Islom – insonni ma’naviy kamolot sari yetaklaydigan, uning ruhiyatini poklab, qalbini sayqallaydigan dindir. Qur’oni karim va hadisi shariflar asrlar osha bashariyat duch kelayotgan muammolarning yechimini topishda muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Muqaddas dinimizning ushbu ikki mo‘tabar manbasi zamirida yashiringan hikmatlar, yechimlarni anglash anglash, ulardan to‘g‘ri xulosalar chiqarish insondan keng dunyoqarash, muayyan bilim hamda tafakkur talab etadi.
Hammamiz har kuni, har qadamda duch keladigan, ayrim hollarda tortishuv, bahs-munozaralarga ham sabab bo‘ladigan masalalardan biri, – bu, shubhasiz, iste’molchilar huquqlaridir. Barchamiz – iste’molchimiz. Shunday ekan, iste’molchi sifatida qanday huquqlarga egamiz? Majburiyatlarimiz nimalardan iborat?
Ushbu masalaga islomning munosabati xususidagi ba’zi savollar bilan O‘zA muxbiri Tolibjon Nizomov O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari Shayx Abdulaziz MANSUR hazratlariga murojaat qildi:
– Assalomu alaykum, Shayx hazratlari! Muqaddas dinimizda iste’molchilar huquqlari to‘g‘risida nimalar deyilgan? Shular haqida to‘xtalsangiz.
– Bismillahir rohmanir rohiym. Alhamdu lillahi robbil olamiyn, vassolatu vassalamu ala ashrofil anbiyoi val mursaliyn. Alloh taologa beadad shukrlar bo‘lsin. So‘nggi yillarda mamlakatimizda barcha sohalarda juda katta o‘zgarishlar, ulkan islohotlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, diniy va milliy qadriyatlarimizga davlat tomonidan qaratilayotgan alohida e’tibor hammani birdek xushnud etmoqda.
Ana shunday ijobiy o‘zgarishlardan biri bugungi suhbatimiz mavzusi – iste’molchilar huquqlarini himoya qilish bo‘lib, bu borada ko‘plab xayrli ishlar amalga oshirilayotirki, bu muqaddas dinimiz ko‘rsatmalariga hamohangdir. Dinimizning asosiy manbai – Qur’oni karimda ham ayni masalaga oid bir necha oyatlar bor. Ular bandalarni o‘zaro munosabatlarda, savdo-sotiq va tijorat ishlarida halol hamda pok bo‘lishga chaqiradi.
Bu dunyoning o‘tkinchi boyliklari, hoyu havas uchun bir-birini aldash, insoniylikni unutib, birovlarning mol-mulkiga ko‘z olaytirish yoki botil yo‘llar bilan boylikka ruju qo‘yish dinimizda qat’iy taqiqlangan.
Qur’oni karimda: “(Ey insonlar! Muomalada) vaznda adolat o‘rnatingiz va tarozida ziyonkorlik qilmangiz!” (ar-Rahmon surasi, 9-oyat).
Islom dini ta’limoti xalqimizning ongu shuuriga singib ketganki, bejizga ota-bobolarimiz: “Birovning haqiga xiyonat qilma”, deya yoshligimizdan qulog‘imizga quymagan. Halollikda, poklikda juda katta gap bor. Tarixga nazar tashlasak, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Alisher Navoiydek ajdodlarimizning buyuk mutafakkir bo‘lib yetishishi zamirida halollik, poklik mujassam, desak aslo xato bo‘lmaydi.
– Hazrat, ba’zan bozorga tushsak sotuvchilar mijozim bo‘lib qolsin, degan maqsadda xaridimizga 50-100 gramm qo‘shib beradi. Shu mumkinmi?
– Shu haqda mendan juda ko‘p so‘rashadi. Ba’zan ayrim kishilar: “Mahsulot xarid qilayotganimizda: “Mana, sizga og‘irroq qilib beryapman”, deb meva yoki boshqa mahsulotdan bir-ikki dona taroziga qo‘shib yuborishadi. Bu halolmi?, deb so‘rashadi Bu savolga ulamolarimiz: “Yo‘q, tarozini to‘g‘ri tortsin. Mahsulotni tortib bo‘lgandan so‘ng: “Bu – mendan hadya”, deb qo‘shmoqchi bo‘lgan narsasini bersin!”, deyishadi. Demak, agar ortiqcha narsasini taroziga qo‘yib bersa – harom.
