Saudiya Arabistoni Podshohligi Marokashdagi qadimiy Uqba bin Nafi' masjidi va unga tutash tarixiy shaharni qayta tiklashi orqali poytaxt Aglobid va Afrikadagi Islomning birinchi poytaxtini ham tiklash harakatida.
Hijriy 50-yilda qurilgan Uqba ibn Nafi' masjidi mahalliy musulmon xalqlar hayotida muhim o'rin tutgan. Uning maydoni 9700 kvadrat metrni tashkil qiladi. Bu noyob me'moriy durdona dunyodagi eng nafis islom yodgorliklaridan biridir.
Masjid eng qadimiy minoralardan biri ega bo'lib, balandligi 31,5 metr va u 3 qavatdan iborat. Mutaxassislarining fikricha, masjidda terak yog'ochidan o'yib yasalgan minbar mavjud bo'lib, u hijriy 3-asrga to'g'ri keladi. Shuningdek, masjidning o'ziga xos qadimiy bezaklari hanuzgacha saqlanib qolingan. Masjidning tashqi ko'rinishi uning qalin va baland devorlari tufayli ulkan qal'aga o'xshab ketishidan dalolat beradi.
Bu diqqatga sazovor Uqba bin Nafi' masjidi devorlarida yoriqlar borligi tufayli bino xavfli holatga kelib qolgan. Podshoh Salmon bin Abdulaziz Ol Saudning qayta tiklash loyihasi “Qeyrvan” masjidining oldingi jilosi va yorqinligini qayta tiklashga qaratilgan.
Bu loyiha 36 gektardan ortiq maydonni egallagan va 1988 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat bo'yicha "Yunesko" tashkiloti tomonidan Jahon merosi sifatida ro'yxatga olingan qadimiy Qeyrvan shahriga e'tibor qaratishni o'z ichiga oladi.
Saudiya Arabistoni Podshohligining Tunisdagi elchisi doktor Abdulaziz bin Ali as-Saqar Saudiya matbuot agentligiga bergan bayonotida Uqba bin Nafi' masjidini qayta tiklash loyihasi Saudiya va Tunis xalqalari orasini o'zaro bog'lovchi birodarlik munosabatlarining timsoli ekanligini ta'kidladi.
Saudiya Arabistoni hukumatining tarixiy masjid sifatida Islom dinida tutgan o'rnining yuqoriligi tufayli Uqba bin Nafi' masjidini qayta tiklash loyihasi qadimiy masjidlarni ta'mirlashdagi “Nigoh-2030” taraqqiyot loyihasining bir qismi sanaladi.
O'MI xodimi I.Ahmedov tayyorladi
Amir Temur nafaqat buyuk sarkarda, davlat arbobi, balki o‘z davri ilm ahllari homiysi ham bo‘lgan. U mamlakatni rivojlantirishda ilm-fan va islom olimlarining ahamiyati beqiyos ekanligini yaxshi tushungan. “Saltanatda erishgan barcha muvaffaqiyatim va mustahkam joylarni zabt etishim – bularning barchasi Shayx Shamsuddin Fohuriy duosi, Shayx Zaynuddin Xavofiy himmati va Sayyid Baraka marhamati sharofatlari yordamida bo‘ldi”, deb ta’kidlagan edi[1]. Zar qadrini zargar biladi, deganlaridek, Sohibqiron saroyida taniqli mutafakkirlarni jamlashga harakat qilgan.
Mo‘g‘ullar davridan keyin, Amir Temur davrida islomga davlat dini maqomining qaytarilishi yangi ulamolar tabaqalarining shakllanishiga olib keldi[2].
Temur davlatida Samarqand siyosiy poytaxtgina emas, balki ilmiy markaz ham edi[3]. Bu to‘g‘rida Movarounnarda bo‘lgan yevropalik sayyohlar va o‘sha davrda yashab ijod etgan tarixnavis Sharq olimlari yetarli ma’lumotlar qoldirganlar.
