Payg‘ambar alayhissalom birinchi bo‘lib, do‘stlari Abu Bakr roziyallohu anhuga Alloh taolo Makkadan ketishga amr qilinganini aytdi va ikkalari yo‘l tadorikini ko‘ra boshlashdi. Abu Bakr safarga tayyorlab qo‘ygan ikki tuyaning ustiga yuklarini ortdi, bitta meshga oziq-ovqat, bittasiga suv soldi. Dayil ibn Bakr urug‘idan Abdulloh ibn Urayqitni yo‘l boshlovchilikka yollashdi. U usta yo‘l boshlovchi bo‘lgani uchun mushrikligiga qaramay, uch kundan keyin Savr g‘orida uchrashishga kelishib, ikki tuyani yuklari bilan ishonib topshirishdi. Shu kuni kechasi Makka mushriklari ham manfur rejani o‘ylab qo‘ygan edi. Ular Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning eshigi oldida to‘plandi. Payg‘ambarimiz alayhissalom g‘animlarida shubha tug‘dirmaslik uchun o‘rinlariga amakilarining o‘g‘li Alini yotqizib qo‘ydilar. Mushriklar tashqarida u zotni ko‘zdan qochirib qo‘ymaslik uchun eshik tirqishidan mo‘ralab turishar edi. Rasululloh to‘nlarini Alining ustiga yoptilar-da, Yosin surasining 9-oyatini o‘qib, tashqariga chiqdilar (Ba’zi rivoyatlarda bir hovuch tuproqqa dam solib, mushriklar tomonga sochgan edi, deyiladi). Shunda dushmanlar Payg‘ambarimiz alayhissalomni ko‘rmay qolishdi. Holbuki, u zot ularning shundoq oldidan eshikni ochib chiqib ketgan edilar. Yaratganning tadbiri bilan dushmanlarning oldida bir to‘siq, orqasida bir to‘siq paydo bo‘lib, ko‘zlari hech narsani payqamay qolishdi.
Payg‘ambarimiz alayhissalom uydan chiqqanlarini hech kim ko‘rmadi. U kishi kelishilgan joyda Abu Bakr bilan uchrashdilar. Ikkovlon Savr g‘origa kirib yashirinishdi. Mushriklar suiqasdlari barbod bo‘lganidan, tuni bilan Rasulullohni emas, Ali ibn Abu Tolibni poylab chiqishganidan hayratga tushishdi. Shu zahoti payg‘ambar alayhissalomni izlab yo‘lga otlanishdi, u kishini tutib bergan yoki qayerdaligini aytgan odamga mukofot va’da qilishdi. Agar ular Savr g‘origa borib qarashsa, Rasululloh bilan Abu Bakrni bemalol topib olishlari mumkin edi. Nochor ahvolda qolganlaridan qattiq o‘kingan Abu Bakr yig‘lab yubordi. Payg‘ambar alayhissalom unga tasalli berib: "Qayg‘urma, Olloh biz bilan birga", dedilar. Chindan ham Parvardigor mushriklarning ko‘zini ko‘r qilib qo‘ydi. G‘orga qarash birontasining esiga ham kelmadi, hatto Rasulullohning ashaddiy dushmanlari Umayya ibn Xalaf ularning bu yerga yashirinishi mumkinligini tasavvuriga ham sig‘dirolmasdi. Mushriklar chor-atrofni tit-pit qilib, izg‘ib yurishdi. Qochoqlar uch kun g‘ordan chiqmay yashirinib yotishdi.
Abu Bakrning o‘g‘li ziyrak, uddaburon yigit edi, u kunduzlari mushriklarga aralashib, Rasululloh bilan otasi haqida eshitgan-bilganlarini ularga gapirib berar, qosh qorayganda iziga qaytib, g‘orda tunardi. Bomdoddan keyin yana Makkaga yetib kelardi. Uning izini yo‘qotish uchun Omir ibn Fuhayra boqayotgan qo‘ylarini uning orqasidan haydardi. Ta’qib tugagan kuni ertalab yo‘l boshlovchi Abdulloh ibn Urayqit yetib keldi. Ular Qizil Dengizni yoqalab yo‘lga tushishdi. Kutilmaganda orqadan Suroqa ibn Molik kelib qoldi. U mushriklarning Rasulullohni o‘ldirgan yoki tutib bergan odamga mukofot va’da qilganidan xabardor edi. Mudlij qabilasidan besh-o‘n kishi gaplashib o‘tirganida birov kelib: "Dengiz bo‘yida uch-to‘rt kishining qorasini ko‘rdim, Muhammad bilan birga qochgan sheriklari emasmikin?" dedi. Mukofotni bir o‘zi olishni ko‘zlagan ochko‘z Suroqa: "Falonchi-pismadonchilar yo‘qolgan mollarini izlab yurgan edi, shularni ko‘rgandirsan", deya gapni chalg‘itdi va bir ozdan keyin sekingina davradan sirg‘alib chiqdi-da, otga minib, qochoqlarning izidan tushdi. Ularga yaqinlashganda oti munkib yiqildi. O‘rnidan turib yana otiga mindi, ovoz bemalol eshitilgudek joygacha yaqinlashib keldi. Rasululloh parvo qilmay xotirjam ketaverdilar. Abu Bakr esa tez-tez orqasiga burilib qarardi. To‘satdan Suroqaning oti tizzasigacha qumga botib qoldi. U otini qamchilab joyidan jildirishga urindi. Joni azobda qolgan jonivorning oyoqlari qumdan chiqar-chiqmas, chang-to‘zon ko‘tarilib, ko‘zlari hech narsani ko‘rmay qoldi. Shum niyati g‘alati yo‘sinda barbod bo‘lganidan qattiq vahimaga tushgan Suroqa yordam so‘rab Payg‘ambar alayhissalomni chaqirdi.
