Zakot islomning besh rukunlaridan biri va u farz amallaridandir. Zakot fitr sadaqasi va ramazon ro‘zasi farz bo‘lgandan keyin hijratning ikkinchi yili shavvol oyida Madinada farz qilindi. Lekin zakot ijmoga ko‘ra payg‘ambarlarga farz qilinmadi. Chunki zakot nopoklash ehtimoli bor kimsani poklashdir. Payg‘ambarlar esa undan pokdirlar. Ularning qo‘llarida biror narsa bo‘lmagan va ular Alloh yo‘liga chaqiruvchilardir. Shuningdek, ular meros ham qoldirmaydilar.
Zakot – Qur’oni Karimning sakson ikki o‘rnida namoz bilan birga zikr qilingan. Bu esa, ularning o‘zaro oralaridagi aloqa naqadar mukammal ekanligiga dalolat qiladi.
Zakot Alloh taoloning kitobi, payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari va ummatning ijmosi ila farzdir.
Qur’ondan dalil shuki, Alloh taolo;
وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ
“Namozni to‘kis ado qiling, zakot bering va ruku’ qiluvchilar bilan ruku’ qiling” degan (Baqara surasi 43oyat).
Boshqa bir oyatda Alloh taolo:
“Ularning (topgan) mol-mulklarida so‘raguvchi va (mol-davlatdan) mahrum kishilar uchun ma’lum haq (ya’ni, zakot) bo‘lgan zotlardir” degan (Ma’orij surasi 24-25-oyat)
Sunnatdan dalil esa:
Ibn Umardan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh (s.a.v.): «Islom besh narsa ustiga bino qilingan. Allohdan o‘zga iloh yo‘qligi va Muhammad alayhissalom Allohning bandasi va elchisi ekanligiga guvohlik bermoq, namoz o‘qimoq, zakot bermoq, haj qilmoq va Ramazon ro‘zasini tutmoq», deb aytdilar. Muttafaqun alayh.
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم لِمُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ حِينَ بَعَثَهُ إِلَى الْيَمَنِ : إِنَّكَ سَتَأْتِي قَوْمًا هُمْ أَهْلُ كِتَابٍ ، فَإِذَا جِئْتَهُمْ فَأَخْبِرْهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ فَرَضَ عَلَيْهِمْ صَدَقَةً تُؤْخَذُ مِنْ أَغْنِيَائِهِمْ فَتُرَدُّ عَلَى فُقَرَائِهِمْ ( مُتَّفق عَلَيْه) ِ
Ibn Abbos roziyallohu anhudan qilingan rivoyatda: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam Mu’oz ibn Jabalni Yamanga yuborayotib, unga shunday deganlar: “Albatta, sen ahli kitob qavmining oldiga borasan. Alloh ularga boylaridan olinib, faqirlarga qaytariladigan sadaqani farz qilganini xabar qil”, dedilar”[4]. Muttafaqun alayh.
وَعَنْ أَبِي أُمَامَةَ ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: » صَلُّوا خَمْسَكُمْ ، وَصُومُوا شَهْرَكُمْ ، وَأَدُّوا زَكَاةَ أَمْوَالِكُمْ ، وأطِيعُوا ذا أمْركُمْ تَدْخُلُوا جَنَّةَ رَبِّكُمْ » . رواه أحمد والترمذي
Abu Umoma roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasalamni hajjatul vado’da shunday: “Allohga taqvo qilinglar, besh (mahal) namozingizni o‘qinglar, ramazon oyining ro‘zasini tuting, mollaringizni zakotini ado qilinglar va ish egalaringizga itoat qilinglar Robbingizning jannatiga kirasizlar” deganlar[5] (Ahmad va Termiziy rivoyati).
Musulmonlar jamiki asrlarda va o‘lkalarda zakotning farzligiga ijmo qilishgan, ya’ni bir ovozdan “zakot farz”, deb aytishgan.
Sahobai kiromlar zakotni bermagan, uni man qilganlarga qarshi ittifoqlik ila urush qilganlar. Kim zakotning farzligini inkor qilsa, kofir bo‘ladi. U uch marta tavba qilishga chaqiriladi. Tavba qilsa qildi, bo‘lmasa murtad sifatida o‘limga hukum qilinadi.
