Ulamolar aytishicha, Qur’onning musulmon banda ustidagi haqlari quyidagilar:
1. Qur’onga imon keltirish. Qur’oni karim Alloh tarafidan nozil qilinganiga imon keltirgan banda mo‘min hisoblanadi. Parvardigorimiz shunday marhamat qilgan: “Ey mo‘minlar, Allohga, Uning Payg‘ambariga va O‘z Payg‘ambariga nozil qilgan Kitobga (Qur’onga) hamda U Zot ilgari nozil qilgan (barcha) kitobga imoningiz komil bo‘lsin! Kim Allohga, farishtalarga, kitoblariga, payg‘ambarlariga va oxirat kuniga kofir bo‘lsa, demak, u juda qattiq adashibdi” (Niso surasi, 136-oyat).
2. Qur’on o‘qish. Qur’onni tilovat qilish eng katta haqlardandir. Alloh taolo Rasuli akram va u zotning ummatlarini Qur’on o‘qishga buyurgan. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam hadislarida Qur’on o‘qish fazilatlari haqida xabar berganlar. Kishi Qur’onni to‘g‘ri o‘qish uchun asosan ikki narsa talab qilinadi:
Ulamolar, mo‘min-musulmon kishi Qur’onni oyda bir marta xatm qilishini tavsiya etishgan. Qur’on tilovati har bir mo‘minning kundalik vazifasi bo‘lishi kerak. Qur’on faqat qorilar yo keksalar o‘qiydigan Kitob emas. Allohga va oxirat kuniga imon keltirgan har bir banda bilishi kerak Qur’on o‘qishni. Agar haftada ma’lum kunlarni Qur’on o‘qish va o‘rganishga sarflaganimizda, oramizda Qur’on o‘qishni bilmaydigan inson qolmasdi.
Allohning Kitobi Qur’oni karimni tilovat qilish unga ko‘z yugirtirib chiqish yoki yodlaganini tushunar-tushunmas takrorlash emas. Qur’onni butun vujud bilan his etgan holda o‘qiladi. Buni tadabbur deyiladi.
3. Qur’on yodlash. Qur’on yodlash juda fazilatli amaldir. Hadisi shariflarda, Qur’onni qalbga jo qilishning foydalari haqida so‘z yuritilgan. Jumladan, qori jannatda Qur’on oyatlarini o‘qib, martabasi ko‘tarilib borishi, yodlagan oxirgi oyatni o‘qigan joyi uning eng yuqori darajasi bo‘lishi aytilgan. Ulamolar, “Qur’onni to‘liq yod olish farzi kifoya. Namozni o‘qishga yetadigan darajada sura va oyatlarni yodlash esa farzi ayndir”, deyishgan. Shuning uchun har bir musulmon banda namozni to‘kis ado etishi uchun ma’lum sura va oyatlarni puxta yodlab olishi lozim.
Qur’on yodlashning mas’uliyati katta. Qur’onni diliga joylagan banda Qur’onni muttasil takrorlab turadi. Qur’onni yodlab, uning haqlarini poymol qiladigan, e’tiborsizlik bilan yodlaganlarini unutib yuboradigan “qori”lar ogohlantirilgan.
Rivoyat qilinishicha, solihlardan biri o‘lim to‘shagida yotgan holida o‘g‘liga:
– O‘g‘lim! Menga Qur’onni olib kel, birgina oyatni unutib qo‘ydim. O‘shani eslamoqchiman!, dedi. Shunda o‘g‘li hayron bo‘lib:
– Otajon, birgina oyatni eslashingizdan qanday naf bor?! – dedi. Solih ota jigarbandining savoliga:
– O‘sha oyatni eslagan holda Alloh bilan uchrashishim undan g‘ofil holda yo‘liqishimdan yaxshiroq! – deb javob bergan ekan.
Vafotidan oldin ilmga rag‘bat qilgan ulamolar hayotidan ibratli hikoyalar keltiriladi. Bu ham musulmon banda ilm-ma’rifatga intilishi, eng avval, Parvardigorining Kitobini o‘qishni o‘rganishi, undan imkon qadar yodlashi kerakligiga ishoradir.
