Davlatshoh Samarkandiy  (Taxminan 1435—1495) 

XV asrning ko‘zga ko‘ringan adabiyotshunos olimlaridan biri Davlatshoh ibn Alouddavla Baxtishoh al-Boziy as-Samarkandiydir. Uning tarjimayi holiga oid ma’lumotlar juda kam bo‘lib, «Tazkirot unshuaro» («Shoirlar tazkirasi») asarida keltirilgan ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda, u yirik harbiy xizmatchi va davlat arbobi oilasida tug‘ilgan. Otasi Baxtishoh Shoxrux Mirzoning amirlaridan bo‘lib, ko‘pgina harbiy yurishlarida qatnashgan va toju taxt sohibiga sadoqat va qahramonlik namunalarini ko‘rsatgan. Uning «Al-Toziy» atalishi ham shundandir. Davlatshohning tug‘ilgan vaqti ma’lum bo‘lmasa-da, o‘zining «Tazkirat unshuaro» asarini 50 yoshga kirganida yoza boshlaganini ma’lum qiladi. Bizga esa asar 1486 yili yozib tugatilgani ma’lum. Agar bu katta va muhim asarni yozish uchun kamida 2—3 yil vakg sarflangan deb taxmin qilinganda, Davlatshoh taxminan 1435—1436 yillarda tug‘ilgan bo‘lib chikadi. Davlatshoh Samarkandiy yoshligidan ilmga qiziqib, o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan olimi, faqix va shoir Xoja Jaloluddin Fazlullox Abu Laysiydan ta’lim olgan. Lekin 1480 yillarga qadar ilmiy yoki adabiy faoliyat bilan shug‘ullanmagan, balki saroy xizmati va harbiy ishlarga jalb qilingan, Shoxrux va Sulton Xusayn Boyqaroning ko‘pgina harbiy yurishlarida ishtirok etgan. U so‘nggi marta Sulton Boyqaro bilan Sulton Mahmud (Xisori shodmon va Badaxshon hokimi) o‘rtasida Chakmansaroy (Afg‘onistonning Andxoy viloyatida joylashgan manzil)da bo‘lgan jangda qatnashgan. Bu jang, Xondamirning ma’lumotlariga qaraganda, 875-1471 yilda sodir bo‘lgan. 

Davlatshoh Samarkandiy 60 yilga yaqin umr ko‘rib 1495 yili vafot etgan. Davlatshoh Samarkandiy «Tazkirat ush-shuaro» asarini yozishda juda ko‘p manbalardan: o‘zidan oldin yozilgan tazkiralardan, xususan Abu Toxir Xotuniyning «Manokib ush-shuaro», Avfiyning «Lubob ulalbob» kitoblaridan, tarixiy va geografik asarlardan, xususan, Istaxriyning «Kitob masolik ul-mamolik», Gardiziyning «Zayn ul-axbor», Abulfazl

Bayxakiyning «Tarixi oli Sabuktakin» va boshqalardan, shuningdek, tazkirada kayd etilgan shoir va adiblarning asarlaridan keng foydalangan. Tazkirada VII—XV asrlarda yashab ijod etgan 155 shoir haqida qisqacha, lekin nihoyatda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. To‘g‘ri, guruch kurmaksiz bo‘lmagani kabi, Davlatshoh Samarkandiy tazkirasi ham ayrim jo‘z’iy kamchiliklardan holi emas. Masalan, ayrim hollarda sanalar, u yoki bu shoirning tug‘ilgan joyi noto‘g‘ri berilgan, ayrim hollarda keltirilgan ma’lumotlar chalkashib ketgan. Shunga qaramay asarning ijobiy tomonlari ko‘p. Bu asar juda katta davr qariyb sakkiz yuz yil mobaynida Eron va Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan shoir va adiblar faoliyatini tadqiq qabzasiga olgan. «Tazkirat ush-shuaro» yoki «Tazkirai Davlatshohiy» mukaddima, xotima va yetti qiyem (tabaqa) dan iborat. 

Mukaddimada asarning yozilish sabablari, VII—X asrning birinchi yarmida yashab o‘tgan arab shoirlardan Labid (VII asr), Abu Nuvos (vafoti tax. 814), Abu Tayyib al Mutanabbiy (vafoti — 963), Abu A’lo Al-Marriy (973—1058) va boshqalar haqida ma’lumot keltirilgan. Birinchi va ikkinchi kiyem X—XI asrlarda Eron va Markaziy Osiyoda yashab o‘tgan 21 yirik shoirning qisqacha tarjimai xoli va ijodiga bahishlangan. 

Uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi qismlarda Xorazmshoxlar — Anushteginiylar (1077—1231), Elxoniylar (1258—1349) va Muzaffariylar (1315—1393) zamonida ijod etgan 54 shoir haqida ma’lumot bor. So‘nggi ikki tabaqa Temur va Temuriylar zamonida Markaziy Osiyo, Eron va Irokda yashagan 41 shoir ijodiga bag‘ishlangan. Xotimada esa mazkur tazkira muallifi bilan zamondosh mashxur allomalar Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy, Xoja Afzaliddin Muhammad, Amir Axmad Suxayliy, Xoja Shaxobiddin Abdullox Marvarid hamda Xoja Osafiy haqida ma’lumotlar keltirilgan. 

Davlatshoh Samarkandiy tazkirasida jamlangan shoirlarning asarlari sharq mumtoz adabiyotining umumiy yo‘nalishi, uning taraqqiyot yo‘llari, Sharq she’riyatida keng qo‘llanilgan ruboiy, kasida, g‘azal, hajv janrlarining paydo bo‘lishi va takomillashuvi, tarsi’, tajnis, tarji’band, murabba’ singari she’riy shakllarni o‘rganish hamda tadqiq etishda muhim rol o‘ynaydi. Qolaversa, ular orasida Javxariy Zargar, Xoja Kirmoniy, Jalol Tabib, Xoja Ismatullo Buxoriy, Aminiddin Nuzulobodiy singari dostonchilik janrining yetuk namoyandalari, nazm va nasrga oid «Tarjimon al-baloga» («Notiklikni tushuntirib beruvchi kitob») asari bilan mashhur Farruxiy (vafoti — tax. 1037—1038), «Chaxor makola» kitobi bilan shuhrat topgan Nizomiy Aro‘ziy Samarkandiy (XII asr), fors tilining sharxli lug‘atini tuzgan ibn Mansur Termiziy (XII asr), «Xadoik as-sexr» («Sexr bondari») asari bilan nom taratgan xorazmlik Rashididdin Vatvot (1088—1182), «Nigoriston» asari muallifi Muinidsin Juvayniy, «Shabistoni xayol» kitobi muallifi Yaxyo Sebak Nishopuriy, «Javoxir ul-asror» («Sirlar javoxiri») asarini butun Sharqka manzur eta olgan Shayx Ozariy (1382—1462), musiqa ilmining mashxur namoyandalaridan Soxib Balxiy, xat va xattotlik ilmining piri Simiy Nishopuriy ham borki, bular ijodi mumtoz adabiyot hamda O‘rta asr Sharq fani taraqqiyoti tarixida muhim o‘rin egallaydi. Kitobda ta’rifi keltirilgan shoirlardan aksariyati davrining malik ush-shuarosi bo‘lgan. Ularning qariyb hammasi oxir-oqibatda ta’magir va hasadchi, ig‘vogarlar maskani — shoxlar saroyini tark etgan. Avxadiddin Anvariy (XII asr), Rashididdin Vatvot, Buxoroda mulammax (bir she’rni ikki tilda yozish) an’anasini boshlab bergan, hajv janri rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Xoja Ismatullo Buxoriy (1365—1426) ana shunday shoirlar jumlasidandir. 

Tazkirada jahonga mashhur faylasuf shoir va olim Nosir Xusrav (1004—1088), Sharq mumtoz she’riyati daholaridan va musiqashunos Xusrav Dexlaviy (1253—1325), shoir va yirik tarixchi olim Faxridsin Banokatiy (vafoti — 1329), Kamol Xujandiy (1318— 1401), Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy bilan birga mehnatkash xalk orasidan chiqqan nozimlar ham qayd etiladi. Asli dehkon tabaqasidan, Nizomiy Ganjaviyning «Maxzan ul-asror»iga ming baytdan iborat javob yozgan Jamoliddin ibn Ja’far Farraxoniy; bir umr qo‘sh qo‘shib, dehkonchilik qilgan, she’rni ketmon dastasiga bitib yurgan kuxistonlik Muhammad Xisomiddin; avom unnos (oddiy xalq)dan chiqib, shoirlik, xattotlik va naqqoshlikda nomi chikargan Simiy Nishopuriy; buyra to‘qib kun kechirgan samarqandlik Bisotiy haqidagi ma’lumotlar shular jumlasiga kiradi. 

Shuningdek, tazkirada o‘z  she’rlari bilan shoxdar va hokimlar, noiblar va qozilar kirdikorlarini fosh etgan Yaminiddin Faryuma diy va uning o‘g‘li Amir Mahmud (Ibn Yamin), Ubayd Zakoniy, Burunduk Buxoriy hamda Bobo Savdoyi Abivardiy kabi shoirlar zikri ham keltirilganki, bu xol asar qimmatini yanada oshiradi.