Islomga yangi kirgani tufayli yoki chet joylarda johil bo‘lib o‘sganligi uchun zakotning farzligini inkor qilgan odamga tushuntiriladi, o‘rgatiladi, darhol “kofir” deb hukum qilinmaydi.
Nuriddin AKROMOV
tayyorladi
O‘MI Matbuot xizmati
Muhammad Obid Sindiyning “Al-Mavohibul latifa” asari, albatta, Islom hadisi va fiqh fanini o‘rganishda muhim adabiyotlardan biridir. Uning yoritish uslubi o‘ziga xos va ilmiy tafsirga boydir.
Muhammad Obid Sindiy Abu Hanifa rohimahulloh rivoyat qilgan hadisni keltirgach, o‘sha hadisni yana qaysi muhaddislar kitobida zikr qilganini quyidagi tartibda beradi: Imom Buxoriy “Jome’us sahih”da, Imom Muslim “Sahih”da, Imom Molik “Muvatto”da, Abu Dovud, Imom Termiziy, Imom Nasoiy, Ibn Moja, Dorqutniy va Bayhaqiylar “Sunan”larida, imom Shofeiy, Ahmad ibn Hanbal, Dorimiy, Bazzor, Abu Ya’lo Musiliylar “Musnad” larida, Tabaroniy uch mo‘jamida va boshqa zikr qilganlarini sanab o‘tadi. So‘ng rivoyatlarning lafzlaridagi farqlarni zikr qiladi. So‘ng hadisning mazmunida bayon qilingan masalaga oid boshqa lafzlar bilan zikr qilingan hadislarni keltirib, u hadislarni sanadlari va roviylarining ahvolini bayon qilib, hadisning darajasini aytadi.
Shuningdek, Abu Hanifa rohimahullohning musnadida kelgan hadis fiqhiy masalaga hujjat bo‘lishi uchun mutobe’ va shohid hadislarni keltirib o‘tadi. Bu bilan alloma Abu Hanifa rohimahulloh rivoyat qilgan hadis zaifmasligini ko‘rsatib bergan. Shuningdek, alloma hadisni sharhlashda yuqorida sanab o‘tilgan narsalarni zikr qilgach, hadis roviysi bo‘lgan sahobiyga to‘xtalib o‘tadi va uning tarjimayi holini qisqacha keltiradi. Hadis sanadidagi har bir roviyga birma-bir to‘xtalib o‘tadi. Hadisdagi g‘arib (kam uchraydigan) lafzlarni sharhlaydi, undan olinadigan fiqhiy masalani bayon qilishga o‘tadi.
“Al-Mavohibul latifa” kitobni ko‘p olimlar maqtagan. Jumladan, “al-Yani’ al-janiy” kitobining muallifi Muhammad ibn Yahyo Taymiy shunday degan: “Ajoyib kitob bo‘lib, u ham faqih, ham muhaddisga ko‘p foyda beradi”[1].
Muhaddis Shayx Muhammad Rashid No‘moniy: “Al-Mavohibul latifa” asarini o‘qib chiqdim. Hech ikkilanmay shuni aytamanki, Ibn Hajarning “Fath” kitobidan keyin hadis sharhlash borasida bunga o‘xshagan boshqa kitob yo‘q”, degan[2].
Hadislarni sharhlash uslubiga qarqalsa, alloma gohida bir hadisni shu darajada uzoq sharhlaydiki, uning sharhini olib alohida kichik bir risola qilsa bo‘ladi. Misol uchun, Haj kitobida kelgan 255-hadisni sharhi 278-betdan boshlanib, 366-betgacha davom etgan. Agar ushbu hadisning sharhini alohida nashr qilinsa, 90-100 betli kichik risola bo‘ladi[3].
“Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning “tongni yorug‘latib bomdodni o‘qishning” savobi buyukroq”, degan so‘zlari bomdodni o‘qish uchun belgilangan vaqtda ikki xil savob borligini bildiradi. Chunki, ismi tafzil bo‘lgan “أفعل” siyg‘asi bir sifatda ikki narsa o‘zaro raqobatlashib, biri ikkinchisidan ustun kelganini bildiradi”[4].
