عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: "مِنْ حُسْنِ إِسْلامِ الْمَرْءِ تَرْكُهُ مَا لا يَعْنِيهِ". (حديث حسن رواه الترمذي وغيره هكذا).
Abu Hurayra roziyallohu anhu rivoyat qiladi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Kishi o‘zi uchun muhim bo‘lmagan narsalarni tark qilishi uning islomi go‘zal ekanidandir” (Imom Termiziy va Ibn Moja rivoyati).
Hadisdagi “narsalar” deb tarjima qilingan so‘z barcha zohiriy va botiniy ish-harakatlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu hadisi sharifda amallar to‘rt xil bo‘lishiga ishora bor:
ahamiyatli ishlarni qilish – yaxshilik;
ahamiyatli ishlarni tark qilish – yomonlik;
befoyda ishlarni tark qilish – yaxshilik;
befoyda ishlarni qilish – yomonlik.
Inson uchun foydali ishlar hayotiy zaruratlar va oxirat obodligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Inson yashashi uchun yeb-ichish, kiyinish kabi hayotiy ehtiyojlari uchun harakat qiladi. Zero, bu imtihon dunyosida inson o‘z zimmasidagi vazifa va ibodatlarni ado qilish uchun hayotiy ehtiyojlarini qondirishi zarur. “Yashash uchun yeyish kerak”, deyilgani kabi dunyo hayotidan oxirat obodligi uchun vosita sifatida foydalanish kerak. Ammo dunyoga berilish, mol-dunyo hirs qo‘yish, obro‘-martaba, hoy-havas, kibr-havo va manmanlik ortidan quvish, “yeyish uchun yashash” insonga biror manfaat keltirmaydi.
Kishi o‘z dinining ko‘rsatmalariga rioya qilishi, buyurilgan ibodatlarni vaqtida ado qilib, man’ qilingan ishlardan qaytishi, amallarni ixlos bilan bajarishi musulmon uchun eng muhim ishlardan hisoblanadi.
Inson uy-joy qilish, yeb-ichish, kiyinish kabi yashashi uchun muhim bo‘lgan ehtiyojlarini isrof qilmasdan va me’yorida qondirishi kerak. Ammo mol-dunyo ketidan quvish, maishatparastlikka berilish, tama qilish, foizxo‘rlik qilish, birovlarning haqini zo‘ravonlik bilan yeyish, zulm qilish, firibgarlik, qalloblik va aldoqchilik kabi razil sifatlardan saqlanish kerak. Shuningdek, mo‘min kishi vaqtni zoye ketkazuvchi hamda dunyo va oxiratda biror nafi tegmaydigan turli o‘yinlar, hazil-huzul kabi ko‘ngilochar odatlardan yiroq bo‘lgani yaxshi. Chunki behuda o‘tkazilgan vaqtlar uchun so‘ralishimizni unutmasligimiz lozim.
Ushbu hadisi sharif Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning qisqa so‘zlarda keng ma’noni ifodalagan hadislaridan biridir. Ulamolarimiz mazkur hadisni dinning yarmini o‘zida mujassam etgan, deb baholagan. Zero, dinning ko‘rsatmalari bajarish va tark etishdan iborat bo‘lib, shu hadis tark etilishi lozim bo‘lgan barcha narsani o‘ziga qamrab olgan. Ayrim ulamolar esa ushbu hadis dinni o‘zida to‘liq mujassam etgan, deyishgan. Chunki hadisda musulmon kishi befoyda ishlardan qaytishi bilan birga oxiratda manfaat beradigan ishlarni qilish zarurligi bayon etilgan.
Hadisdan olinadigan foydalar:
Birinchidan, musulmon kishi dinini go‘zal qilishga harakat qilishi lozim. Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Agar sizlardan bir kishi o‘z islomini chiroyli qilsa, qilgan har bir yaxshiligi o‘n barobardan yetti yuz barobargacha ziyodasi bilan yoziladi. Yomonliklari esa qanday bo‘lsa-shunday yozib qo‘yiladi” (Imom Buxoriy rivoyati).