E’tibor bering-a, ulamolar birovning haqidan hazir bo‘lishga, har bir narsani rozi-rizochilik bilan olishga o‘rgatyapti.
“Biror xalqning turmush tarzini bilmoqchi bo‘lsang, bozrolariga boq”, degan naql bor. Bu naql zamirida ikki narsa mujassam. Avvalo, bozorlar to‘kin-sochinlikni ifodalovchi markazlardir. Shu bilan birga, bozorlar orqali o‘sha xalqning halolligi va pokligi, olijanobligini bilib olish mumkin.
Alloh taolo bozorlarda adolatni o‘rnatish uchun alohida sura nozil qilgan. Bu sura “Mutaffifun” – “urib qoluvchilar” degan ma’noni anglatadi. Ya’ni tarozi va o‘lchovdan urib qolib, xaridor haqiga xiyonat qiluvchilar haqida.
Qur’oni karimda: “(Savdo-sotiqda o‘lchov va tarozidan) urib qoluvchi kimsalar holiga voy! Ular odamlardan (biror narsani) o‘lchab olgan vaqtlarida to‘la qilib oladigan, ularga o‘lchab yoki tortib bergan vaqtlarida esa urib qoladigan kimsalardir” (Mutaffifun surasi, 1–3-oyatlar).
Oyatda “holiga voy” deya ta’kidlangan toifadagi odamlarga bu dunyoda ham, oxiratda ham juda katta jazo borligini unutmaslik kerak.
Payg‘ambarimiz Muhammad (alayhissalom) “Mutaffifun” surasi nozil bo‘lganidan so‘ng bozorga borib, barcha odamlarni o‘zlariga qaratib mazkur oyatlarni baland ovozda o‘qib berganlar. Mufassirlar aytishadiki, shundan beri imoni butun, vijdoni bor savdogar tijoratiga aslo yolg‘on va xiyonat aralashtirmaydi.
“Sihohi sitta”, ya’ni “Olti ishonchli to‘plam” hadis kitoblarida (bular safi yana kengayib, 9 ta bo‘ldi) ham savdo-sotiqa oid sahih hadislar bor. Fiqh – islom huquqshunosligiga oid asarlarda ham alohida bir bob (bay’) borki, u to‘lig‘icha savdo-sotiqqa bag‘ishlangan.
– Iste’molchi sifatida menga juda qiziq tuyuladi: har gal ro‘zg‘orga ul-bul xarid qilish maqsadida bozorga borsam, sotuvchi hali “pochin” qilmagan bo‘lsa, mahsulotni arzonroqqa sotib, olgan pulini mahsulot ustiga “urib-urib” qo‘yadi. Shu ish joizmi?
– Tilimizga juda ko‘p xorijiy so‘zlar kirib qolganki, ular ishlatilaverib o‘zbekchalashib ketgandek, go‘yo. Shulardan biri, siz aytganingizdek, “pochin” so‘zidir. Asli “pochinyat” bo‘lgan bu so‘zning o‘zbek tilida juda ham chiroyli ekvivalenti bor – “bay’ boylash”. Qanday chiroyli-a! Shunday so‘zlarni iste’molga kiritishimiz kerak.
Agar sotuvchi hali “ba’y boylamagan” bo‘lsa, u bilan tortishib, mahsulotini arzonroq olishda hech qanday monelik yo‘q. Lekin olingan pulni mahsulotlarning ustiga urib qo‘yish irimdan boshqa narsa emas. Dinimiz esa irim-sirimni qattiq qoralaydi.
– Hazrat, to‘g‘ri aytdingiz. Ba’zida shunday holatlarni kuzatamizki, ayrim odamlar o‘zi foydalangan elektr energiyasi, tabiiy gaz yoki suvning pulini to‘lashdan bosh tortadi. Yana shundaylar ham borki, ular hisoblagichlarni orqaga aylantirmoqchi bo‘lishadi. Dinimizda shu haqda ham biror yechim bormi?