Muallif bu yerda arab tili gramatikasidagi ismi tafzilning ta’rifidan kelib chiqib, hadisda aytilmagan yangi bir ma’noni ya’ni, bomdod uchun ajratilgan vaqtda o‘qiladigan namozga beriladigan savob ikki xil bo‘lishi mumkinlini aytmoqda.
Sindiy hadis sharhlashda gohida e’tiqodiy masalalarga ham keng to‘xtalib o‘tadi. Misol uchun asarning “Iymon” kitobida u olimlar orasida Iymonga berilgan ta’rif borasidagi ixtilofni bayon qilib shunday deydi:
“Iymonning shar’iy ta’rifi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Allohdan olib kelgan narsani tasdiqlashdir. Iymoning bu ta’rifiga barcha olimlar ittifoq qilgan. Ixtilof esa, til bilan tasdiqlash iymon ta’rifiga kirish kirmasligi borasida bo‘lgan. Aksar muhaqqiq olimlar va Ash’ariy: “Iymon Nabiy sollallohu alayhi vasallam olib kelgan narsani tasdiqlashdan iborat. Tasdiqlash deganda tafsiliy[5] masalalarni tafsiliy, ijmoliy[6] masalalarni ijmoliy tasdiqlash tushuniladi. Rosululloh sollallohu alayhi vasallam olib kelgan narsalarni tasdiqlashda dalili bo‘lishi kerak degan shart yo‘q. Shuning uchun muqallidning iymoni ham iymon hisoblanadi”, deyishgan. Boshqa olimlar esa iymoning ta’rifida: “Iymon til va qalbning ishi, ya’ni qalb bilan tasdiqlab, til bilan iqror qilish”, deyishgan. Ba’zi olimlar: “Aslida dil bilan tasdiqlash kifoya. Til bilan iqror bo‘lish esa, banda bilan Allohning o‘rtasidagi iymonga aloqasi yo‘q. U shar’iy hukmlarni ijro qilish uchun qo‘yilgan shart”, degan. Imom Nasafiy aytadi: “Mana shu gap Abu Hanifadan rivoyat qilingan. Abu Mansur Moturidiy ham shu fikrni ma’qullagan. Ikki rivoyatning sahihrog‘ida aytilishicha Ash’ariy ham shu fikrga borgan”[7].
Muallifning yana bir ajralib turadigan tomoni, u ushbu kitobida boshqa kitoblardan bir narsani naql qilganda faqat o‘zi o‘qigan va kitoblarda uchratgan ma’lumotni keltiradi. U hech qachon kitobda o‘qimay, shayxlardan eshitgan ma’lumotni ushbu asarida zikr qilmaydi. Bir masala borasida ma’lumot berayotganda: “Bu masala borasida men ko‘rgan va mendagi kitoblarda uchratgan ma’lumotim shu” iborasini ishlatib, o‘sha masalani qo‘lidan kelgancha, qodir bo‘lgancha yoritganini aytib o‘tadi. Agar biror manbada uchratmagan bo‘lsa, zikr qilmaydi.
Toshkent islom instituti Tillar kafedrasi
o‘qituvchisi Anvarov Elyorbek
[1] Said Bektosh. Imom faqih muhaddis shayx Muhammad Obid Sindiy. – Bayrut: Doru bashoiri-l-islamiya, 1987. – B. 298.
[2] Sayyid Abdulmajid G‘ovriy. Shayx Muhammad Obid Sindiy va juhuduhu fi hadisin nabaviy.- Bayrut: Dorul irfon, 2015. – B. 36.
[3]“al-Mavohibu-l-latifa” kitobining to‘rtinchi juz 278-366 betlariga qaralsin.
[4] Muhammad Obid Sindiy. al-Mavohibu-l-latifa. – Bayrut: Dorun navodir, 2013. 2-juz. – B. 175.
[5] Tafsiliy tasdiqlash deganda, Allohning borligi, birligi va Uning sifatlari hamda Allohga iymon keltirish kerak bo‘lgan boshqa barcha narsalarga alohida iymon keltirish tushuniladi.
[6] Ijmoliy tasdiqlash degani masalan qabr azobiga iymon keltirish. Uning tafsilotiga kirmasdan, qabr azobining haqligiga iymon keltirish tushuniladi.
[7] Muhammad Obid Sindiy. al-Mavohibu-l-latifa. – Bayrut: Dorun navodir, 2013. 1-juz. – B. 70.