Islom tarixida “Al-Mabsut” nomli asarlar ko‘p yozilgan. Masalan, Abu Yusuf (vafoti hijriy 182 y.), Muhammad ibn Hasan (vafoti hijriy 189 y.)[1], Abu Lays Samarqandiy (vafoti hijriy 375 y.), Abu Shujo’ (vafoti besh yuz yil oldin), Nosiriddin Samarqandiy (vafoti hijriy 556 y.), Shamsulaimma Halvoniy (vafoti hijriy 448 y.), Xoharzoda[2] (vafoti hijriy 483 y.), Abulyusr Pazdaviy (vafoti hijriy 493 y.), Faxrulislom Pazdaviy (vafoti hijriy 482 y.) kabi olimlarning hanafiy mazhabiga oid shu nomdagi asarlari bor. Shuningdek, shofi’iy, molikiy mazhabidagi olimlar Abu Osim Ibodiy (vafoti hijriy 485 y.), Abu Hafs Shofi’iy (vafoti hijriy 243 y.), Abu Bakr Bayhaqiy (vafoti hijriy 458 y.), Ibn Arafa Tunisiy ham (vafoti hijriy 803 y.) “Al-Mabsut” bitgani aytiladi. Muhammad Samarqandiyning qiroat ilmlariga, Abu Abdulloh Buxoriyning hadisshunoslikka, Abu Alo Roziy hamda Nosiriddin Samarqandiyning tilshunoslikka doir “Al-Mabsut”lari ham ma’lum[3]. Shunday bo‘lsa-da, “Al-Mabsut” deyilganida birinchi navbatda Movarounnahrda yashab, ijod etgan (XI asr) zabardast faqih Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Saraxsiyning shu nomdagi asari nazarda tutilgan. Saraxsiy ko‘p o‘rinlarda “Sohibul Mabsut” deb keltiriladi[4].
Saraxsiyning bu asariga mashhur olim Abu Fazl Muhammad ibn Ahmad Marvaziyning (vafoti hijriy 334 y.) “Kofiy” kitobi asos bo‘lgan. Olim bunday yozadi: “Men yashagan zamonda ilmlar tolibi bir necha sabablar bilan fiqhdan uzoqlashishlariga guvoh bo‘ldim. Shu bois “Muxtasar”ga sharh yozib, har bir masalani yoritishda kerakli ma’nodan ortiqcha narsani qo‘shmaslikni, har bir bobda ishonchli bo‘lgan ma’lumotlar bilan cheklanishni maqsadga muvofiq topdim”[5]. Demak, Saraxsiy ushbu asarida o‘zigacha fiqh masalalariga mansub kitoblarning asosiy mazmunini jamlashga harakat qilgan va Islom huquqshunosligining deyarli barcha sohalarini qamrab olgan.
Saraxsiy rostgo‘yligi, adolatparvarligi sababli dushmanlarining tuhmatiga uchrab, zindonband etiladi. Ammo hech bir to‘siq uning chuqur tafakkuri va o‘tkir zehniga pand berolmaydi. Asarning kirish qismida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, muallif uni zindonda yozgan. “Al-Mabsut”ni yozish jarayonida Saraxsiy yodida qolgan ma’lumotlarga asoslangani uning xotirasi juda kuchli bo‘lganidan dalolat beradi[6].
Olim hukmlarni Qur’oni karim, hadisi sharif, osor, qiyos hamda istehson asosida dalillaydi. Ixtilofli masalalarda mashhur ulamolarning fikrlarini solishtirib, tahlil qiladi. Jumladan, Abu Hanifa, Imom Molik, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan, Imom Shofi’iy, Hasan ibn Ziyodning turli fikrlarini keltirib, ularning mohiyatini tushuntirishga harakat qiladi.
Bu asar ko‘p nusxalarda ko‘chirilgan va keng tarqalgan. O‘zFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida kitobning bir necha qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Jumladan, 3183, 3114, 5957, 5880, 5981, 2706, 6762 raqamlari ostida kitobning turli qismlariga doir qo‘lyozmalar mavjud. Ularning ichida 3114 raqam ostida saqlanayotgan nusxa asarning beshinchi bobi bo‘lib, 344 betdan iborat. Qo‘lyozmada ko‘rsatilishicha, u O‘zganda 1705 yili ko‘chirilgan. Asarning yana bir nusxasi Qohiradagi arab qo‘lyozmalari institutida 152 raqami ostida saqlanadi. Makkadagi Haram kutubxonasida ham 154 raqami bilan saqlanayotgan bir nusxasi bor.
Saraxsiyning “Al-Mabsut” kitobi fiqh bo‘yicha eng muhim kitoblardan sanalib, Islom huquqshunosligiga xos ko‘plab masalalar va ularning yechimlari yuzasidan bahs yuritadi. Barcha musulmon mamlakatlarida keng qo‘llanilgan ushbu asar hanafiy mazhabimizning eng qimmatli manbalaridan biridir.
Abdumalik TO‘YCHIBOYEV,
Toshkent Islom universiteti tadqiqotchisi
[1] Muhammad ibn Hasandan turli yo‘llar bilan Mabsut rivoyat qilingan va ularning eng mashhuri Abu Sulaymon Juzjoniynikidir. Mua’lumotlarga ko‘ra, Muhammad ibn Hasanning Mabsutiga imom Shofi’iy ham katta baho berib, uni yod olgan.
[2] Uning ikkita Mabsut yozgani va ularning biri 15 jilddan iborat bo‘lgani aytiladi.
[3] Hoji Xalifa. “Kashfuz zunun ’an asomil kutub val funun”. Ikkinchi juz. Bayrut: “Ihyo’ut turosil arabiy”, 1581 – 1583-betlar.
[4] Qori Ali ibn Sulton Muhammad. “Al-asmor al-janiyya fi asmo’il hanfiyya”. Betna: “Xudobaxsh”, 2002. 268-b.
[5] Saraxsiy Muhammad ibn Ahmad. “Mabsut (طﻮﺴﺒﻤﻟا). Birinchi juz. – Bayrut, “Dor al-ma’rifa”, 1989. 4-b.
[6] Suduniy, Zayniddin Qosim ibn Qutlubg‘o. Tarjimayi hollar toji (ﻢﺟاﺮﺘﻟا جﺎﺗ). – Bayrut: Dor ul‑qalam, 1992. – 234 - b.
#xabar #qabul #qayta_aloqa
O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi oliy va o‘rta maxsus diniy ta’lim muassasalarining 2025-2026 o‘quv yili qabul jarayonlari haqida quyidagi telefon raqam, internet va ijtimoiy tarmoq sahifalari orqali ma’lumot olishingiz mumkin:
OLIY TA’LIM MUASSASALARI:
1. Imom Buxoriy nomidagi Toshkent Islom instituti
+998712400115
oliymahad.uz // @oliymahad (https://t.me/oliymahad)
2. Mir Arab oliy madrasasi
+998913129404
mirarab.uz // @Mirarabuz (https://t.me/Mirarabuz)
3. Hadis ilmi maktabi
+998662402051
muhaddis.uz // @muhaddisuz (https://t.me/muhaddisuz)
4. Imom Termiziy nomidagi islom instituti
+998554510596
imomtermiziy.uz // @termiziylar_uz (https://t.me/termiziylar_uz)
O‘RTA MAXSUS ISLOM TA’LIM MUASSASALARI:
1. “Ko‘kaldosh” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998712444827
kukaldosh.uz // @kukaldoshuz (https://t.me/kukaldoshuz)
2. “Xadichai Kubro” ayol-qizlar o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998712484752, +998941044752
xadicha.uz // @xadichauz (https://t.me/xadichauz)
3. “Sayyid Muhyiddin maxdum” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998507086870
maxdum.uz // @maxdumuz (https://t.me/maxdumuz)
4. “Hidoya” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998885726006
hidoya.uz // @hidoyauz (https://t.me/hidoyauz)
5. “Xoja Buxoriy” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998755427425
xojabuxoriy.uz // @Xojabuxoriy (https://t.me/Xojabuxoriy)
6. “Mir Arab” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998954204597
mirarabmadrasa.uz // @mirarabmadrasa (https://t.me/mirarabmadrasa)
7. “Jo‘ybori Kalon” ayol-qizlar o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998652217744
juyborikalon.uz // @juyborikalon (https://t.me/juyborikalon)
8. “Faxriddin ar-Roziy” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998556022444
arroziy.uz // @arroziyuz (https://t.me/arroziyuz)
9. “Muhammad al-Beruniy” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998551015512
alberuniy.uz // @alberuniyuz (https://t.me/alberuniyuz)
10. “Imom Termiziy” o‘rta maxsus islom ta’lim muassasasi
+998554510596
imomtermiziy.uz // @termiziylar_uz (https://t.me/termiziylar_uz)
2025-2026 o‘quv yili qabul jarayonlari haqidagi so‘nggi yangiliklarni @qabulmuslimuz (https://t.me/qabulmuslimuz) telegram sahifasida kuzatib boring!
O‘zbekiston musulmonlari idorasi
Matbuot xizmati