4. Qur’on tilovatiga quloq solish. Qur’oni karim o‘qilganida, odam jim turib, Qur’onning oyatlariga quloq tutiladi, unda nima deyilayotganiga e’tibor beriladi, Alloh da’vatiga ijobat etiladi. Qur’on o‘qilayotganda turib ketish, tilovatga beparvo bo‘lish musulmon odamga yarashadigan ish emas. Ayniqsa, jamoat namozlarida bunga e’tibor berish kerak.
Odamlar orasida obro‘-e’tiborga ega shaxs gapirayotganda uning gapini bo‘lish yoki ma’ruzasiga xalaqit berish qanday odobsizlik-a. To‘g‘rimi? Endi butun olamlar Parvardigori Allohning Kalomi o‘qilayotganda gaplashish, tilovatga beparvo bo‘lish qanday hurmatsizlik ekanini tasavvur qilib ko‘ring!
5. Qur’onni tadabbur (tafakkur) qilish. Alloh taolo Qur’on o‘qiganda uning oyatlarini tadabbur qilishga buyurgan. Oyatlarni tadabbur qilmaydigan kimsalarga tanbeh berilgan. Qur’onni tadabbur qilgan odam unda biron ixtilof yo‘qligini, bir oyat boshqa bir oyat ma’nosiga muvofiq kelishini anglab yetadi.
Alloh taolo Qur’oni karimni o‘qish uchun tillarga oson, oyatlarini tushunib ibrat olish uchun fasohatli arab tilida nozil qilgan. Agar inson Qur’onni yaxshi tushunganida, uni tilovat qilishdan, Qur’on o‘qishdan to‘ymasdi. Demak, Qur’onga bo‘lgan muhabbatimiz ziyoda bo‘lishi uchun uni to‘g‘ri o‘qish va o‘qiganlarimizni uqish talab etiladi.
6. Qur’on ko‘rsatmalariga amal qilish. Qur’onning nozil qilinishidan ko‘zlangan asosiy maqsadlardan biri – ko‘rsatmalariga rioya etish, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Zero, boshqa haqlar Qur’onga amal qilish haqiga bog‘liq: Qur’onni o‘qigan, eshitgan, tushungan, Qur’onni e’zozlagan odam Qur’onga amal qiladi.
7. Qur’on ilmlarini odamlarga yetkazish. Qur’on ilmlarini bilgan odam uni boshqalarga ham o‘rgatadi, ilmni tarqatadi. Shariat ilmli kishilardan shuni talab etadi. Ilm shu bilan odamlar orasida yoyiladi. Masalan, kimdir tajvid ilmidan xabardor. U insonlarga Qur’on o‘qishni ta’lim beradi. Yana kimdir, tafsir ilmini biladi. Bunday odam o‘zgalarga Qur’on ma’nolarini tushuntirib beradi. Xullas, har kim imkoni darajasida Qur’on ilmlari tarqalishida hissa qo‘shadi. Hadis sharifda aytilishicha, Qur’onni avval o‘zi puxta o‘rganib, keyin boshqa musulmonlarga o‘rgatgan inson musulmonlar ichida eng afzali sanaladi. Alloh taolo Qur’on yo‘lida xizmat qilgan kishilar martabasini juda baland ko‘targan.
Endi o‘zimizga savol beraylik: ichimizda necha foizimiz Qur’on o‘qishni biladi? Qancha odam Qur’onni boshidan oxirigacha bexato o‘qiy oladi? Necha kishi Qur’onning ma’nolarini, hukmlarini dars qilib o‘qigan yoki o‘qimoqda? Nima uchun Qur’on o‘qimaymiz? Nima uchun ustimizga xotirjamlik, xayr-baraka, tinchlik-xotirjamlik tushishini istamaymiz? Axir Qur’on kasalliklarimizga shifo va rahmat qilib nozil qilingan-ku! Musulmonman, degan har bir inson, kunda-kunora Qur’on o‘qiydi, uni o‘rganadi, o‘qiganini tushunishga harakat qiladi.
8. Qur’on bilan davolanish. Mana shu haq ulamolar tarafidan alohida zikr qilinadi. Sababi, Qur’on mo‘min bandalar uchun shifodir. Bandalar Qur’on bilan qalblaridagi ma’naviy illatlarga davo topadilar. Jumladan, e’tiqoddagi toyilish, hasad, kibr, nifoq, xudbinlik kabi ma’naviy illatlar aynan Qur’on bilan davolanadi.