– Insonlarning bir-birida haqi bo‘ladi: qarz, oldi-berdi, omonat va hokazo. Dinimizda qarz va omonatni o‘z vaqtida, zarar yetkazmasdan egasiga qaytarish ta’kidlangan. Shunga o‘xshash davlatning o‘z fuqarolarida haqi bo‘ladi. Masalan, davlat tomonidan yetkazib berilayotgan elektr energiya, tabiiy, gaz, ichimlik suvi va boshqa mahsulotlarning haqini o‘z vaqtida to‘lab borish zarur. Chunonchi, bu ham xuddi birovning haqiga rioya qilgandek gap. Unutmasligimiz kerakki, biz to‘layotgan mablag‘lar aslida xalqning haqi. Demak, biz unga xiyonat qilmasligimiz kerak. Foydalangan mahsulotlarimizning haqqini o‘z vaqtida to‘lab, yuzimiz yorug‘ bo‘lib yuraylik.
– Mazmunli suhbatingiz uchun tashakkur!
O‘zbekiston musulmonlari idorasi matbuot xizmati
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Internet, telefon va shu kabi boshqa jihozlarda harom narsalarni tomosha qilish.
Alloh taolo aytadi: «Mo‘minlarga ayting, ko‘zlarini tiysinlar, iffatini saqlasinlar. Mana shu ular uchun poklikdir. Alloh bandalarning nima qilayotganidan xabardordir» (Nur surasi, 30-oyat).
Alloh taolo «Mana shu ular uchun poklikdir» deganida ko‘zni tiyish bilan mo‘minlarning hayoti yanada pokiza, yanada go‘zal bo‘lishini nazarda tutgan. Lekin banda ko‘zini tiymasa, buning aksi bo‘ladi.
Bu – qizlarda ko‘p uchraydigan holat. Kimki ko‘zini haromdan tiyib yashayotgan bo‘lsa, uning hayotda xotirjam, sokin, qanoatli ekanini ko‘rasiz. Lekin kim ko‘zining jilovini qo‘yib yuborgan bo‘lsa, tushkunlikda, hayotdan norozi bo‘lib yashayotganiga guvoh bo‘lasiz.
Demak, qiz bolaning xursand yoki tushkun kayfiyatda yashashi uning ko‘zlari nima bilan mashg‘ul ekaniga bog‘liq ekan. U ko‘zini tiymasdan, haromga nazar tashlagan paytda o‘zini ruhi singan, mahzun holda ko‘radi. Ko‘zini haromdan saqlagan paytlarda esa o‘zini baxtu saodat ichida topadi.
Bir qiz aytadi: «Internetda filmlar, qisqa videolar tomosha qilishni shunchaki ko‘ngilxushlik, xursandchilik deb hisoblardim. Ularni qiziqib tomosha qilardim, lekin ko‘rib bo‘lgach, sababi aniq bo‘lmagan mahzun holatga tushib qolardim. Nihoyat, bir kuni bu holatimning sababini topdim. Men ko‘nglimni yozish uchun ko‘rayotgan kinolarda behayo va ayanchli sahnalar ko‘p bo‘lardi. Mana shunday harom narsalarni tomosha qilish qayg‘uga botib qolishimga, mahzun holatga tushib qolishimga sabab bo‘lar ekan. Shundan keyin o‘zim bilan o‘zim kurasha boshladim. Yomon sahnalar ko‘rsatilgan paytda boshqa kanalga olib qo‘yadigan yoki kompyuterni o‘chirib qo‘yadigan bo‘ldim. Nafsimning xohishlariga qarshi turish ancha qiyin bo‘ldi, lekin Alloh harom qilgan narsalardan ko‘zimni saqlaganim uchun xursand bo‘lardim».
Ba’zi qizlar «Oyatdagi ko‘zni tiyish faqat erkaklarga xos buyruq, chunki ayolda erkakni fitnaga soladigan narsalar bor. Shuning uchun erkaklar ayollarga qaramay, ko‘zini tiyishi kerak. Erkak kishida esa ayolning his-tuyg‘ularini junbushga keltiradigan narsa yo‘q. Shuning uchun ayolning erkaklarga qarashida hech qanday muammo yo‘q», deyishadi.
Bu mutlaqo noto‘g‘ri. Ayol kishida erkakning his-tuyg‘ulariga ta’sir qiladigan jihatlar bo‘lganidek, erkaklarda ham ayollarning aqli va his-tuyg‘ularini uyg‘otadigan omillar bor.
Erkak kishi ayolning nozik, kelishgan qomatiga, husniga qarab, unga qiziqadi. Ayol kishini esa erkakning ko‘rkam jismi, boyligi, atirining xushbo‘y hidi, qat’iyati, jur’ati va boshqa o‘ziga xos jihatlar o‘ziga rom qiladi.
