ma’noni ifodalaydi.

Istilohda, u johiliyat va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonida ham yashab, musulmon bo‘lib, u zotni ko‘rmagan yoki mushrik bo‘lgan holida u zotni ko‘rgan bo‘lib, keyinroq musulmon bo‘lgan kishidir. Chunki, mushrik holida Rasulullohni ko‘rishligi e’tiborga olinmaydi [9].

Muxozramlarning hukmi:

Ba’zilar ularni sahobalardan deyishgan. Sahih gapga ko‘ra ular tobeinlardan sanaladi, ularning Rasulullohdan rivoyat qilgan hadislari mursal hadis deyiladi.

Muxozramlar haqida faqat Imom Muslim ibn Hajjoj (261-hijriyda vafot etgan) va Imom Burhoniddin Ibrohim ibn Muhammad al-A’jamiy (841-hijriyda vafot etgan) tomonidan muhozramlar haqida alohida kitob yozilgandir. Imom Muslimning bu kitobi haqida Imom Navaviy rahimahulloh Sahihi Muslimga bo‘lgan sharhida, uning kitoblarini zikr qilib, “Kitabul muxozromiyn”[10] ni ham zikr qilgan. Ibrohim ibn Muhammadning kitobi “Tazkirotut tolibi al-mu’allama liman yuqolu annahu muxozram” nomli bo‘lib, u nashr qilingandir.[11]

Tobeinlarning eng afzali:

Tobeinlarning eng afzallari haqida ulamolar o‘rtasida bir necha fikrlar bayon qilingan. Bu so‘zlarning eng mashhuri tobeinlarning eng afzali – Sa’iyd ibn Musayyab hisoblanadi, deyilganidir.

Abu Abdulloh Muhammad ibn Xofiyf Sheroziy bunday degan:

  1. Madina ahli tobeinlarning eng afzali deb Sa’iyd ibn Musayyabni aytishadi.
  2. Kufa ahli esa, Uvays Qaraniyni eng afzali deyishgan.
  3. Basraliklar Hasan Basriyni eng afzal tobein deyishgan.

Tobe’in ayollarning eng afzali:

Abu Bakr ibn Abu Dovud bunday degan: “Tobein ayollarning sayyidalari Hafsa binti Siyriyn va Amro binti Abdurrahman va ulardan keyin (kichik) Ummu Dardodir”.

Tobeinlarning tanish borasidagi yozilgan eng mashhur kitob – Abu Mutorrif ibn Futoys Andalusiyning “Ma’rifatut tobe’iyn” kitobidir.

Ko‘kaldosh o‘rta maxsus islom bilim yurti mudarrisi Shokirjon MADAMINOV manbalar asosida tayorladi.

 

[1] Nuxba, 58-bet.

[2] Al-Kifoya, 22-bet

[3] Taysiru mustalahul hadis, 247-bet.

[4] Ma’rifatu ulumul hadis,  42-sahifa.

[5] “Mu’jamul mustalahotul hadiysiyya”, Sayyid Abdul majid al-G‘ovriy.202-sahifa.

[6] Manhajun naqd fi ulumil hadis, 148-sahifa.

[7] Manhajun naqd fi ulumil hadis, 148-sahifa.

[8] Mu’jamul mustalahotul hadiysiyya”, Sayyid Abdul majid al-G‘ovriy.203-sahifa.

[9] Mu’jamul mustalahotul hadiysiyya, Sayyid Abdul majid al-G‘ovriy.203-sahifa.

[10] Sharhun Navaviy ala Sahihi Muslim, 1/10. Tahziybul Asmo, Navaviy 2/397. Siyaru A’lamun Nubalo, 12/397.

[11] Mu’jamul mustalahotul hadiysiyya, Sayyid Abdul majid al-G‘ovriy.682-sahifa.

 

 

 

Siyrat va islom tarixi
Boshqa maqolalar

Muhimi qalbdagi narsa, cho‘ntakdagi emas

27.06.2025   7696   3 min.
Muhimi qalbdagi narsa, cho‘ntakdagi emas

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.


Bir kishi Nabiy sollallohu alayhi vasallamga kelib: «Men qiynalgan kishiman», dedi. Ya’ni, och ekanini bildirdi.