Odilxon qori Yunusxon o‘g‘li,
Shayxontohur tumani bosh imom-xatibi
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Biror kishi bilan tortishib qolib, u bilan aloqani uzib yubormoqchi bo‘lsangiz Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning “U ikkisining eng yaxshisi “Salom” bilan gaplashishni boshlab yuborganidir”[1] degan so‘zlarini yodga oling.
Husayn roziyallohu anhu bilan u kishining ota bir ukasi Muhammad ibnul Hanafiyning orasidagi munosabatlarga dars ketadi. Bo‘lib o‘tgan ishga ikki kun o‘tmay Ibnul Hanafiy Husayn roziyallohu anhuga maktub yuboradi. Maktubda shunday deb yozilgan edi: “Bizning otamiz bir. Bu borada birortamiz boshqamizga faxrlanmaymiz. Ammo sizning onangiz Fotima roziyallohu anhodir, sizning onangiz qayoqda-yu, mening onam qayoqda. Sizni Rasulullohning o‘zlari katta qilgan va tarbiyalaganlar, men esa bundayin buyuk martabadan ancha pastdaman. Ushbu maktubim sizga yetib borishi bilan darhol men tomonga shoshiling va orani isloh qiling. Chunki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “U ikkisining eng yaxshisi “Salom” bilan gaplashishni boshlab yuborganidir”, deganlar. Siz mendan yaxshiroqsiz. Aytadigan gapim shu”.
Birodarini ustun qo‘yishning ulkan ko‘rinishiga e’tibor bering. Ibnul Hanafiyning Husayn roziyallohu anhudan avval bu savobga erishishi mumkin edi. Lekin u kishi birodari Husayn roziyallohu anhuni o‘zidan ustun ko‘rdi. Husayn roziyallohu anhuning u kishidan ko‘ra yaxshiroq ekanini eslatdi, bu ishi esa u zotning o‘rtani isloh qilishga bo‘lgan g‘ayrati va himmatini qo‘zg‘ash uchun edi. Chunki yaxshilar doim yaxshilik sari intiladilar.
Va’da qilingan ajr jannat bo‘lsa, boshqalarni o‘zidan ustun qo‘yish odamlar orasida juda kam uchraydi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sahobalari dushmanga qarshi jang bobida musobaqalashar edi, hatto ota-bolalar o‘rtasida ham shu kabi holat kuzatilardi. Masalan, ota-bolaning har ikkisi birvarakayiga jangga borish imkoni bo‘lmasa qur’a tashlashardi, qur’a bolaga chiqsa, otasi unga: “Men chiqay, bolam, sen qolaver, axir otangman-ku. Meni o‘zingdan ustun qo‘y”, der edi, bunga javob berar ekan o‘g‘ilning ko‘zlari yoshga to‘lib: “Otajon, uning mukofoti jannat-da... Agarda jannatdan boshqa narsa bo‘lganida ham, Xudo haqqi, sizni o‘tkazib yuborardim”, derdi.
Shubhasiz, siz ham barcha musulmonlarning jannatga kirishlarini orzu qilasiz. Biroq jannat musobaqasi kuchayib ketganida, u faqatgina eng g‘ayratli va unga eng ishtiyoqmandlargagina nasib etadi. Odamlarga yaxshilikni ilining, faqat o‘zingizni o‘ylayvermang!
Shoir Abul A’lo Ma’arriy bunday satrlarni yozgan ekan:
Abadiy qolmoq imkoni bo‘lsa gar so‘qqabosh holim,
Boqiy qolish istagin suymadim yolg‘iz o‘zim.
Menga ham, yerimga ham yog‘masin yomg‘ir,
Modomiki qamrab olmas ekan butun qavmim.
Xudbinlik (egoizm) sizning ustingizdan hukmronlik qilishiga hech ham imkon bermang! Doimo Alloh taolodan barcha musulmonlarga yaxshilik va xayr-baraka so‘rab duo qiling va shu jumlalarni ham ayting: “Ey Yaratgan Zot! Mening duolarim orasiga barcha musulmonlarni ham qo‘shib qo‘y”.
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.
[1] Imom Buxoriy rivoyati.