Demak, behuda ishlarni tark qilib, musulmonchiligini chiroyli qilgan kishining bu dunyoda qilgan xayrli ishlarining savoblari oxiratda o‘n barobardan yetti yuz barobargacha ko‘paytirib berilar ekan;
Ikkinchidan, ushbu hadisning mazmuni yana ko‘plab oyat va hadislarda bayon etilgan. Jumladan, Qur’oni karimda bunday marhamat qilinadi: “Ular behuda narsalardan yuz o‘girguvchilardir” (Mo‘minun surasi, 3-oyat). Ushbu oyatda najot topuvchi va Firdavs jannatiga muyassar bo‘ladigan mo‘min kishilarning sifatlaridan biri ularning behuda narsalardan tiyilishi ekani ta’kidlanmoqda. Zero, mo‘min kishi nafaqat gunoh ishlardan tiyilishi, balki barcha behuda narsalardan yuz o‘girishga harakat qilishi lozim. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Abu Zar G‘iforiy roziyallohu anhuga dedilar: “Odamning o‘z kamchiliklarini anglamasligi va behuda narsalarga aralashishi uning yomonligiga kifoya qiladi” (Ibn Hibbon rivoyati). Imom Molik o‘zining “Muvatto” kitobida keltirishicha, Luqmon hakimdan: “Sizni bu darajaga nima olib chiqdi?” deb so‘rashganida “Rostguylik, omonatni ado etish va behuda narsalarni tark etish” deb javob bergan ekanlar;
Uchinchidan, insonga qaysi amal foydali va qaysi amal foydasiz ekani shariatda belgilangan. Hazrati Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu bir kuni minbarga chiqib: “Ey iymon keltirganlar! O‘zingizni biling. Agar hidoyatda bo‘lsangiz, ularning adashganlari sizga zarar qilmas” (Moida, 105) oyatini o‘qidilar va odamlarga shunday murojaat qildilar: “Sizlar ushbu oyatni o‘qib noto‘g‘ri xulosa qilmang, zero, men Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning “Agar odamlar zolim kimsani ko‘ra turib, uning qo‘lidan tutib qaytarmasa, Alloh ularning barchasiga balo yuboradi” deganlarini eshitdim”.
To‘rtinchidan, musulmon kishiga lozim bo‘lgan eng muhim ishlardan biri tilni saqlashdir. Qof surasining 17-18-oyatlarida: “Ikki kutib oluvchi o‘ngda va chapda o‘tirgan hollarida kutib olurlar. Biror so‘z aytmas, magar huzurida hoziru nozirdir”, deyilgan. Ya’ni har bir insonning o‘ng va chap tomonidagi ikki farishta uning har bir qilgan amali va aytgan so‘zlarini yozib boradi. Hisob kunida insonga hujjat sifatida ko‘rsatiladigan amal daftari ushbu farishtalarning yozuvlari bo‘ladi. Hasan Basriy yuqoridagi oyatni o‘qib turib: “Ey odam bolasi, sening sahifang ochildi, ikki hurmatli farishta senga vakil qilindi, biri o‘ng tarafingda yaxshiliklaringni yozadi, ikkinchisi chap tarafingda yomonliklaringni yozadi, nimani xohlasang ozmi, ko‘pmi qilaver. Hayoting tugashi bilan sahifang berkitilib, qabringda bo‘yningga osib qo‘yiladi. Qiyomat kuni shunday holda qabringdan chiqasan”, degan ekanlar.
Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu: “Ey Allohning Rasuli, biz har bitta gapirgan gapimizga ham javob beramizmi?” deb so‘raganda, Payg‘ambar alayhissalom: “Ey Muoz! Axir odamlarni do‘zaxga yuz tuban qulatadigan narsa tillarining hosili emasmi?!” deb javob berganlar (ImomTermiziy rivoyati).
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam): “Kim Alloh va oxirat kuniga imon keltirsa, yaxshilikni so‘zlasin yoki sukut qilsin”, dedilar” (Imom Buxoriy rivoyati).
Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Musulmon-musulmonlar uning tilidan va qo‘lidan salomat bo‘lgan odamdir” , dedilar”(Beshovlon rivoyat qilgan).
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Eshitgan narsasini gapiraverishi kishining yolg‘onchiligiga kifoya qiladi”, dedilar” (Muslim rivoyati).
Ma’ruf Karxiy aytadilar: “Bandaning behuda so‘zlarni gapirishi uni Allohning marhamatidan benasib qiladi”.
Umar roziyallohu anhu aytadi: “Kimning gapi ko‘paysa, uni toyilishi ko‘payadi. Kimning toyilishi ko‘paysa, gunohi ko‘payadi. Kimning gunohi ko‘paysa, u do‘zaxga mustahiq bo‘ladi”.
Hisob-kitob kunida kishi har bir behuda so‘zni so‘zlagani uchun beshta savolga tutiladi:
Imom Shofiiy: “Uch narsa aqlni ziyoda qiladi: Olimlar bilan hamsuhbat bo‘lish, yaxshi kishilarga sherik bo‘lish va behuda so‘zlarni tark qilish”, degan.
Xulosa shuki, musulmon kishi zimmasida qancha mas’uliyat va vazifalar borligini his etgan holda dunyo va oxiratga foydasi tegadigan ishlarni ko‘proq qilishga harakat qilishi kerak. Ayniqsa, hozirgi globallashuv davrida inson umrini bekor ketkazuvchi turli-tuman vositalar ko‘paydi. Dunyo – oxirat ekinzori, hayot qisqa. Oxirat ozig‘ini g‘amlash uchun umrimizni g‘animat bilaylik. Qur’oni karimda Yaratganning O‘zi bizlarga shuni eslatadi: “Ey insonlar, albatta Allohning va’dasi haqdir. Shunday ekan hayoti dunyo sizni g‘ururga ketkazmasin. O‘ta g‘ururga ketkazguvchi (Shayton) ham sizni Allohdan chalg‘itmasin. Chunki Shayton sizga dushmandir. Siz ham uni dushman tuting. U o‘ziga ergashganlarni faqat o‘ta qizigan do‘zax egalaridan bo‘lishlari uchun chaqirur” (Fotir surasi, 5-6-oyatlar)
Mo‘minjon USMONOV,
Sirdaryo viloyati bosh imom-xatibi
Har yangi kunning tongini ko‘rganingizda qalbingizni zikr ila to‘ldiring. Iymon zikrlariga quloq tutar ekansiz, borliq Yaratgan Zot sari talpinayotganini his qilasiz. Alloh taolo aytadi: «...Mavjud bo‘lgan barcha narsa hamd bilan Unga tasbeh aytur...»[1]. Balki uyda, balki ko‘chada, qayerda bo‘lsangiz-da, Allohning zikriga shoshiling. Zikrlarni ko‘paytirganingiz sari Allohga bo‘lgan muhabbatingiz ortib boradi, osmonlaru yerning Xoliqi bo‘lgan Alloh taolodek buyuk Zot suyanchig‘ingiz ekanini anglaysiz...
Ushbu misralarni doim yodda tuting:
Gar ersa qalblar Xoliqin zikridin mosuvo,
Alar jasad ichidin joy olgan tosh kabi go‘yo.
Qalbingizni zabonsiz toshga aylantirib qo‘ymang.
Toshda na mehr va na his bor. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Robbini zikr qiladigan bilan zikrdan yiroqda bo‘lgan kishi xuddi tirik bilan o‘lik kabidir” [2], deganlar.
Yana Nabiy alayhissalom: “Sizlarga amallaringizning eng xayrlisi va Sultoningiz huzurida eng pokiza, darajangizni yuqorilatadigan, sizlar uchun tillo-kumushlarni ehson qilgandan-da, dushmaningizga yo‘liqib, uning boshini tanasidan judo qilishingiz, u ham sizning kallangizni bo‘yningizdan uzib tashlashidan-da yaxshiroq amal qaysi ekanini bildirib qo‘yaymi?!” – dedilar. Sahobalar: ”Ha, ey Allohning Rasuli”, deyishdi. U zot: U Allohning zikridir”,3] dedilar.
Ubayd ibn Umayr aytadilar: “Mo‘minning amal daftaridagi hamd ila tasbeh – u bilan dunyo tog‘laricha tillo sudralib yurishidan xayrlidir”.
Nabiy alayhissalom yana boshqa bir hadisda: «Alloh taoloning fazilat izlab kezib yuruvchi farishtalari bo‘lib, ular zikr aytib o‘tirilgan davralarni izlab yurishadi. Shu asnoda zikr bo‘layotgan davrani topishsa, farishtalar zikr halqasidagilar bilan birgalikda o‘tirishadi va bir-birlarini qanotlari bilan o‘rab olishadi, shu tarzda zikrdagi kishilar bilan dunyo osmonining orasi farishtalar bilan to‘lib ketadi. Zikr halqasidagi kishilar tarqalib ketishsa, farishtalar osmonga ko‘tarilib ketishadi.
Keyin Alloh taolo hammasini bilib turgani holda, ulardan: “Qayerdan keldinglar? – deb so‘raydi. Ular: “Biz yerdagi bandalaring oldidan keldik. Ular Senga tasbeh aytyaptilar, takbir, tahlil aytib, Senga maqtov yo‘llayaptilar va O‘zingdan so‘rashyapti”, deb javob qaytarishadi.
Alloh taolo: “Ular Mendan nimani so‘rayapti?” – deydi. Farishtalar javoban: “Sendan jannatingni so‘rashyapti”, deyishadi. Alloh taolo: “Ular jannatimni ko‘rishganmi?” – deya farishtalardan yana savol so‘raydi. Farishtalar javob berib: “Yo‘q! Ey Yaratgan Zot!” – deyishadi. Alloh subhanahu va taolo yana: “Mabodo ular jannatimni ko‘radigan bo‘lsalar, holat qanday bo‘ladi-ya?” – deydi. Farishtalar: “Ular yana Sendan panoh tilashyapti”, deyishadi. Alloh taolo savol tariqasida: “Nimadan panoh berishimni so‘rashyapti?” – deydi.
Ular: “Jahannamingdan, ey Yaratgan Zot!” – deb javob qaytarishadi. “Ular do‘zaximni ko‘rganmi?” – deb so‘raydi Alloh taolo. Javob qaytarib: “Yo‘q!” – deyishadi ular.
Alloh taolo: “Ular do‘zaximni ko‘rishsa qanday bo‘larkin?” – deydi.
Farishtalar: “Ular yana Sendan mag‘firat qilishingni so‘rashyapti”, deyishadi.
Alloh taolo: “So‘zsiz ularning gunohlarini kechirdim, ularga so‘rovlarini ato etdim va panoh tilagan narsalaridan ularni O‘z panohimga oldim”, deydi.
Farishtalar: “Ey Yaratgan Zot! Ular orasida falonchi, o‘ta xatokor qul ham bor. U o‘tib keta turib ularning oldiga o‘tirib oldi”, deyishadi. Alloh taolo shunday deya marhamat qiladi: “Uni ham kechirdim! Ular hammajlislari badbaxt bo‘lmaydigan kishilardir”, deydi»[4], dedilar.
[1] Isro surasi, 44-oyat.
[2] Imom Muslim rivoyati.
[3] Imom Termiziy rivoyati.
[4] Imom Muslim rivoyati.