Davlatshoh Samarkandiy asarining yana bir fazilati unda ayrim muhim tarixiy vokealar bayonining ham keltirilganidir. Chunonchi, Markaziy

Osiyo, Afg‘onistan, Eron xalqlarining sulton Jaloliddin Manguberdi (Mangiburni) boshchiligida 1221—1232 yillari mugul boskinchilariga qarshi olib borgan kurashi tarixidan ayrim lavxalar; 1337 yili Hurosonda bo‘lgan sarbadorlar ko‘z goloni hamda shu ko‘z golon natijasi ularok, Xurosonning kattagina qismida bunyod topgan sarbadorlar davlatining (1337—1381) qisqacha tarixi ham asarda aks ettirilgan. Shuningdek, kitobda keltirilgan Xuroson va Markaziy Osiyo janubiy qismining XV asr 40-yillaridagi siyosiy Xayoti bilan bog‘lik tafsilotlar, yirik tarixiy shaxslar — vazir va olim Nizomulmulk, ulug‘ shoir va olim Umar Xayyom, ismoiliylar tariqati asoschisi Xasan Sabbox, buyuk munajjim Mirzo Ulug‘bek hayotiga oid voqealar ham alohida qimmatga ega.

Davlatshoh Samarqandiyning mazkur tazkirasi jamoatchilik e’tiborini ko‘pdan beri tortib kelmokda. 1819 yildan buyon asarning ayrim parchalari Rossiyada (V.A.Jukovskiy va F. Erdman), Fransiyada (Silvestrde Sasi), Angliyada (E. Broun va A. Falko- ner), Turkiyada (Faxim Sulaymon afandi), Germaniyada (Hammer)liy, Xusayn Ali Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfi Buxoriy, Mir Husayn Muammoiy, Mullo Muhammad Badaxshiy, Yusuf Badiy, Shox Xusayn Qoshiy, Hiloliy Axdiy, Muhammad Solix va boshqalar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tadi. Alisher Navoiyning ta’kidlashicha esa Xusayn Boyqaro qadimgi turk tilining taqdiriga befarq bo‘lmay, uning rivoji uchun kator chora-tadbirlarni amalga oshirgan. O‘sha davr adabiy muhitining ba’zi bir «mo‘tabar» namoyandalari nazarida turk tili tahqirlanib, mazkur tilda ijod etish, ijodkorning iste’dodsizligini bildiruvchi nuqsonlardan biri deb hisoblangan. Binobarin, arab va fors tillariga e’tibor berilib, turk tili kamsitilgan. Ana shunday sharoitda Xusayn Boyqaro yozuvda turk tilini iste’molga kiritish borasida maxsus farmon bergan. Bu dadil qadam mamlakatning siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta voqea bo‘lgani shubhasiz. Xusayn Boyqaro fors va turkiy tillarida g‘azal bitish iqtidoriga ega bo‘lsada, asosan turk tilida «Xusayniy» taxallusi bilan ijod etgan. 

Uning ta’bi nazmi haqida Alisher Navoiy «Majolis un-nafois» asarida shunday yozadi: «Ul xazratning xub ash’ori va margub abyoti bag‘oyat ko‘pdur va devon ham murattab bulubtur». Sulton Xusayn Boyqaro Xuroson hududini ichki va tashqi dushmandan tozalagach, beg‘amlikka, ayshu ishratga beriladi. Hukmdorning so‘nggi yillari mamlakat ichida vujudga kelgan isyonlarni bostirish bilan o‘tadi. Bu isyonlar o‘z o‘g‘illari tarafidan mulk talashib, ko‘tarilgan nizo va mojarolardan iborat edi. Ammo shunga karamay, u qo‘lidan kelganicha mamlakatda adolat va osoyishtalikni, ilm-ma’rifat va madaniyatni ravnaq toptirishga harakat qilgan. 1506 yil bahorida Sulton Xusayn Boyqaro xastaligiga qaramay Xuroson qo‘shinini yig‘ib, Muhammad Shayboniyxonga karshi Movarounnahr hududiga qarab yo‘l oladi. Shahanshoh Bobo Ilohiy mavzeiga yetganda, axvoli og‘irlashib, qo‘shinni to‘xtatishga qaror qiladi. 1506 yil 5 may, dushanba kuni kechqurun saltanat sohibi Abulg‘oziy Sulton Husayn Mirzo Boyqaro saktayi qalb (apopleksiya) kasali bilan 69 yoshida olamdan o‘tadi. 

Manba: MA’NAVIYAT YULDUZLARI

(Markaziy osiyolik mashhur siymolar, allomalar, adiblar)

O‘MI Matbuot xizmati