Ayollar ham, erkaklar ham nafaqat qarama-qarshi jinsga nazar solish, balki o‘zi kabi jins vakillarining ham avratiga qarash ham haromdir.
Demak, shariatimizda ayol kishi boshqa bir ayolning avratiga qarashdan, biror joyini ushlashdan qaytarilgan. Faqatgina tibbiy muolaja va shu kabi zarurat bo‘lganda shariat bunga ruxsat beradi.
Alloh taoloning oyatlariga ahamiyat beradigan bo‘lsak, U Zot barcha mo‘minlarga – erkagu ayollarga murojaat qilganida «Ey iymon keltirganlar!» deb xitob qiladi. Bu xitob iymon keltirgan har qanday erkak va ayolga tegishli bo‘ladi.
Buning yorqin misoli ushbu oyatdir:
«Ey iymon keltirganlar! Sizlardan avvalgilarga farz qilinganidek, sizlarga ham ro‘za farz qilindi. Shoyad taqvo qilsangiz» (Baqara surasi, 183-oyat.)
Bu oyatdagi xitob erkagu ayol mo‘minlarga qaratilgan, shuning uchun ro‘za tutish barchaga barobar farz qilingan. Buni quyidagi oyatda ham ko‘rishimiz mumkin:
«Ey iymon keltirganlar! Agar mo‘min bo‘lsangiz, Allohga taqvo qiling va riboning sarqitini ham tashlang» (Baqara surasi, 278-oyat).
Bu oyatda erkak ham, ayollar ham sudxo‘rlik qilmaslikka buyurilgan. Demak, Alloh taoloning Kitobidagi qoida shunday: «Ey iymon keltirganlar» degan xitob erkagu ayollarni ajratmaydi, barcha mo‘min va mo‘minalarga qaratilgan bo‘ladi. Alloh taolo mo‘minu mo‘minalarga biror narsani buyursa, ularga «Ey iymon keltirganlar», deb xitob qilgan. Lekin mo‘minlarga ko‘zni tiyishni buyurganida erkaklarni ham, ayollarni ham o‘z ichiga oladigan umumiy xitob bilan yuzlanmadi, balki erkaklarga alohida oyatda, mo‘minalarga keyingi oyatda buyurdi:
«Mo‘minlarga ayting, ko‘zlarini tiysinlar, iffatlarini saqlasinlar. Mana shu ular uchun poklikdir. Alloh ularning nima qilayotganidan xabardordir. Mo‘minalarga ayting, ko‘zlarini tiysinlar, iffatlarini saqlasinlar, zohir ziynatlaridan boshqasini ko‘rsatmasinlar, ro‘mollari bilan ko‘kslarini to‘sib yursinlar...» (Nur surasi, 30-31-oyatlar).
Nima uchun Alloh taolo ko‘zni haromdan tiyishga buyurish uchun mo‘minalarga alohida oyat nozil qilmadi? Nima uchun erkaklar bilan ayollarga bitta oyatda birgalikda buyurmadi? Ehtimol, bundan maqsad – muslima ayol ko‘zni tiyish qanchalik muhim ekanini anglab yetishidir? Toki ayollar bu buyruq faqat erkaklarga qaratilgan, deb o‘ylab qolmasin. Chunki ayol kishi (qiz bola ham) begonalarning avratiga qarasa, hayoti barbod bo‘ladi, qalbi mahzunlikka to‘ladi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ko‘zning zinosi – (nomahramga) qarashdir», deganlar.
Boshqa bir rivoyatda «Ko‘z ham zino qiladi. Ko‘zning zinosi – (nomahramga) qarashdir», deyilgan («Sahihul Buxoriy»).
Mana shu oyatga ko‘ra, kim ko‘zi bilan zino qilsa-yu, tavba qilmasa, Qiyomatda uqubatga duchor bo‘ladi. Uqubat jahannamdagi bir vodiy bo‘lib, u yerda zinokorlar azoblanadi. Kimki zinokorlar vodiysiga tushadigan bo‘lsa, uning uchun azob ko‘proq bo‘ladi, u yerda xor bo‘lib, abadiy qolib ketadi.
Abdulloh Abdulmu’tiy, Huda Sa’id Bahlulning
“Qulog‘im senda qizim” kitobidan G‘iyosiddin Habibulloh,
Abdulhamid Umaraliyev tarjimasi.