Tarixchi Ibn Arabshoh yozganidek, “Temur olimlarga mehribon, sayyidu shariflarni o‘ziga yaqin tutar edi. Ulamo va fuzaloga to‘la izzat-hurmat ko‘rsatib, ularni har qanday odamdan tamom muqaddam ko‘rar edi. Ularning har birini o‘z martabasiga qo‘yib izzatu ikromini izhor qilar edi”[4]. Natijada saltanat poytaxti Samarqandda o‘z davrining turli sohalari bo‘yicha buyuk allomalar jam bo‘ldiki, bu jamlashni Sohibqirondek ilm-fanni yaxshi tushingan va uni qadriga yetgan hukmdorgina amalga oshirishi mumkin edi.
Bunga quyidagi ikki voqeani keltirish mumkin. Amir Temur Xorazmga kelganida, Malik Muhammad Saraxsiy ibn Malik Mu’iziddin Husayn Kurt o‘z jiyani Pirmuhammad G‘iyosiddin Piralidan Amir Temurdan Alloma Taftazoniy rahmutullohi alayhni Saraxsga taklif qilishini so‘rashni iltimos qildi. Amir Temur Alloma Taftazoniy rahmutullohi alayhning ilmdagi fazlini bilib, u zotni Samarqandga taklif qilishni afzal ko‘rdi. Avvaliga Alloma Taftazoniy rahmutullohi alayh Amir Temurning taklifiga javob bermay turdi, so‘ng Hijozga safar qilish niyati borligini aytib, uzr aytmoqchi ham bo‘ldi. Ammo Amir Temur ikkinchi bor taklif yuborganidan keyin Samarqandga ravona bo‘ldi[5].
“Amir Temur o‘ta ahmiyatli va foydali ishlaridan biri bo‘yicha chopar yubordi. Choparga: “Agar yo‘lda otga hojat tushib qolsa, kimni ko‘rsang ham otini ol, agar o‘g‘lim Shohruh bo‘lsa ham”, dedi. Chopar u amr qilgan tarafga tezlab jo‘nadi. Yo‘lda alloma Taftazoniyga duch keldi. U dam olish uchun bir joyga tushgan, otlari chodirning oldiga bog‘langan ekan. Chopar o‘sha otlardan birini oldi. Alloma Sa’duddin Taftazoniy chodirdan chiqib, uni ushlab oldi. Otni chopardan qaytarib oldi.
Chopar Amir Temurning oldiga qaytib borganida bo‘lgan gapni unga aytdi. Shunda Amir Temur qattiq g‘azablandi. Ammo birozdan so‘ng: ”Agar uning o‘rnida o‘g‘lim bo‘lganida, uni qatl qilardim. Lekin qaysi joyga borsam, kitoblari u yerga mening qilichimdan oldin kirib borgan odamni qanday qilib qatl qilaman”, dedi[6].
Toshkent islom instituti Qur’on ilmlari kafedrasi
o‘qituvchisi Qurbanov Sodiq
[1]Abulabbos Shihobuddin Ahmad ibn Muhammad Dimashqiy. Ajoib al-maqdur fi tarix Taymur. – Bayrut: Muassat ar-risola, 1986. – B. 48. 13
[2] Alimov U. Samarqandda kalom ilmining rivojlanishi. – T.: Movarounnahr, 2008. – B. 59.
[3]Fernand Brudil. Tarix va madaniyatlar qoidalari / Husayn Sharif tarjimasi. – Qohira. Al-hay’a al-misriyya al-omma li-l-kitob, 1999. – B. 77.
[4]Shayx Muhammad Sodiq Muhammad yusuf. Samarqandning sara ulamolari.-Toshkent: Hilol nashr, 2019.-B.7
[5]Shayx Muhammad Sodiq Muhammad yusuf. Samarqandning sara ulamolari.-Toshkent: Hilol nashr, 2019.-B.17
[6]Shayx Muhammad Sodiq Muhammad yusuf. Samarqandning sara ulamolari.-Toshkent: Hilol nashr, 2019.-B.19.