Nabiy sollallohu alayhi vasallam xotinlaridan biriga ovqat so‘rab odam yubordilar. «U zotni haq ila jo‘natgan zotga qasam ichib aytamanki, uyimda suvdan boshqa hech narsa yo‘q!» dedi u.

Xuddi shunday qilib barcha xotinlariga ovqat so‘rab odam jo‘natdilar. Ularning bari yuqoridagidek javob berdi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Bu kecha bu odamni kim mehmon qiladi, Alloh unga rahm qilsin», dedilar. Shunda ansorlardan bir kishi turib: «Yo Allohning Rasuli! Uni men mehmon qilaman», dedi. So‘ngra uni uyiga olib ketdi. Borib xotiniga bunday dedi:

— Bu odam Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning mehmonlari. Unga taom hozirla!

Xotin dedi:

— Bolalarimizning ovqatidan boshqa ovqat yo‘q.

Er dedi:

Bolalaringni uxlatib ovqatni olib kel. Mehmon ovqatga qo‘l uzatganida chiroqni o‘chirib qo‘y. Biz qorong‘ida o‘zimizni ovqat yeyayotgandek ko‘rsatamiz. Ammo yemaymiz. Mehmon shunda ozgina ovqatga to‘yadi.

Ular shunday qilib och uxlashdi. Mehmon to‘ydi. Ertalab ular Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga borishgach, u zot dedilar:

— Alloh taolo sizning ishingizdan ajablandi. Siz haqingizda Qur’on nozil qildi:

«Garchi o‘zlarining hojatlari bo‘lsa ham (boshqalarni) o‘zlaridan ustun ko‘radilar. Kim o‘z nafsining baxilligidan saqlansa, unday kishilar ha, ana o‘shalar najot topguvchilardir» (Hashr surasi, 9-oyat).

Dunyo charxpalakdir. Zamon aylanib turadi. Bugun puling bor. Ertaga yo‘q, ishing orqaga ketadi. Bugun faqirsan, ammo ertaga boyib ketishing mumkin. Faqirlik ayb emas, boylik fazilat emas.

Muhimi qalbdagi narsadir, cho‘ntakdagi emas. Muhimi insonning boylik va faqirlik paytidagi axloqidir.


Tasavvur qilyapsizmi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hech bir ayollari uyidan ovqat topilmayapti! U kishi Allohning Rasuli bo‘lish bilan birga davlat rahbari ham edilar. Uylarida suvdan boshqa hech vaqo yo‘g‘-a?!

Faqirlikni uqubat, boylikni esa mukofot deb o‘ylashdan ehtiyot bo‘ling. Dunyo bor-yo‘g‘i imtihon, xolos. Imtihon savollari qanchalar qiyin bo‘lmasin, o‘tirib qolmang.

Aqlli inson boshqalarning hojatini chiqarishga harakat qiladi. Ularni qiyin ahvolda qoldirmaydi. Kishilarga ehson qilganingizda ular o‘zini aybdor va nuqsonli sanashmasin!

Bemor kishining faqirligini bilib qolsangiz, u so‘rashidan oldin ahvolidan xabar olishingiz oqilona ishdir. Ba’zilarning iffati so‘rashdan to‘sadi. In’omning eng afzali insonlarning iffatni ehtirom qilib, obro‘larini muhofaza qilib berilgan in’omdir!


Ehson qilishning ham odoblari bor. Bir kishiga hammaning oldida sadaqa yoki ehson bersangiz, uni xijolatga qo‘yasiz, iffatini jarohatlaysiz, ojizligini yuziga solgandek bo‘lasiz... Bunaqa sadaqa-ehson qilgandan ko‘ra, qilmaganing afzaldir!

Yuqorida keltirilgan ansoriyning odobiga boqing. Ovqati ozligi uchun xotiniga chiroqni o‘chirishni buyurdi. Maqsadi mehmonni xijolat qilmaslik edi. Chiroq yonib turganida mehmon ovqatning kamligini ko‘rib, uyalib, ovqat barchaga yetishi uchun ehtimol to‘yib yeya olmasdi.

Kishilardan noqulaylikni ketkazish ham ularni xotirjam qilishdir. Xotirjam qilish esa, ibodatdir!

«Nabaviy tarbiya» kitobi asosida tayyorlandi