Rasululloh hamrohlari bilan Suroqa yetyb kelguncha kutib turdilar. U mushriklarning yovuz niyatlarini, Rasulullohni tutish uchun hamma choralarni ishga solayotganini, katta pul sarflayotganini aytib berdi va yonidagi bor oziq-ovqat bilan yo‘lga kerakli narsalarni ularga taklif etdi. "Bizga narsalaring kerak emas, faqat quvlab kelayotganlarga ko‘rmadim desang bas", deyishdi ular. Suroqa omonlik xati so‘ragan edi, Rasululloh Abu Bakrga yozib berishni buyurdilar.
Alloh taolo o‘z payg‘ambarini balo-qazolardan asradi. Madinaliklar rasululloh kelayotganlaridan xabar topib, har kuni Harraga – qora toshli soy bo‘yiga chiqishardi va quyosh tikka kelgandagina qaytib ketishardi. Shunday kunlarning birida bir yahudiy payg‘ambar alayhissalomning olisdan elas-elas ko‘rinayotganlarining xabar berib: "Hoy, arab jamoasi, sizlar kutayotgan payg‘ambaringlar kelyapti!" deya qichqirdi. Ansorlar apil-tapil soy bo‘yiga yugurib, Rasululloh alayhissalomning yo‘llariga peshvoz chiqdidar.
Abduvohid O‘ROZOV,
“Pul yemas ota” jome masjidi imom noibi
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlar fiqhga shunday ta’rif berishadi: «Fiqh mukallaflarning amallarini halol va haromlik, fasod va sahihlik jihatidan o‘rganadigan ilmdir». Bu ta’rifni ham kengroq tahlil qilib ko‘raylik. «O‘rganadigan ilm» nima degani? Hozirgina «Ilm bir narsaning voqelikka muvofiq kelishidir», dedik.
Fiqhning mavzusiga bir misol keltiraylik. Masalan, men mukallafman. Xotinimga «Sen taloqsan», dedim. Buning hukmi nima bo‘lishini fiqh o‘rganadi. Demak, fiqh men kabi mukallaflarning mana shu kabi holatlarini o‘rganadi. Masalan, men sherikchilik aqdini tuzishim mumkin, biron narsani sotishim, ijaraga olishim mumkin. Fiqh ana shunday holatlarni, men qilgan ishning halol yoki harom, sahih yoki fasodligini o‘rganadi. Demak, fiqhning mavzusi mukallaflar qiladigan amallarning holatini o‘rganishdir.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
Masalan, siz birinchi yil ilm olayotgan bo‘lsangiz, ular sizga: «Sen aytgan hukmni faqat dalil keltirsang, qabul qilamiz», deyishadi. Axir siz hali dalillarni bilmaysiz-ku! Birorta jumlani oyat deb o‘ylashingiz mumkin, lekin aslida u oyat bo‘lmasligi mumkin. Bir hadisni Buxoriyda kelgan, deb aytishingiz mumkin, lekin u Buxoriydan rivoyat qilinmagan, to‘qima hadis bo‘lib chiqishi mumkin, chunki siz hali dalillarni o‘rganmagansiz. Ular mana shu darajadagi odamlardan dalil so‘rashdi, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan hukmni esa botilga chiqarishdi. Bunga biroz kengroq yondashish kerak...
Yuqorida aytganimdek, asosiy maqsadim ta’riflarga doir qo‘shimcha ma’lumotlarni aytib o‘tish edi. Keling, shu masalani ko‘raylik. Ana o‘sha yo‘nalish egalari har bir hukmga dalil talab qilishyapti. Avvalo ayting-chi, dalil nima o‘zi? Ular: «Dalil – bu Qur’on va Sunnat», deyishadi. Ularning «Dalil Qur’on va Sunnatdir», deyishi ilmiy ma’noda xatodir, chunki dalilni faqat Qur’on va Sunnatgagina cheklab qo‘ysak, dinni zoye qilib qo‘yamiz, chunki bulardan boshqa dalillar ham bor. Dalil to‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan manbadir. Demak, Qur’on va Sunnat dalillarning asosiy qismidir, lekin dalillarning barchasi emas, chunki ijmo’ ham dalil, qiyos ham dalildir. To‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan har qanday manba dalil bo‘ladi. Lekin bu gapni ular tushunmaydi. Ular dalilni faqat Qur’on va Sunnat, deb tushunishadi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan