Abu Mansur Moturidiyning aqidaviy qarashlarini o‘rganib, uni keng jamoatchilikka targ‘ib etish globallashuv sharoitida yuzaga kelgan ko‘plab adashgan oqimlarga qarshi kurashda qo‘l keladi. Zero, Imom Moturidiy boshchiligida uning talabalari moturidiylik ta’limotini rivojlantirish yo‘lida salmoqli xizmat qilganlar.

Bugungi kunda Imom Moturidiy va moturidiylik haqida ko‘plab kitob, maqola, magistrlik, doktorlik ishlari bajarilmoqda. Imom Moturidiy hayotini atroflicha o‘rganish, uning fiqh, aqida va tasavvuf fanlariga aloqador jihatlarini ochib berish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.

Imom Moturidiy xalqni jipslashtirishda, uning bilimini mustahkamlashda, bag‘rikenglik tamoyillarini yoyishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning adashgan toifalar bilan keskin tortishuvlari, sog‘lom e’tiqod asoslarini himoya qilishi musulmonlar orasida iliq qabul qilingan. Bugungi kunda ham Moturidiyning ilm-ma’rifatga bo‘lgan munosabati xalqimiz ma’naviy hayotida alohida o‘rin egallaydi.

Moturidiy ta’limotlari nafaqat diniy, balki umuminsoniy qadriyatlarga ham asoslangan. U insonlar o‘rtasidagi hamjihatlik va bag‘rikenglikni alohida ta’kidlab, musulmonlar orasida tinchlik hamda totuvlikka chaqirgan. Bu g‘oyalar bugungi kunda jamiyatimiz uchun ham dolzarb hisoblanadi.

Abu Mansur Moturidiy hayoti va ijodiga oid manbalar Abul Yusur Pazdaviy (493-1100)ning “Usul ad-din”, Abu Muin Nasafiyning (508-1114) “Tabsirat al-adilla”, Ibn Fazlulloh Umariyning (749-1348) “Masolik al-absor fi mamolik al-amsor”, Abdulqodir ibn Abul Vafo Qurashiyning (775-1373) “al-Javharat al-muziya fi tabaqot al-hanafiya”, Ibn Qutlubug‘oning (879-1474) “Toj at-tarojim”, Muhammad Murtazo Zabidiyning (1205-1791) “Ithof as-sodat al-muttaqin bi-sharhi Ihyo ulum ad-din” va Muhammad Abdulhay Laknaviyning (1304-1887) “al-Favoid al-bahiya fi tarojim al-hanafiya” asarlarida uchraydi. Shuningdek, zamonaviy tadqiqotchilardan Abdulmalik Sa’diy, Shovosil Ziyodov, Saidmuxtor Oqilov, So‘nmas Qutlug‘, Hamza Bakriy, Sa’d Ahmad Damanhuriy, Bilqosim G‘oliy kabi mutaxassislar mavzu doirasida risola va ilmiy ishlar e’lon qilgan.

Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Abu Mansur Moturidiy Samarqandiy (333-944) – islom olamining buyuk olimlaridan biri bo‘lib, uning nomini tilga olgan har bir musulmon ilmu irfon va ma’rifat olamining beqiyos nurini his etadi. Moturidiy o‘z davrida nafaqat aqida va kalom ilmida, balki umumiy islom ilmlarini shakllantirishda ham beqiyos hissa qo‘shgan buyuk zotdir. U tanlagan yo‘l bugungi kunda ham ahamiyatini yo‘qotmagan va musulmon ummatining ma’naviy merosi sifatida o‘rganilib kelmoqda.

U yashagan davrga kelib (IX asrning oxiri – X asrning birinchi yarmi) Movarounnahrda to‘g‘ri yo‘ldan adashgan turli guruh va firqalar ko‘paydi. Ularning aksari iymon-e’tiqod masalalari bo‘yicha bahsu munozaralar tufayli vujudga kelgan edi. Mana shunday murakkab sharoitda alloma Abu Mansur Moturidiy yetishib chiqdi va ularning noto‘g‘ri fikrlariga asosli raddiyalar berdi. U hanafiy mazhabi asoschisi Abu Hanifaning (699-767 yy.) ta’limotiga suyangan holda o‘ziga xos kalom maktabini yaratdi. U asos solgan moturidiylik ta’limoti keyinchalik Samarqand kalom maktabi doirasidan chiqib, butun islom olamiga tarqaldi va sunniylikdagi ikki yirik kalom maktabining biri sifatida tanildi.

Manbalarda Imom Moturidiyning “Rabboniy olim va zohid” deb vasf etilishi, tasavvufda uni yuqori martabalarga chiqqanini anglatadi. Jumladan, olim o‘zining “Ta’vilot al-Qur’on” tafsirining bir qator o‘rinlaridagi oyatlar sharhida ilohiy muhabbat, zuhd, taqvo, dunyoga berilmaslik kabi tasavvufning nozik qirralari haqida so‘z yuritgan. Mazkur oyatlarning tafsirida kelgan ma’lumotlar Imom Moturidiyning tasavvuf peshvosi sifatida baholash imkonini beradi. 

Xususan, u “Ahzob” surasining 113-oyati sharhida zuhdni ikki qismga taqsimlab, uni batafsil izohlagan. Shuningdek, Imom Moturidiy: “Yer yuzi nabiy yoki valiydan xoli bo‘lmaydi” degan. Abul Yusur Pazdaviy (vaf. 493-1100) o‘zining “Usul ad-din” asarida Imom Moturidiy haqida quyidagilarni qayd qilgan: “U karomat sohibi va ahli sunna val jamoaning raislaridan bo‘lgan. Bobom Zohid Abdulkarim ibn Musodan naql qilishicha, Moturidiyning ko‘plab karomatlari bo‘lgan”.

Alisher Navoiy o‘zining “Nasoyim al-muhabbat” asarida ham Imom Moturidiyning karomatini zikr qilib, u kishi haqida shunday degan: “Shayx Abu Mansur al-Moturidiy o‘z zamonining a’lam ulamosi ermish. Ul vaqt ulamosi alarni “Sulton al-muizzin” der ermishlar. Zohir va botin ulumlari bila orosta ermishlar”.

Bugungi kunda moturidiylik ta’limotini izchil o‘rganish, manbalarini atroflicha tahlil qilish xorijiy va mahalliy mutaxassislar oldida turgan ulkan vazifalardan biridir. Imom Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi tomonidan olimning “Ta’vilot al-Qur’on” va “Kitob at-tavhid” asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilinishi yurtimizda moturidiylik ta’limoti tadqiq qilinishining yanada rivojlanishi belgisi sifatida baholash mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qaroriga asosan joriy yilda Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligi keng nishonlanishi va Samarqand shahrida “Moturidiylik – barikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” nomli xalqaro ilmiy-amaliy anjuman o‘tkazilishi buyuk olimning xizmatlarini xalqaro miqyosda e’tirof etilishiga zamin yaratadi.

A.Alloqulov, Imom Moturidiy xalqaro 

ilmiy-tadqiqot markazi bo‘lim boshlig‘i.

O‘zA